مشروطه؛ بنیان‌هایِ ذهنی جامعهِ ما را تکان داد
همنشین بهار

 

۱۷۰ سال پس از انقلاب کبیر فرانسه و یازده سال پیش از آنکه بلشویک‌ها در روسیه قدرت را به‌دست گیرند، ایران زمین، که لُردهای انگلیسی و تزارهای روسی حیات خلوت خود می‌دیدند آبستن حوادث تازه بود. باید از دل سیاهی و آن شب تار، گل صبح می‌شکفت.
خانم‌ها و آقایان محترم سلام بر شما
این بحث به یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران که در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه روی داد و در ایران منشاء قدرت را از آسمان به‌زمین کشید، اشاره دارد. انقلاب مشروطیت - جنبش بزرگی که جوهر و مضمونش جدا از مقوله آزادی و اصل تفکیک قوا، مسأله‌ی بازسازی میهن، رهایی از سلطه‌ی خارجی و برقراری امنیت و ثبات سیاسی در کشور بود. مشروطه بخشی ماندگار از تاریخ ما است و از یک زاویه می‌توان گفت نسبت تاریخ ایران به انقلاب مشروطه شبیه تاریخ معاصر اروپا به انقلاب کبیر فرانسه است. در این بحث به «فرمان مشروطیت»، همراهی امثال «میر هاشم دَوَچی» و «میرزا ابوطالب زنجانی» با محمدعلی شاه (در به توپ بستن مجلس و قتل ملک‌المتکلمین و صور اسرافیل...)، شور و شعف مرتجعین از سرکوب مشروطه‌خواهان و... هم اشاره شده، منابع تاریخ مشروطه را (تا آنجا که می‌دانم) می‌نویسم.
...
وظیفه انقلاب مشروطه؛ سازماندهی نوين حكومت و مشروط كردن آن، تدوين قوانين موضوعه در چارچوب قانون اساسی و انتخابات آزاد بجای لگام گسيختگی قدرت پادشاه و روحانيون است. در یک کلام تدوین نظام حقوقی بجای نظام تشريعی.
...
واژه مشروطه از charte (شاخت) فرانسه به‌معنی شرط و قانون گرفته شده‌، البته به constitution (کُنستیتوسیون) هم اشاره شده که مراد از آن قانون اساسی و درواقع انقلابی بود برای تدوین سند قانونی.
تدوین عالی‌ترین سند حقوقی کشور؛ و راهنمایی برای تنظیم قوانین دیگر، شبیه آنچه سال ۱۶۰۰ میلادی برای نخستین‌بار نوشته شد و متعلق به‌ جمهوری «سان مارینو» San Marino در جنوب اروپا است، یا آنچه بعداً در فرانسه انجام شد. 
اگر انقلاب مشروطه، صرفاً مشروط کردن دولت پادشاهی بود باید از conditionnel (کندیشنال= کندیسیون) استفاده می‌شد. نوعی منشورگرایی Chartism که اواسط قرن نوزدهم (۱۸۳۸ به بعد) در بریتانیای کبیر و ایرلند شمالی، مردم پیش بردند تا حکومت را مقید به قوانین کنند. 
...
در این بخش به‌ مجموعه کوشش‌ها و رویدادهایی که به‌امضاء‌کردن فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵(ششم اگوست ۱۹۰۶ میلادی) انجامید و تا دوره محمدعلی شاه ادامه یافت، و منجر به‌تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب نخستین قانون اساسی کشور ایران گردید، می‌پردازم. همین جا بگویم که ایجاد مجلس شورای ملی ریشه در تاریخ دوره ناصری دارد. وجود نهادهای مشورتی‌ای همانند مصلحت‌خانه و مجلس شورای کُبری، مؤید این نظر است...
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مشروطه اساساً از کجا شروع شد؟
برای پاسخ به‌این سؤال باید به‌عقب برگردیم.
زمان عباس میرزا، حدود نیم قرن قبل از مشروطه، که نخستین فرهیختگان ایرانی راهی اروپا شدند تا درس بخوانند، یکی از آنان بنام «میرزا جعفرخان» معروف به «مهندس باشی»، به ناصرالدین شاه، نوعی دارالشورای دولتی را پیشنهاد کرد و در این مورد کتابچه‌ای هم نوشته شد. همین کار می‌توانست از نفوذ و دخالت روحانیون در جای جای مملکت بکاهد و با اختیارات عرفی، به‌اختیار حاکمان بیافزاید.
...
اندکی بعد فکر عدالتخانه از سوی میرزا حسین سپهسالار (مشیرالدوله) مطرح شد که به‌مدت ۲ سال صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار بود. 

در تاریخ معاصر ما؛ ۶ نفر، به مُشیرالدوله مشهورند. میرزا یحیی‌خان مشیرالدوله (وزیر خارجه) – جعفرخان مشیرالدوله (مهندس باشی) – میرزا حسن‌خان مشیرالدوله پیرنیا (نویسنده تاریخ ایران باستان) – میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله (صدر اعظم) – میرزا محسن‌خان مشیرالدوله (معروف به مظاهر) و میرزا حسین مشیرالدوله (بانی مسجد سپهسالار). فکر عدالتخانه از سوی وی مطرح شد.

مشیرالدوله که یک دورهٔ ۲۰ ساله در خارج از ایران به‌سرمی‌‌بُرد. در دورهٔ ۱۲ سالهٔ اقامت خود در استانبول جنبش‌های قانون‌خواهی و مشروطه‌طلبی اروپا را که در عثمانی بازتاب گسترده‌ای داشت از نزدیک مشاهده کرد و با تکاپوی روشنفکران عثمانی برای دستیابی به‌قانون اساسی و بنای مجلس قانون‌گذاری آشنا شد و او، در سال ۱۲۴۵(۱۸۶۶ میلادی) برای نخستین‌بار واژه مشروطه را در نامه‌ای که از عثمانی به‌وزارت خارجه نوشت، بکار برد که در واقع رهاورد جامعه در حال تحول عثمانی بود. یادآوری کنم که دوره ناصری، از نظر تحولات سیاسی و اجتماعی و به خصوص راه یافتن افکار جدید به کشورمان از اهمیت زیادی برخوردار است و نباید آن‌را سیاهی محض پنداشت.
...
باید به‌رساله «یک کلمه» یکی از اولین آثار آزادیخواهان ایران هم اشاره شود که نقش مهمی در بیداری مردم داشت. رساله یک کلمه مشهور‌ترین اثر میرزا یوسف خان تبریزی(مستشارالدوله) است. آنچه او در این کتاب پایه گذاشت، مبنای نظری تبدیل شرع به‌نظام حقوق عرف قرار گرفت، که به‌واسطه‌ آن نخستین نظام حقوقی جدید ایران تدوین شد. رساله یک کلمه، اقتباس و ترجمه‌ای است از مقدمه‌ی قانون اساسی فرانسه پس از انقلاب کبیر ۱۷۸۹، همان‌که حالا به‌عنوان اعلامیه‌ی حقوق بشر شناخته می‌شود.
در قسمت ۵۶ تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک به‌رساله یک کلمه و نقد میرزا فتحعلی آخوندزاده به‌آن، اشاره کرده‌ام.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
حکومت برخاسته از رأی ملت در مشرق زمین استثنا بود
بیش از یک قرن پیش ایرانیان ستمدیده از استبداد، همگام با نخبگان نواندیش و تک و توک روحانیون میهن‌دوست بپاخاستند و با خودکامگی شاهان قاجار مبارزه کردند تا حکومتی بر اساس عدالت، اراده و رأی مردم، و جامعه‌ای آزاد و پیشرو برقرار سازند. تلاش آنان ازجمله به شکل‌گیری مجلس مشروطه انجامید.
مجلس مشروطه در ایران، اولین مجلس قانونگذاری بود که خارج از دنیای صنعتی بپا شد و جلو تر از هند، چین، روسیه، و قبل از کلیه کشورهای اسلامی و آفریقایی، تفکیک قوا را در قانون اساسی گنجاند و قوه اجرایی مملکت را از نماد سلطنت جدا کرد، و قوه قضایی را همچنین، از نماد روحانیت. در آن مقطع تاریخی در برخی ایالات آمریکا کسی که مثلاً اسب می‌دزدید، به‌درخت آویزان می‌شد. در سرزمین‌های اسلامی چه بسا حد شرعی اجرا می‌‌گشت و حکومت برخاسته از رأی ملت در مشرق زمین استثنا بود. مشروطه؛ تنها قدرت پادشاه را محدود نکرد، بلکه این اندیشه را رواج داد که باید حکومت قانون گسترش پیدا کند. مطبوعات به‌رکن چهارم مشروطیت تبدیل و دولت در مقابل مجلس پاسخگو شد.
پس از مشروطه، در دادگاه‌های انقلابی که شکل گرفت ما با انتقام‌گیری و اعدام‌های دسته جمعی روبرو نمی‌شویم. دوره ابوالقاسم خان قره‌گوزلو معروف به ناصرالملک که خودکامگی پا گرفت، حدیثی دیگر است. او چند بار گوشه زد که مشروطه مثل آدمی است که گرسنگی کشیده و الان داریم به زور به خوردش گوشت شتر می‌دهیم. خوب در گلویش گیر می‌کند.
=======
پس از خلع محمدعلی شاه و جانشینی احمدشاه ۱۲ ساله، عضدالملک نایب السلطنه شد و پس از فوت وی مجلس ناصرالملک را به‌عنوان نایب السلطنه برگزید که نزدیک به ۴ سال این سِمَت را بعهده داشت. بعد از استخدام کارشناس مالی آمریکایی مورگان شوستر Morgan Shuster که واکنش و اولتیماتوم روس‌ها را برانگیخت و مقابله مجلس در برابر زورگویی روس‌ها، ناصرالملک مجلس را منحل و نشریات را توقیف کرد و عملاً نوعی دیکتاتوری به‌وجود آورد که از شرح آن می‌گذرم.ناصرالملک نخستین مترجم شکسپیر به فارسی و اولین فارغ‌التحصیل ایرانی اکسفورد بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
انقلاب مشروطه، دریچه‌ای به‌دنیای جدید
موضوع انقلاب مشروطه؛ مدرن‌سازی ایران، تحول و قانونگذاری، و آشنایی با ارزش‌های تازه بود. (صرفنظر از وقایع بعدی و تیشه‌ای که به‌ریشه‌ آن تحول بزرگ زده شد).
با این انقلاب، حق قانونگذاری زمینی، در برابر شریعت و رساله‌های عملیه، برجسته شد. توجه کنیم که فقه بیشتر امور عمومی نظیر معاملات و خیارات (حق برهم زدن یک‌جانبه قرارداد) را هم دربرمی‌گیرد و تنها به‌ مسائل عبادی معمول نمی‌پردازد. 
بعد از آن، اعدام این و آن دیگر دست آخوندهای مرتجعی مانند محمد باقر شفتی و حکام محلی نبود و تسلط روحانیون بر قوه قضاییه برچیده شد. اینکه حدود ۷۰ سال بعد، از ۱۳۵۷ به‌این سو، ورق برگشت و دوباره در، بر همان پاشنه نخستین چرخید و حق حاکمیت مردم ایران نقض شد تا در اختیار شریعت قرار گیرد، موضوع دیگری است. 
مشروطه در برابر امت (تکیه کلام روحانیون) و رعیت (گفتمان پادشاهان)، ملت را معرفی می‌کرد و مجلس مشروطه هم درواقع موضوع قانونگذاری زمینی و نگین مشروطه بود که به‌آن خواهیم رسید.
...
دستاوردهای فکری اجتماعی و معرفتی مشروطه را نمی‌توان نادیده گرفت. اصل تفکیک قوا، حق استیضاح اصحاب قدرت، محدودیت قدرت به‌ قانون... کم چیزی نیست. تاریخ پیش و بعد از مشروطه، دو دوره متفاوت را در زندگی جامعه ایران رقم ‌زده‌است. تاریخ پیش از مشروطه، تاریخ روابط سلطان و رعیت اوست. تاریخ پس از مشروطه، تاریخ مردم و دولت است و پادشاه هم در این مجموعه البته نقشی دارد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
لزوم حکومت قانون و پایان حکومت استبدادی
«اوضاع ایالات به مرتبه‌ای مغشوش است که به وصف نمی‌آید: نه قانونی هست و نه نظامی و نه اختیار معینی. اگر کسی به کسی سیلی بزند، مظلوم نمی‌داند که به کدام اختیار رجوع نماید. یکی نزد مجتهد می‌دود و دیگری به خدمت شیخ‌الاسلام می‌رود. یکی به امام جمعه شکایت می‌برد، دیگری به داروغه رجوع می‌کند، یکی به بیگلربیگی عارض می‌شود، دیگری به در خانه شاهزاده تظلم می‌نماید. یک قانون معین و دستاویز هرکس موجود نیست تا بدانند وقتی که به کسی سیلی زده شد، به کدام اختیار رجوع باید کرد. مقصر را بعضی جریمه می‌کند، بعضی به چوبکاری مستحق می‌داند، برخی عفو می‌نمایند…(فتحعلی آخوندزاده در مکتوبات)
...
اگرچه زمانه ناصرالدین شاه عصر گذر ایران به دوران جدید بود و ریشه‌ی بسیاری از افکار و آرای نو در این دوره قرار دارد، اما بنا بر آنچه زنده‌یاد احمد کسروی گفته‌است در زمان قاجار، ایران بسیار ناتوان گردید و از بزرگی و جایگاه و آوازه آن کاسته شد. جهان، دیگر شده و کشورها به ‌تکان آمده بود، ولی ایران به‌همان حال پیشین خود بود. ارباب قدرت خود کاری نمی‌کردند و مانع دیگران هم می‌شدند. میرزا ابوالقاسم قائم مقام را که وزیرکاردانی بود، محمد شاه کشت و جایش را به حاجی میرزا آغاسی داد. میرزاتقی خان امیرکبیر به پیراستن و آراستن ایران می‌کوشید اما به‌قتل رسید. میرزاحسین‌خان سپهسالار هم به‌کارهایی برخاست که قدرش را ندانستند.
... 
در سپیده دم انقلاب مشروطیت، ایران یک کشور زراعی عقب مانده بود. آنچنان که زنده‌یاد «یحیی آریانپور» گفته‌است در دهات و در میان عشایر چادرنشین وضع خانخانی و پدرسالاری همچنان ادامه داشت و در ایالات جنوب شرقی مانند کرمان و بلوچستان هنوز آثار غلامی و بردگی موجود بود. ناصرالدین شاه کشوری را که تا مغز استخوان فساد گرفته و هر پاره‌اش به‌عنوان امتیاز در اختیار یکی از اجانب بود، با یک مشت رجال بی اطلاع و خائن، به‌جانشین خود مظفرالدین شاه «آن طفل مسن و بُونه گیر» که از رعد و برق به‌ عبای سید بحرینی پناه می‌بُرد، باز گذاشت.
...
تک و توک عالم دینی پارسا و امثال ملا عبدالعظیم ملقب به امین العلماء، روحانی نواندیشی که با رنج مردم رنج می‌برد و با دشنه مرتجعین به خاک افتاد به کنار، اما کم نبودند به اصطلاح روحانیونی که خود، صاحب جاه و جلال و مکنت و مال شده و از پستان دین شیر دنیا می‌دوشیدند و در امور کشوری هم دخالت بیجا می‌کردند. شیخ ابوالحسن نجفی مرندی، لفظ مشروطه را با شرک یکسان دانسته، می‌گفت: «به حساب ابجدهم، حروف این دو مساوی است...» وی به این هم بسنده نمی‌کند و جای دیگری می‌نویسد: امام دوازدهم شدت‌ فتنه‌های آخر زمان را در دعای افتتاح با عبارت « وَشِدّهَ الْفِتَنِ بِنا» معین کردند که به حساب ابجد می‌شود ۱۳۲۴ یعنی همان سال اعلام مشروطیت (به هجری قمری). آخوندهای مرتجعی چون او بذر خرافات می‌پاشیدند.
فقر و بدبختی و بیچارگی و سکوت سیاه، کشور را فراگرفته بود. خشکسالی و قحطی و گرسنگی و وبا و طاعون و دیگر بیماری‌های واگیر، جان مردم را می‌گرفت و بار سنگین مالیات‌ها و عوارض و به‌اصطلاح رسوم و «خدمتانه» و پیشکشی، بر دوش ملت بیچاره افتاده بود.
دهقانان و پیشه‌وران تهیدست فوج فوج به‌ روسیه و ترکیه و مخصوصاً برای کارکردن در معادن نفت قفقاز به باکو می‌رفتند. در چنین احوالی محمد‌علی میرزا ولیعهد، که بایستی تاوان عیاشی و بی‌خبری پدران خود را بدهد، در تبریز تحت تربیت معلم روسی خود، شاپشال (از اعضای وزارت خارجه روسیه)، رؤیا می‌پرورید و در خیالات سیر می‌کرد. غافل از اینکه ایران از خواب گران سر برآورده بود و تنها اخگری لازم بود تا آتش گُر بگیرد و برافروزد. 
...
عبدالکریم طالبوف کتاب احمد و «مسالک المحسنین» را نوشت و در آن به زبان ساده مردم را از تیره‌روزی که به آن خو کرده بودند آگاه ساخت. میرزا حسین‌خان سپهسالار، ضرورت امر «تفکیک قوا» را برجسته می‌کرد. میرزا فتحعلی آخوندزاده به انتقاد از اوضاع اجتماعی و روابط دولت و ملت پرداخت. یوسف‌خان مستشارالدوله کتاب «یک کلمه» را در زمینه تبار ایرانیان به قانون تبدیل کرد. میرزا ملکم خان رساله «تنظیمات» را نوشته بود و روزنامه «قانون» را در لندن منتشر کرد. محمدخان سپنکی (مجدالملک)، کتاب «کشف الغرائب» را در انتقاد به حکومت قاجار نوشته بود. روزنامه‌های احتر در استامبول، حکمت در مصر و حبل‌المتین در کلکته به دست گروهی از ایرانیان منتشر می‌شد و مخفیانه به ایران می‌رسید. مردم به آگاهی‌هایی در مورد مقاومت آفریقائیان در مقابل انگلستان، و ژاپن در برابر روسیه...دست می‌یافتند و می‌شنیدند امثال صوراسرافیل و سیدجمال واعظ را برای نوشتن این یا آن کتاب به قتل می‌رساندند. آگاهی به اینگونه امور آنان را در برابر حکومت به خروش وامی‌داشت. 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
برای کشف اقیانوس‌های جدید، باید جرأت ترک ساحل را داشت
ایران زمین، که لُردهای انگلیسی و تزارهای روسی حیات خلوت خود می‌دیدند آبستن حوادث تازه بود. باید از دل سیاهی و آن شب تار، گل صبح می‌شکفت. به‌قول تولستوی برای کشف اقیانوس‌های جدید، باید جرأت ترک ساحل را داشت چرا که این دنیا، دنیای تغییر است نه تقدیر. در زمانی که از آن صحبت می‌کنم، بودند کسانی‌که به جّد در اندیشه تغییر بودند و اینکه کاری بکنند کارستان.
...
اندیشه تغییر و لزوم حکومت قانون و پایان حکومت استبدادی را تأسیس دارالفنون و آشنایی تدریجی ایرانیان با تحولات جهانی، نیرو بخشید. امثال میرزا آقاخان کرمانی، عبدالرحیم طالبوف، میرزا فتحعلی آخوندزاده، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، میرزا ملکم خان(صاحب روزنامه قانون) و حاج زین‌العابدین مراغه‌ای(نویسنده کتاب سیاحت نامهٔ ابراهیم بیگ) و... بذر بیداری می‌پاشیدند.
همچنین سخنرانی‌های سیدجمال واعظ و ملک المتکلمین که توده مردم را با اندیشه آزادی و مشروطه آشنا می‌کرد و نشریاتی مانند حبل‌المتین، چهره‌نما، حکمت و کمی بعد ملانصرالدین که البته در خارج از ایران منتشر می‌شدند هم، در گسترش آزادی‌خواهی و مخالفت با استبداد نقش مهمی داشتند.
در روزگاری که حتی تصور برخورد با مرتجعین هم ناممکن جلوه می‌کرد، روزنامه ملانصرالدین نقش مهمی در بیداری مردم و جنبش مشروطه ایران داشت و میرزا علی‌اکبر صابر با نام مستعار هوپ‌هوپ، در آن، اشعار انتقادی خود را منتشر می‌کرد و کاریکاتورهای آن که از جمله به‌دست عظیم عظیم‌زاده و... کشیده می‌شد از شاهکارهای کاریکاتور سیاسی و اجتماعی بود. غیر از آنچه گفتم کشته‌شدن ناصرالدین شاه به‌دست میرزا رضای کرمانی هم که آشکارا انگیزه خود را قطع ریشه ظلم و نتیجه تعلیمات سیدجمال‌الدین اسدآبادی دانسته بود، کوشش بیشتر در روند مشروطه‌خواهی را سبب گشت.
جدا از جراید فارسی که در مصر و هند و استانبول منتشر می‌شد و به ایران می‌رسید، مراودات بازرگانان آذربایجان با عثمانی و قفقاز و بخصوص جنگ روسیه و ژاپن(در فوریه سال ۱۹۰۴) و شکست دور از انتظار روسیه از ژاپن...و تکانی که این امر به‌ایرانیان داد، و پس از آن، جنبش‌های پی‌در‌پی در روسیه تزاری که در سال ۱۹۰۵، آن کشور را به‌سوی دگرگونی برد، و انعکاس خبر آن به‌وسیله روزنامه ملانصرالدین که این حوادث را با آب و تاب به‌گوش ایرانیان می‌رسانید... همه و همه یک رشته عواملی بود که بتدریج هر کدام در زمان خود، در تار و پود سازمان فاسد اجتماع ایران رخنه کرد و مردم را به‌فکر تغییر و تحول انداخت و اینکه آن‌ها نیز می‌توانند با نظم کهن درآویزند و طرحی نو دراندازند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
با اعتراض مردم، عین‌الدوله برکنار می‌شود
دو سال قبل از انقلاب مشروطه، بیماری وبا سرتاسر کشور را گرفت و کشتار بسیار کرد. چه بسا همین موضوع دلیلی بود که نارضایتی گسترده در ایران، زودتر، فرصت بروز نیابد. 
...
در زمان مظفرالدین شاه اگرچه از مدتی قبل شورش‌ها و اعتراضاتی در شهرهای ایران علیه مظالم حکومت رخ داده بود اما شروع جنبش مشروطه را معمولاً از ماجرای گران‌شدن قند در تهران ذکر می‌کنند. علاءالدوله حاکم تهران، ۱۷ نفر از بازرگانان و ۲ تن سیّد را به‌جرم گران‌کردن قند به‌چوب بست. این کار که با تأیید عین‌الدوله صدراعظم مستبد انجام شد اعتراض بازاریان و روحانیون و روشنفکران را برانگیخت. اینان در مجالس و در مسجدها به‌سخنرانی علیه استبداد پرداختند و از تأسیس عدالتخانه و دیوان مظالم دم زدند. خواست برکناری عین‌الدوله، حاکم تهران، عزل مسیو نوز بلژیکی و حتی عسگر گاریچی به‌میان آمد و اعتصاب در تهران فراگیر شد. 
=======
ژوزف نوز Joseph Naus مشهور به مسیو نوز یکی از اهالی بلژیک بود که در دوران مظفرالدین شاه به وزارت کل گمرکات ایران رسید. از آنجا که مردم و روحانیون، تعرفه‌ها را به زیان می‌دیدند و وجود یک خارجی را بر مصدر امور نمی‌پذیرفتند، ناخشنود بودند. بازاری‌ها و بازرگانان که با مسیو نوز مشکل داشتند، به بهانهٔ تعارف مشروب در جلوی درب یک مشروب‌فروشی به یک روحانی، دو روز بازار را بستند و غوغا به‌پا کردند که یک اجنبی «مسلمانان را به استهزاء گرفته» و «کمر اسلام را شکسته» است...
مسیو نوز در میهمانی بالماسکه(نوعی مراسم جشن که مدعوین با لباس مبدل و نقاب در آن شرکت می‌کنند)، لباس روحانیون ایران را پوشیده‌بود و عمامه به‌سر داشت. این عکس به علما رسید و در میان مردم پخش شد و لزوم برکناری نوز و عین‌الدوله بر سر زبان‌ها افتاد. نوز در پایان، با فشار مشروطه‌خواهان و مقامات پادشاهی متحد بریتانیا از پا درآمد و با وقوع انقلاب مشروطه و روی کار‌آمدن مجلس شورای ملی از ایران اخراج شد.
...
و اما عسگر گاریچی. وی که امتیاز حمل مسافر میان تهران و قم را داشت، در حال مستی به‌یک مسافر زن بی‌حرمتی می‌کند و پیرمردی را هم که در صدد حمایت از زن بر می‌آید کتک زده و ریش وی را بریده بود.
القصه، اعتصاب در تهران فراگیر شد و در اعتراض به‌حکومت، عدّه‌ای از مردم و روحانیون به‌مسجد حضرت عبدالعظیم رفتند و در آن جا تحصّن کردند. مظفرالدین شاه که هوا را پس می‌دید، وعدهِ برکناری عین‌الدوله و تشکیل عدالتخانه را داد اما چون به‌وعده خود عمل نکرد روحانیون از جمله آقا سید محمد طباطبائی و آقا سیدعبدالله بهبهانی، به‌قم رفتند و تهدید کردند که کشور را ترک خواهند کرد. بازاریان و عده زیادی از مردم هم به‌تحصن در سفارت انگلیس اقدام نموده، خواهان تشکیل عدالتخانه شدند. با اوجگیری نهضت، بتدریج پارلمان، محدود کردن قدرت شاه و آزادی هم مطرح شد. با گسترش ناآرامی‌ها در شهرهای دیگر، عین الدوله استعفا کرد و میرزا نصرالله خان نائینی صدراعظم شد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اگر از من می‌شنوید، لفظ آزادی را بردارید !
شیخ فضل‌الله نوری که در برابر مشروطه، علمدار مشروعه بود، به‌صراحت از مشروط بودن آزادی در متون دینی سخن می‌گفت و اینکه به‌زعم وی اعتقاد به‌آزادی مطلق حرف اشتباه و برابر با کفر است. او می‌گفت «اگر از من می‌شنوید، لفظ آزادی را بردارید که عاقبت این حرف ما را مفتضح خواهد کرد.»
اما، آیت‌الله نائینی در کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» نوشت: آزادی و برابری از اهداف اصلی پیامبران بوده‌است...
روحانیون همه از نوع شیخ فضل‌الله نوری یا ملاقربانعلی زنجانی و سید کاظم یزدی که می‌گفتند اگر کسی از مسلمین سعی در این باب نماید که ما مسلمانان، مشروطه شویم، این سعی و اقدام، اضمحلال دین است و چنین آدمی مرتد، نبودند. همه از این نوع نبودند. از طباطبائی و بهبهانی و شیخ اسماعیل محلاتی نویسنده کتاب «اللئالی المربوطة فی وجوب المشروطة» که بگذریم، امثال آخوند خراسانی، سید حسین میرپور طهرانی، عبدالله مازندرانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی هم، با نشر اعلامیه‌های روشن‌گرانه، نسبت به‌رویدادهای سیاسی و اجتماعی موضع‌گیری ‌نموده، هوادار مشروطه بودند و برای رهبران دینی و سیاسی ایران نامه‌ و تلگراف‌ می‌فرستادند. در آن روزگار تلگراف بیاری مشروطه خواهان آمد! گویی نماد تکنولوژیک انقلاب مشروطه تلگراف بود. 
...
بالاخره، مظفرالدین شاه، آخر عمری، فرمان مشروطیت را در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ (یا دقیقتر بگویم ۱۳ مرداد ۱۲۸۵) امضا کرد و کسانی که به‌حضرت عبدالعظیم و قم رفته بودند بازگشتند و تحصن در سفارت انگلیس نیز تمام شد.
پس از آن، مجلس اول در تهران گشایش یافت و نمایندگان به‌تدوین قانون اساسی پرداختند که در آخرین روزهای زندگی مظفرالدین شاه به‌امضای او رسید. بعداً در مجلس، متمم قانون اساسی هم تصویب شد که اصل هشتم آن قابل تأمل است. «اهالی (زن و مرد) در برابر قانون دولتی متساوی الحقوق هستند.» صحبت از دین و مسلک و زن و مرد نشده، همه در برابر قانون دولتی متساوی الحقوق هستند. 
...
من متن کاملِ قانون اساسی مشروطه و متمم آن را در سایت خودم ثبت کرده‌ام. بر سر اصل به اصل آن بحث‌ها و نزاع‌ها درگرفت. در اصل اول آمده: «مذهب رسمی ایران اسلام و طریقهٔ حقه جعفریه اثنی عشریه‌ است باید پادشاه ایران دارا و مروج این مذهب باشد.» اصل دوم: «مجلس مقدس شورای ملی که به توجه و تأیید حضرت امام عصر عجل الله فرجه و بذل مرحمت اعلیحضرت شاهنشاه اسلام خلدالله سلطانه و مراقبت حجج اسلامیه کثرالله امثالهم و عامه ملت ایران تأسیس شده‌است باید در هیچ عصری از اعصار مواد قانونیه آن مخالفتی با قواعد مقدسهٔ اسلام و قوانین موضوعه حضرت خیرالانام صلی الله علیه و آله و سلم نداشته باشد و معین است که تشخیص مخالفت قوانین موضوعه با قواعد اسلامیه بر عهدهٔ علمای اعلام ادام‌الله برکات وجودهم بوده و هست...»
متمم قانون اساسی مشروطه، حقوق مردم و تفکیک قوا را به‌ رسمیت شناخت ولی گرد و غبار شرع به‌آن پاشیده شد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ترور اتابک اعظم توسط عباس آقا تبریزی
مظفرالدین شاه که درگذشت؛ محمدعلی میرزا بر سر کار آمد، و او دل خوشی از مشروطه و مجلس نداشت. در قدم نخست به‌صدارت میرزا نصرالله خان نائینی پایان داد و امین السلطان (اتابک اعظم) را که سال‌ها صدراعظم دوره استبداد بود به‌جای او نشاند. دبّه درآورد و زیر امضای قانون اساسی زد. 
با اشاره دربار گروهی از اوباش به سرکردگی صنیع حضرت و مقتدر نظام به طرف مجلس و مسجد سپهسالار در میدان بهارستان هجوم برده اقدام به عربده‌کشی و تظاهرات علیه مشروطه و مجلسیان نمودند. شماری از آن رجاله‌ها (صنیع حضرت، یاور اسمعیل، سید کمال، مقتدر نظام و صادق کچل) از قاتلین یکی از مبارزان زرتشتی انقلاب مشروطه (فریدون خسرو اهرستانی) بودند.
...
محمدعلی میرزا اگرچه پس از اعتراض مردم به‌ویژه در تبریز، از سر ناچاری و به‌دروغ قول همراهی با مشروطه را داد، ولی چشم دیدن مشروطه‌خواهان را نداشت و مردم این رفتار را از چشم اتابک اعظم می‌دیدند و به حساب او می‌گذاشتند. اتابک اعظم مدتی بعد توسط جوانی به‌نام عباس آقا تبریزی ترور شد. عباس آقا خودش را هم کشت تا اگر دستگیر و شکنجه شد، یارانش آسیب نبینند.
...
برگردیم به محمدعلی شاه
او که به‌مجلس رفته و ظاهراً سوگند وفاداری یاد کرده بود، کمی بعد با دیگر مستبدان و با همراهی شیخ فضل‌الله نوری عده‌ای را علیه مجلس در اطراف آن جمع کرد تا با نمایندگان و مدافعان مجلس درگیر شوند. آنزمان علیه مشروطه، رساله «تذکره الغافل و ارشاد الجاهل» به‌قلم شیخ فضل‌الله نوری و یا شاگردش میرزا ابوتراب شهیدی قزوینی، مشروعه را به‌جای مشروطه علَم کرده بود، بویژه که یکی از نمایندگان مجلس (نماینده همدان، حاج محمدتقی وکیل‌الرعایا)، خواستار حق رأی برای زنان شده بود و با مخالفت یکی از روحانیان مجلس مواجه شد.
...
اوضاع قمر در عقرب بود و در آن شرایط، یاران حیدرخان عمواوغلی بمبی به کالسکه حامل محمدعلیشاه انداختند. در واکنش؛ وی به‌باغشاه رفت، با این هدف که بریگاد قزاق را برای مقابله با مجلس آماده کند.
=======
قوای قزاق نیروی نظامی ویژه‌ای بود که در سال ۱۲۵۸ (۱۸۷۹ میلادی)، به درخواست ناصرالدین شاه در پی قراردادی بین ایران و روسیه تزاری تشکیل شد. استعداد این نیروی نظامی ابتدا در حد بریگاد (تیپ) و سپس دیویزیون division (لشکر) بود و زیر فرماندهی افسران روس (نظامیان قزاق) قرار داشت. قوای قزاق برای چندین دهه مهم‌ترین نیروی نظامی ایران به شمار می‌رفت و نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرد.
... 
محمدعلی شاه که بریگاد قزاق پشت و پناهش بود، وقتی در باغشاه جاگیر پاگیر شد، هشت نفر از آزادیخواهان را که پیشتر قصد داشت آنها را از ایران تبعید کند، فراخواند. ازجمله جهانگیرخان صور اسرافیل که نشریه‌اش نقش مهمی در تشویق مردم به آزادی‌خواهی داشت، سید محمدرضا مساوات شیرازی، ملک المتکلمین، سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی، بهاءالواعظین و میرزا داودخان که رهبریِ گروه‌های بزرگی از مشروطه‌گرایان را به‌عهده داشتند. مجلس با درخواست محمدعلی شاه برای تبعید آنان مخالفت نمود و وی در واکنش با فرستادن کلنل لیاخوف فرمانده بریگاد قزاق حمله به ‌مجلس را آغاز کرد. لیاخوف با نیروهایش مجلس را محاصره کرد و ساختمان‌ مجلس و مدرسه سپهسالار را دوم تیر ۱۲۸۷/‏۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ به‌ توپ بست.
...
از فرمان مشروطه تا به توپ بستن مجلس؛ دوره زرین مشروطه، و دوره رایزنی‌های خردمندانه برای پیشبرد حکومت قانون بود. با حمله لیاخوف، وکلا پراکنده و آواره گشته و عده زیادی از مدافعان مجلس کشته شدند. محمدعلی شاه لیاخوف را به‌ (ریاست) حکومت نظامی منصوب کرد و به‌تعقیب نمایندگان و دیگر آزادیخواهان پرداخت و ملک المتکلمین، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و قاضی ارداقی در باغشاه پس از شکنجه در برابر محمدعلی شاه به‌قتل رسیدند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نباید نقش نهضت بابی و بهایی را در جنبش مشروطه نادیده گرفت
در جنبش مشروطه همه مردم (از جمله بابی‌ها) با اعتقاد و باورهای خودشان سهیم بودند. همین طور زرتشتی‌ها، یهودیان و ارامنه بخصوص. عکس‌های زیادی از دوره مشروطه باقی مانده‌است که در زیر آن نوشته شده: «مجروحین مجاهدین ارامنه در تهران.»
پس از آنکه بابیان دست به‌اقدامات جمعی و انفرادی علیه قاجار زدند و ظالمانه سرکوب شدند، متهم ساختن فعالان جنبش مشروطه به بابی‌بودن یکی از شایع ترین روش‌هایی بود که برای سرکوب آنان توسط دولت استبداد و روحانیون وابسته استفاده می‌شد. امثال شیخ فضل‌اللّه نوری در خطبه‌های خود علیه مشروطه به بابی‌ها حمله می‌کردند و سازماندهی و ترویج مشروطه را به آنان هم نسبت می‌دادند. وقتی دو روحانی هوادار انقلاب مشروطه (بهبهانی و طباطبایی) را به عراق تبعید کردند، مرتجعین در مسیر آنها تجمع نموده، دشنام می‌دادند: لعنت به بابی‌ها. لعنت به بابی‌ها..
از یک طرف روحانیان مرتجع و مستبد، نام بابی را به‌مشروطه خواهان نهاده و آنان را دم تیغ می‌دادند و از طرف دیگر حکام محلی برای تصاحب ثروت اشخاص، آنها را بابی نامیده و ملک و املاک و دارایی‌شان را به‌نفع خود مصادره می‌نمودند. ناگفته نماند که در میان بابی‌ها، ازلی‌ها و بهایی‌ها، افراد روشن ضمیر کم نبود و آنها نیز با ستم حکومت کنار نمی‌آمدند و آزارها دیدند. 
...
جنبش بابی در امتداد خود به دو گرایش عمده تحول پیدا کرد، گرایشی که در نهضت مشروطه سهم عمده‌ای داشت(پیروان صبح ازل) و گرایشی که آئین بهایی را تاسیس کرد (پیروان بهاالله). نوآوری و تجددطلبی گرایش ازلی را امثال میرزا آقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی، میرزا یحیی دولت‌آبادی، سیدجمال واعظ، صوراصرافیل، و...نمایندگی می‌کردند و در نهضت مشروطه سهم بسزایی داشتند. با اینحال، بعد از صدور فرمان مشروطه، با پافشاری مرتجعین هیچ یک از حقوق و آزادی‌های اعطاشده در مشروطه و قوانین مکمل شامل حال بهائیان نشد.
...
بهاییان با تاسیس مدارس در شکستن اقتدار مرتجعین ایفای نقش نمودند. شاید یکی از دلائل تبلیغ علیه آنان همین بود و آنان فقط از جانب ازلی‌ها زیر فشار نبودند. آنقدر علیه‌شان فضاسازی شد که نه تنها سید عبدالحسین لاری و شیخ زکریا کوهستانی، یلکه [گفته می‌شود] امثال ستارخان، هم در مقطعی با آخوندهای مرتجع در ضدیت علیه بهائیان همراه شدند. 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
استبداد صغیر و شکست مشروطه
در حمله به مجلس، برخی از وکلا برای آن که بهانه به‌دست شاه ندهند مهمات و اسلحه‌ای را که برای دفاع در نظر گرفته شده بود از مجلس خارج کردند و با این کار به‌طور غیر مستقیم زمینه شکست مدافعین مجلس فراهم شد. با شکست مشروطه‌خواهان در تهران، دوره‌ای که به‌ استبداد صغیر مشهور است، آغاز گشت. 
=======
استبداد صغیر (دوران خُرده‌خودکامگی) به دوره‌ای یک ساله از تاریخ سیاسی ایران اطلاق می‌شود که از تیر ۱۲۸۷(۱۹۰۸ میلادی) با به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه آغاز گردید و در تیرماه ۱۲۸۸ (۱۹۰۹) با فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان پایان یافت.
... 
در پی حمله به‌مجلس و دستگیری و اعدام آزادیخواهان، جنبش مشروطه‌خواهی به دست‌انداز افتاد و بسیاری از مبارزان مخفی شدند و برخی به‌خارج از ایران گریختند.
خبر حمله به‌مجلس، به‌شهرهای دیگر ایران رسید. مردم تبریز به‌مخالفت با محمدعلی شاه برخاستند. علی مسیو، ستارخان، باقرخان و حیدرخان عمواوغلی به بسیج مردم و سازماندهی نیروی مسلح برای مقابله با نیروهای دولتی کمک ‌کردند. در نقطه مقابل؛ محمدعلی شاه برای به‌قول خودش ختم غائله، نیروی سرکوب را روانه تبریز کرد.
با فرماندهی ستار، آن گُرد دلیر، مشروطه‌خواهان به مقاومت برخاستند و در مقابل بیش از ۳۰ هزار نیروی مهاجم به‌فرماندهی عین‌الدوله و شجاع نظام مرندی، ایستادگی را به اوج رساندند. در آن رویارویی سردار یارمحمدخان کرمانشاهی(یارمحمدخان دلاوری) که از فعالان مشروطه بود به‌یاری ستارخان و باقرخان شتافت. وی بعداً به‌وسیله حاکم کرمانشاه و عامل حکومت مرکزی به‌قتل رسید. گروهی از ایرانیان قفقاز نیز به‌مردم تبریز پیوستند. علی مسیو از یاران حیدرخان عمواوغلی و یارانش نیز در صحنه بودند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کار بر آزادیخواهان سخت شد
در پی مقاومت مشروطه‌خواهان در تبریز، محمدعلی شاه از تزار روسیه درخواست کمک کرد و تبریز به‌محاصره نیروهای روس و نیروهای دولتی هر دو، درآمد. در پی بسته‌شدن راه تبریز - جلفا، و محاصره کامل تبریز از طرف قوای شاه، گرسنگی و قحطی هولناکی بر مردم روی آورد و کار بر آزادی‌خواهان سخت شد. پس از حدود ۱۰ ماه محاصره و در شرایطی که آذوقه شهر به‌پایان رسیده و بسیاری از مردم از گرسنگی جان باختند، جوانان شهر که بیشترشان از دانش‌آموزان مدرسه مموریال تبریز بودند، به‌رهبری هوارد باسکرویل که یکی از معلم‌های آمریکایی همان مدرسه بود و شور آزادیخواهی داشت، به‌یاری مردم شتافتند.
با حمله به‌لشکر محاصره‌کنندگان، باسکرویل فرمانده گروه با تعدادی دیگر به‌ضرب گلوله کشته شدند و سروش اصفهانی تحت تاثیر رشادت‌های آنان این شعر را سرود:
سیصد گل سرخ، یک گل نصرانی 
ما را ز سر بریده می‌ترسانی؟
ما گر ز سر بریده می‌ترسیدیم
در محفل عاشقان نمی‌رقصیدیم
...
در جنبش مشروطه زنان روشنفکر نیز (اگرچه تعدادشان زیاد نبود) با رشادت و دلیری به‌مبارزه با عمال استبداد برخاستند. روزنامه‌نگاری زنان در آن دوران اتفاق مهمی بود. صدیقه دولت‌آبادی (که پدرش حاج میرزا هادی دولت‌آبادی، روحانی خوش فکری بود)، روزنامه «زبان زنان» را در اصفهان منتشر نمود. صدیقه دولت‌آبادی از بنیانگذازان انجمن مخدرات وطن هم بود.
... 
گفته می‌شود در تبریز، حین نبردهای مشروطه‌خواهان و عمله استبداد جسد چندین زن پیدا شد که با لباس مردانه به‌میدان نبرد رفته بودند. زنان در دوران مشروطه سرود هم می‌سازند. و اشعاری منتسب به آنان در آن عصر وجود دارد. در فتح تهران سردار بی‌بی‌مریم بختیاری با رشادت و دلیری به‌میدان آمد؛ شخصاً تفنگ به‌دست گرفت و در برابر قزاقان جنگید. 
البته آنچنان که یکی از تاریخ نگاران مشروطه «دکتر منصوره اتحادیه» (نظام مافی) گفته‌است در مورد شرکت زنان در انقلاب مشروطه نباید غلو کرد. اینجور نیست که یک جمعیت زیادی از زنان در صفوف مبارزین بوده‌اند. اینکه فکر کنیم مثلاً در زنجان، کرمان، گلپایگان، بوشهر و بندرعباس هم؛ زنان بیدار شدند، نه این‌طور نبوده‌است. حرکت‌ها محدود به رشت، تبریز، تهران و تا حدی اصفهان بود. توجه داشته باشیم که در دوران مشروطه، جمعیت کل تهران بیشتر از ۲۵۰ هزار نفر نبود. زن‌هایی هم که فعال بودند، زیاد نبودند.
=======
البته امثال «زینب پاشا» و قدم خیر لرستانی(قدم خیر قلاوند) را هم داشته‌ایم.
زینب پاشا از جمله زنان مبارز تبریزی است که در گشودن انبارهای محتکران تبریز در زمان قحطی نان پیشگام بوده‌است.
 
در گیلان، کمیته «ستار» تشکیل شده بود. یپرم‌ خان ارمنی با مشروطه‌خواهان هم‌پیمان شد و جوانان ارمنی را برای نهضت بسیج کرد. در همین هنگام محمد ولی خان تنکابنی از تبریز بازگشته بود. کمیته ستار با او مذاکره کرد و وی راضی شد با نیروهایش برای پیروزی جنبش مشروطه به‌مبارزه برخیزد. مردم به‌جان‌آمده، حاکم زورگوی رشت را کشتند و شهر را گرفتند. پس از آن تمام گیلان به‌تصرف آزادی‌خواهان درآمد و آنان به‌ سفرای خارجی نوشتند که نزاعی با شاه ندارند و فقط در صدد احیای مشروطه‌ هستند. صدای انقلاب رشت به‌گوش شهرهای دیگر ایران و کشورهای آزاد جهان رسید و باعث دلگرمی مجاهدان تبریز شد. اصفهان هم به‌تصرف مبارزان بختیاری درآمد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
فتح تهران و آغاز پایان مشروطه
بعد از اُفت و خیزهای فراوان و گفتگو بین مشروطه‌خواهان، سلحشوران ایل بختیاری به‌سوی تهران حرکت کردند و با همراهی مشروطه‌خواهان شمال، نزدیک پایتخت بهم پیوستند و با هم موفق به‌فتح تهران و شکست استبداد صغیر شدند. نیروی روس، از انزلی وارد شده و به‌قزوین رسیده بود و اردوی انقلابی را از پشت سر تهدید می‌کرد اما فاتحه محمدعلی شاه خوانده شده بود. با فتح تهران، او و اطرافیانش به‌سفارت روس پناه بردند و بار دیگر مجلس شورای ملی تشکیل شد. ولی موقع رأی‌دادن، تعداد قلیلی شرکت کردند. خیلی از کسانی که حق رأی داشتند هم رأی ندادند. شناخت کافی در جامعه حاکم نبود. در آن زمان بیشتر از ۸۰ درصد مردم ایران بی سواد بودند و اصولا نمی‌دانستند مشروطه و مشروطیت چیست. درک آن‌ها از مشروعه بسیار بیشتر بود.
مشروطه و قانون ظاهراً بار دیگر در ایران بپا گشت. اما پیش از آنکه به‌ثمر برسد کسانی به‌نام رجال، رشته کارها را از دست آزادی‌خواهان در ربودند و قانون و آزادی را در گهواره خفه کردند و هنگامی جانبازان واقعی آزادی، به‌این مطلب پی بردند که بسیار دیر شده بود.
... 
مشروطه، با وجود ضربه سنگینی که بر پیکر استبداد زد و با وجود اینکه مجلس و قانون را در کشور برقرار ساخت، ولی از زمینداران بزرگ و دولت‌های خارجی شکست خورد و بعدها دیدیم ستارخان و یارانش خلع سلاح شدند. ستار در ماجرای پارک اتابک گلوله ‌خورد و بعد هم رادمردی چون او بر اثر همین زخم جان داد و عملاً از دُور خارج شد... متاسفانه فتح تهران، آغاز پایان مشروطه بود. چرا؟ چون سپهر سیاست ایران از رأی‌زنی به ایلیاتی بَدل شد. تمام کوشش مشروطه پایان دادن به حکومت‌های غیر‌منظم و محلی ایلیاتی بود؛ اما با فتح تهران، بختیاری‌ها زمام امور را بدست گرفتند. همچنین گروه‌های ایلی مشابه از آذربایجان و قفقاز از راه رسیدند. کسانیکه بیشترشان از جنس ستار و علی مسیو نبودند. دسته‌بندی‌های مسلح ایلی از طریق شمال به‌کمک روسیه و نیز از جانب کرمانشاه وارد سیاست ایران شدند. محمد علیشاه و برادرانش هم که ریشه ایلیاتی داشتند سه بار علیه مشروطه لشکرکشی کردند.
...
انقلاب مشروطه نخستین پیروزی دیوان‌سالاران در ایران بر ساختار ایلیاتی بود. البته در زمان هخامنشیان نظام دیوان‌سالاری رواج داشت اما بعدها جای آن را نظام ایلیاتی گرفت که حدود ۹۰۰ سال از زمان غزنویان تا دوره قاجار، بر ایران حاکم بود.
با مشروطه بار دیگر نظام دیوانی بر نظام ایلیاتی چیره شد و از این نظر مشروطه یک تحول بزرگ بود چون به درازپاترین سنت تاریخی در فرمانروایی ایران پایان داد و به‌حکومت قانون و حق قانونگذاری زمینی که در ایران حکم کیمیا داشت رسمیت بخشید، ولی افسوس که به قول احمد کسروی (در تاریخ هجده‌ساله آذربایجان) کسانیکه رشته کارها را در دست داشتند کمتر این شایستگی را دارا بودند [...] کم نبودند کسانیکه مشروطه را خوان یغمایی پنداشته در جستجوی رسیدن به خواسته‌های خود بودند[...] ملایان نیز در هرکجا دست باز کرده بگمان خود «اجرای حدود» می‌کردند. حد به اصطلاح شرعی! چنانکه یکی در تبریز به پسر حاجی میرزا هادی‌خان چوب زد. دیگری در قوچان زنی را سنگسار کرد... ملایان دسته‌ای پدید آورده به ستیز با پیشروان مشروطه‌خواهی برخاسته بودند و می‌گفتند علمای نجف فتوا به بی‌دینی تقی‌زاده داده‌اند، و از دیگر سو کسانی به خانه سید عبدالله بهبهانی ریخته او را یکسال پس از گشودن تهران کشتند. 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مشروطه رعیت را به شهروند مبدل نمود
جنبش مشروطه مسأله قانون و حکومت قانون را بر سر زبان‌ها انداخت. مفهوم تازه‌ای از ملت را طرح نمود. نقد ادبی و تاریخی را در ایران باب کرد. تاریخنگاری، نمایشنامه و داستان نویسی و نظام آموزش و پرورش و فرهنگ شهروندی را ارتقا داد و رعیت را به شهروند مبدل نمود. در مشروطه عوام زنده شدند و جامعه پا گرفت. 
...
آن تحول بزرگ در همه چیز تأثیر گذاشت. حتی در موسیقی. به‌قول دکتر محمود خوشنام موسیقی و مشروطیت رابطه تنگاتنگی با هم دارند. هر دو بهم کمک کردند و دست در دست همدیگر دادند. موسیقی مشروطیت را به‌هدف خودش که آزادی بود یاری رساند و مشروطه هم، راه آینده موسیقی را هموار کرد. علیه تعصب‌ها جنگید و موسیقی را به‌سوی نوآوری و تجدد رهنمون کرد. 
تئاتر یکی از نخستین هنرهایی بود که در کنار مشروطه قرار گرفت. در طلوع مشروطه برنامه‌هایی چون پانتومیم (ادابازی) Pantomime (اجرای نمایش بی‌کلام فقط با استفاده از حرکات بدن)، مستقیماً محمدعلی‌ شاه را مورد نقد قرار می‌داد. عکس از داخل دربار به بطن جامعه راه باز کرد و حتی عکاسی خبری و مستند شکل گرفت.
کاریکاتور زبان اعتراض مردم در مشروطه شد. روزنامه‌ها و مجلات اوایل مشروطه مملو از طرح‌ها و کاریکاتورهایی است که علیه نابسامانی‌ها، حاکمان فاسد و تبعیض‌ها کشیده شده‌است.
پاورقی، که درواقع شکل خاصی از ادبیات داستانی است در ایران شکل گرفت. برای نخستین‌ بار، نقاشی در ایران به‌ وسیله کمال‌الملک دارای پرسپکتیو یعنی بُعد شد. تا پیش از جنبش مشروطه، تصاویر عمق نداشتند. مشروطه با خودش ادبیات و فرهنگ جدید هم آورد و به‌شعر و موسیقی هوای تازه داد، شاعران را از مدیحه‌سرایی، و هنرمندان را از عمله طرَب جدا نمود. شعر بطور خاص دگرگون شد که نمونه‌های آن‌را در اشعار عارف و ایرج میرزا و دهخدا می‌توان دید. 
در آن دوران روزنامه‌های مخفی هم منتشر می‌شد که به شب‌نامه مشهور بودند. شب‌نامه‌ها در قطع کوچک، اغلب بدون تاریخ و به‌طور نامرتب در شهرهای مختلف چاپ و توزیع می‌شدند. شب‌نامه‌ها معمولاً حاوی چند مقاله علیه حکومت یا اخباری در مورد انقلابیون بودند. توزیع شب‌نامه، در آستانهٔ انقلاب مشروطه، بسیار تأثیرگذار و با استقبال مردم مواجه بود؛ چنان‌که گاهی یک برگ شب‌نامه، بارها و بارها دست‌به‌دست می‌شد....
از دوران مشروطه به بعد، وقتی مفهوم مردم مطرح می‌شود، خود به خود زبان از آن پیچ و تاب‌های حرفه‌ای منشی‌یانه بیرون می‌آید و عمومیت پیدا می‌کند و زبان مردمی جای زبان پرطمطراق عصر قاجاری را می‌گیرد. 
...
درست است که مشروطه به‌یک نظام دموکراتیک و مردم‌سالار که مبتنی بر حاکمیت قانون باشد منتهی نشد اما افکار و آراء و افق‌های جدید و نگرش تازه به‌حکومت و... را باعث شد و بنیان‌های ذهنی جامعه ما را تکان داد. توجه داشته باشیم که انقلاب مشروطه نه در بستر فرانسه (که انقلاب کبیر را از سر گذرانده بود) و انگلیس (که تجربه «ماگنا کارتا» را داشت)، بلکه در جامعه کم سواد آنروز ایران شکل گرفت. 
در ایران آنزمان کمتر کسی با رساله یک کلمه مشهور‌ترین اثر میرزا یوسف خان تبریزی (مستشارالدوله)، آشنا بود یا رسالهٔ مکتوبات کمال‌الدوله را که میرزا فتحعلی آخوندزاده نوشت و می‌توان آن را مقدمه‌ای بر جریان روشنفکری در ایران دانست، می‌شناخت. در فرانسه وقتی انقلاب شد حدود ۵۰ درصد مردم توان خواندن و نوشتن داشتند و چه بسا بیشترشان «روح القوانین» منتسکیو را می‌شناختند. در انگلیس هم آمار با سوادان کم نبود و خیلي‌ها «جان لاک» را خوانده بودند. یادمان باشد که پارلمان در انگلیس ۷۰۰ سال پیشینه داشت.
...
ما در آستانه انقلاب مشروطه جز ۹ کیلومتر جاده راه آهن نداشتیم. یک کیلومتر در بندر انزلی که با گاری می‌کشیدند. ۸ کیلومتر هم جاده معروف ماشین دودی شاه عبدالعظیم. همانزمان عثمانی ۱۷۰۰ کیلومتر جاده راه آهن داشت. اضافه کنم که در انقلاب مشروطه، همه مردم شرکت نداشتند. مشروطه؛ یک جنبش فراگیر توده‌ای نبود و بیشتر مردم اصلاً معنی آن را نمی‌دانستند. ما در بستر یک جامعه ایلیاتی، بدون وجود عصر روشنگری، به‌آن دستاورد بزرگ رسیدیم که البته تضادهای خاص خودش را داشت. 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
انقلاب مشروطه یک انقلاب تمدنی و فرهنگی بود
مشروطه دریچه‌ای به‌دنیای مدرن باز کرد اما درخت مدرنیته آنچنان که باید روئیده نشد. برای ساختن جامعه مدرن به‌ انسان مدرن و عقل نقاد (خرد پرسشگر) نیاز داریم و نیز به‌ آزادی فکر و چالش اندیشه و آزادی احزاب و...
مدرنیته را نمی‌توان از بالا ساخت. باید از بنیاد پی‌ریزی شود.
به قول یکی از مورخین تاریخ معاصر آقای محمد امینی، انقلاب مشروطه یک انقلاب تمدنی و فرهنگی بود اما بزرگترین محدودیت آن این بود که در ایران عصر روشنگری نداشتیم، جامعه توان حفظ آن را نداشت و خطای اعدام شیخ فضل‌الله نوری از نشانه‌های آن بود. دوستی می‌گفت شیخ فضل‌الله تفکری ایستا و میرا داشت و به امثال «ولتر» هم بد و بیراه می‌گفت. به او گفتم آری، اما کسانیکه در محکمه وی بودند نیز با مضمون آنچه به ولتر نسبت داده می‌شود بیگانه بودند. فصل و حذف که هنر نیست. از قول ولتر گفته شده من با عقاید تو موافقت ندارم اما حاضرم جان خودم را بدهم تا تو حق داشته باشی حرفت را بزنی. (البته این سخن را فرد دیگری گفته است).
 
«ایران، عصر روشنگری نداشت هرچند روشنگرانی داشته‌است». توجه داشته باشیم که مدرنیته اروپا بر بستری از عصر روشنگری نشو و نما کرد. در دوره قانون‌مداری و فرهنگ قانون و پیدایش ساختارهای خردمحور و عقلانی، فلسفه مدرن و غول‌های فلسفه صحنه را به‌دست گرفتند. این‌ها پیش درآمد انقلاب فرانسه بودند و نظریه‌پردازی کردند. در انگلستان هم. مجموعه این‌ها بود که زمینه انقلاب آمریکا و انقلاب فرانسه را فراهم نمود. در یک دوره ۲۰۰ ساله متفکرین بزرگ در همه عرصه‌ها از سیاست گرفته تا علم و اندیشه و اختراعات و هنر به‌میدان آمدند. کار آنان درواقع از رنسانس آغاز شده بود. پایه هنری آن در ایتالیا، پایه فلسفی آن در آلمان، پایه سیاسی‌اش در فرانسه و پایه اقتصادیش در انگلستان بود. مدرنیته اروپا از پیوستن این چهار پایه بوجود آمد. ولی ما عصر ضد روشنگری داشتیم. چرا؟ چون محقق کَرَکی ها، جای امثال ملاصدرا را گرفتند و اجاق اندیشه در ایران رو به‌خاموشی رفت. بگذریم از ستارگانی چون شهاب الدین سهروروی که افلاطون ایران بود. 
شایان ذکر است که امثال سپهسالار از دربار، و فرنگ‌رفته‌هایی چون مستشارالدوله، و منورالفکرهایی چون آیت‌الله نائینی، تا حدودی، فهم سکولار داشتند. شماری از آنان مُدل‌های پارلمانی اروپا را هم به‌ایرانیان معرفی کردند. در ایران هم کم و بیش، فکر مدرن وجود داشت اما زمینه رشد آن نبود، برای اینکه ما یک جامعه زمینه‌ساز نداشتیم.
مثال بزنم. زمان هنری هشتم، در قرن شانزدهم میلادی، در بریتانیا، مدرسه قانون وجود داشت. در میهن ما وقتی به‌همت فروغی‌ها (محمد حسین فروغی، ابوالحسن فروغی و محمد علی فروغی)، و امثال مشیرالدوله پیرنیا، مدرسه علوم سیاسی پاگرفت، جز هفت هشت نفر، دانشجو نداشت. هنوز دانشگاه نبود در ایران. مکتب خانه اما فت و فراوان، که کارشان بیشتر مشغول‌بودن به «پنجلهم»(پنج الحمد) و«عّمَ جزو» و ازجمله، آموزش سطحی «سوره النبأ» بود و گاه به‌آموزش «شرعیات» و «پیاز دعا» و «کتاب جودی» و...بسنده می‌کردند. جدا از «پنجلهم»، «عّمَ جزو» و «عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ»، و مضمون قابل تأمل آن، و اینکه «مردمان از چه چیز گفت و گو و پرس و جو می‌کنند؟» پدران و مادران ما در عصر مشروطه، می‌بایست با گفتمان زمانه خویش و تغییر و تحولات دنیای مدرن، آشنا می‌بودند که غالباً چنین نبود و در حال و هوای دیگری سیر می‌کردند.
اگرچه مشروطه دریچه‌ای به‌سوی دنیای مدرن بود، اما درخت مدرنیته آنچنان که باید روئیده نشد و معلوم است چرا به برگ و بار ننشست.
بدون آزادی فکر و چالش اندیشه و آزادی احزاب و انسان مدرن و عقل نقاد(خرد پرسشگر)، ساختن جامعه مدرن ممکن نیست.

Persian Constitutional Revolution
The Persian Constitutional Revolution , took place between 1905 and 1911. The revolution led to the establishment of a parliament in Persia during the Qajar Dynasty.
The Revolution opened the way for cataclysmic change in Persia, heralding the modern era. It saw a period of unprecedented debate in a burgeoning press. The revolution created new opportunities and opened up seemingly boundless possibilities for Persia’s future. Many different groups fought to shape the course of the Revolution, and all sections of society were ultimately to be in some way changed by it. The old order, which king Nasser-al-Din Shah Qajar had struggled for so long to sustain, finally died, to be replaced by new institutions, new forms of expression, and a new social and political order.
The monarch Mozaffar ad-Din Shah signed the constitution in 1906, but he died shortly after and was replaced by Mohammad Ali Shah. The latter abolished the constitution and bombarded the parliament with Russian and British support in 1908. This led to another pro-constitutional movement. The constitutionalist forces marched to Tehran, forced Muhammad Ali Shahs abdication in favor of his young son Ahmad Shah Qajar and the re-established the constitution in 1909. 
 

فرمان مشروطیت

مورخ ۱۴ جمادی‌الثانیه ۱۳۲۴
السطان مظفرالدین شاه قاجار

جناب اشرف صدراعظم از آنجا که حضرت باریتعالی جل شأنه سررشتهٔ ترقی و سعادت ممالک محروسهٔ ایران را به کفِ کفایتِ ما سپرده و شخص همایون ما را حافظ حقوق قاطبهٔ اهالی ایران و رعایای صدیق خودمان قرار داده، لهذا در این موقع که رأی و ارادهٔ همایون ما بدان تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبهٔ اهالی ایران و تشیید و تأیید مبانی دولت اصلاحات مقتضیه به‌مرور در دوائر دولتی و مملکتی به موقعِ اجرا گذارده شود، چنان مصمم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبینِ شاهزادگان و علماء و قاجاریه و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافهٔ طهران تشکیل و تنظیم شود که در مَهامّ امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقهٔ لازمه را به عمل آورده و به هیئت وزرای دولتخواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد، اعانت و کمک لازمه را بنماید و در کمال امنیت و اطمینان، عقاید خود را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات قاطبهٔ اهالی مملکت به‌توسط شخص اول دولت به عرض برساند که به صحهٔ همایونی موشّح و به موقع اجرا گذارده شود. بدیهی است که به‌موجب این دستخط مبارک، نظامنامه و ترتیبات این مجلس و اسباب و لوازم تشکیل آن را موافق تصویب و امضای منتخبین از این تاریخ مرتب و مهیا خواهد نمود که بصحهٔ ملوکانه رسیده و بعون الله تعالی مجلس شورای مرقوم که نگهبان عدل ماست افتتاح و به اصلاحات لازمه امور مملکت و اجراء قوانین شرع مقدس شروع نماید و نیز مقرر میداریم که سواد دستخط مبارک را اعلان و منتشر نمائید تا قاطبهٔ اهالی از نیات حسنهٔ ما که تماماً راجع به ترقی دولت و ملت ایران است کما ینبغی مطلع و مرفه‌الحال مشغول دعاگوئی دوام این دولت و این نعمت بی‌زوال باشند.

در قصر صاحبقرانیه بتاریخ ۱۴ شهر جمادی‌الثانیه ۱۳۲۴ هجری در سال یازدهم سلطنت ما

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

چون در این فرمان با ذکر «شاهزادگان قاجاریه و علماء و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف» ذکری از دیگر طبقات مردم نشده بود، به در خواست نمایندگانِ بست‌نشینان در باغ سفارت بریتانیا، فرمان دیگری صادر شد:

جناب اشرف صدراعظم -- در تکمیل دستخط سابق خودمان مورخه چهاردهم جمادی‌الثانیه ۱۳۲۴ که امر و فرمان صریحاً در تأسیس مجلس منتخبین ملت فرموده بودیم مجدداً برای آنکه عموم اهالی و افراد ملت از توجهات کامله ما واقف باشند امر و مقرر می‌داریم که مجلس مزبور را به شرح دستخط سابق سریعاً دایر نموده بعد از انتخابات اجزاء مجلس فصول و شرایط نظام مجلس شورای اسلامی را مطابق تصویب و امضای منتخبین به طوری که شایسته مملکت و و ملت و قوانین شرع مقدس باشد مرتب بنمایید که به شرف عرض و امضای همایونی ما موشح و مطابق نظامنامه مزبور این مقصود مقدس صورت و انجام پذیرد

در این فرمان عبارت «منتخبین ملت» آمده و نیز به جای «مجلس شورای ملی» از «مجلس شورای اسلامی» نام برده شده‌است.

 
 
گزیده‌ای از منابع تاریخ مشروطه
  • واقعات اتفاقیه در روزگار، محمد مهدی شریف كاشانی
  • تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم الاسلام کرمانی
  • مکتوبات کمال‌الدوله، میرزا فتحعلی آخوندزاده،
  • یاداشتهای برادر ناظم الاسلام در مورد مشروطه، 
  • تاریخ کسروی
  • انجمن‌های سری در انقلاب مشروطیت، اسماعیل رائین،
  • اوراق ایرانی، خاطرات سفر كلودانه در آغاز مشروطیت،
  • اختناق ایران (مورگان شوستر) 
  • تاریخ مشروطیت ایران، ادوارد براون
  • بمباران مجلس، حكومت تزار و محمدعلی شاه، مامونتوف،
  • قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران،کریم طاهرزادهٔ بهزاد،
  • انقلاب مشروطیت ایران، ایوان الكسیویچ زینویف - یوری سرگیویچ ایوانف
  • انقلاب مشروطیت ایران و ریشه‌های اجتماعی و اقتصادی آن، ایرانسكی تریاد، م، پاولویچ،
  • اوراق تازه ‌یاب مشروطیت و نقش تقی‌زاده،ایرج افشار،
  • تاریخ استقرار مشروطیت ایران، گزیده اسناد وزارت خارجه بریتانیا (مجموعه FO416)، ترجمه حسن معاصر 
  • اللئالی المربوطة فی وجوب المشروطة، شیخ اسماعیل محلاتی
  • جنبش مشروطه و بنیادهای ساختار قانون اساسی آن، بهزاد کشاورزی
  • بست‌نشینی مشروطه‌خواهان در سفارت انگلیس، رسول جعفریان،
  • برخی ملاحظات پیرامون تاریخ انقلاب مشروطیت، رحیم نامور،
  • حیات یحیی، یحیی دولت‌آبادی،
  • ایران در آستانه انقلاب مشروطیت و ادبیات مشروطه، باقر مومنی،
  • ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، فریدون آدمیت،
  • تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملك‌زاده،
  • مروری در انقلاب مشروطیت ایران، ایرج پزشکزاد،
  • خط سوم در انقلاب مشروطیت، ابوالفضل شكوری،
  • مبانی نظریهٔ مشروطه‌خواهی، سید جواد طباطبائی، 
  • عبور از استبداد مركزی، بررسی انجمن‌های شورایی عصر مشروطیت، علی مرادی مراغه‌ای،
  • اسنادی از فعالیت‌های آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول، ایرج افشار،
  • تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، سید حسن تقی‌زاده،
  • فراز و فرود مشروطیت، محمد امینی
  • گیلان در جنبش مشروطیت، ابراهیم فخرائی،
  • نقش مركز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت،صمد سرداری‌نیا،
  • نخستین دهه انقلاب مشروطه ایران (۱۳۲۴–۱۳۳۴ ق)، منصوره اتحادیه
  • مقدمات مشروطیت، هاشم‌محیط مافی، به كوشش مجید تفرشی و جواد جان‌فدا،
  • مشروطه‌ی ایرانی، ماشا‌الله آجودانی،
  • فكر دموكراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، فریدون آدمیت،
  • خاطرات طبیب مظفرالدین شاه،
  • خاطرات احتشام السلطنه،
  • شیخ فضل‌الله نوری و مشروعه،علی دوانی
  • پایداری در پای دار، علی ابوالحسنی،
  • مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، محمدعلی کاتوزیان
  • تاملی بر مجاهدان مشروطه، سهراب یزدانی
  • جنبش مشروطه و بهائیان ایران، موژان مومن 
  • انقلاب ناتمام، رحمان هاتفی،
  • روایتهای احمد اشرف از انقلاب مشروطه،
  • جریان شناسی جنبش مشروطه، عبدالله شهبازی،
  • مشروطه محمد علی شاهی و مشروطه ستارخانی، عبدالعلی معصومی
  • مشروطه مشروعه، محسن مخملباف، 
  • مشروطه و افسانه‌هایش محسن بنائی
  • مشروطه سازان، محمدعلی سفری
  • کتاب نارنجی (وزارت خارجهٔ روسیه)،
  • کتاب آبی در ۸ جلد (وزارت خارجهٔ انگلیس)، 
  • انقلاب مشروطه، ژانت آفاری
  • اسناد مشروطه، ابراهیم صفایی
  • علاقه‌بند، تاریخ مشروطیت
  • در بریتانیا در چهار آرشیو عمده اسناد مربوط به دوره انقلاب مشروطیت نگهداری می‌شود. آرشیو ملی بریتانیا، آرشیو دیوان هند محفوظ در کتابخانه ملی بریتانیا، آرشیو بانک شاهنشاهی ایران محفوظ در بانک اچ.اس.بی.سی و آرشیو بریتیش پترولیوم محفوظ در دانشگاه واریک.
  • دو مبارز جنبش مشروطه، رحیم رئیس نیا
  • رد پای علمای اعلام بر سنگ قبر ستارخان، همنشین بهار
  • مشروطه؛ بنیان‌هایِ ذهنی جامعهِ ما را تکان داد،  همنشین بهار
 
در همین زمینه 
تاریخ جهان دادگاه جهان است
بخش‌های دیگر «تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک»
...
سایت همنشین بهار 
 
 

منبع:پژواک ایران


همنشین بهار

فهرست مطالب همنشین بهار در سایت پژواک ایران 

*رضاشاه؛ فقط در ستم و سرکوب، خلاصه نمی‌شود  [2023 Apr] 
*عهدنامهِ مودتِ ۱۹۵۵، بین ایران و ایالات متحده  [2023 Apr] 
*تاریخ همچون تانکی از روی سرِ ما می‌گذرد; فتوای آخوندها در زندان شاه سپاس سپاس اعلیحضرتا فتوای آخوندها در زندان شاه سپاس سپاس اعلیحضرتا [2023 Mar] 
*یادی از دکتر سیدجواد طباطبایی یکی از شارحین هگل در ایران  [2023 Mar] 
*نیو استارت New START پیمان جدید کاهش تسلیحات استراتژیک  [2023 Feb] 
*نشست مهم سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷  [2023 Feb] 
*۱۹ بهمن سال ۶۰، خانه زعفرانیه جان‌باختنِ موسی خیابانی و نقش جعفر مشتاق  [2023 Feb] 
*اولین و آخرین دیدار نویسندگان با آیت‌الله خمینی (۲۹ بهمن ۱۳۵۷)  [2023 Feb] 
*پیش‌زمینه‌های حضور مجاهدین در عراق / گذشته، سرزمین غریبی است  [2023 Jan] 
*گفت‌وگوی نمایندگان مسعود رجوی با سرویس استخبارات عراق (در دوره صدام)  [2023 Jan] 
*اعلامیهٔ جهانی حقوق بشر آرمان مشترک تمام مردمان و ملت‌ها  [2023 Jan] 
*کنوانسیون چهارم ژنو / Fourth Geneva Convention  [2023 Jan] 
*راه طی نشده با نشیب و فراز بسیار  [2023 Jan] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی  [2022 Dec] 
*پیشه‌وَری و آنچه در آذربایجان گذشت برگ زرینی از رومانتیسم ایرانی  [2022 Dec] 
*نیکوس کازانتزاکیس همسفر تاریخ و همدم اساطیر  [2022 Dec] 
*قتلِ فروهرها، مختاری، پوینده و مجید شریف به روایت قاتلین  [2022 Dec] 
*اِن‌تَن‌گِل‌مِنت Entanglement (گره‌خوردگی و درهم‌تنیدگی)  [2022 Oct] 
* انقلاب گیسوان «زن، زندگی، آزادی» (ژن، ژیان، ئازادی)  [2022 Sep] 
*دالان زنگِزور Zangezur corridor  [2022 Sep] 
*طالقانی، آیه مدارا و شرح صدر  [2022 Sep] 
*گورباچف؛ پیشگام پایان جنگ سرد Горбачев - пионер конца холодной войны  [2022 Sep] 
*غبارزدایی از محمد بن زکریای رازی  [2022 Aug] 
*دو نامه قوام‌ السلطنه به پادشاه و پاسخ دربار به نخستین نامه وی  [2022 Aug] 
*متن کاملِ قانون اساسی مشروطه و متمم آن  [2022 Aug] 
*سایه، «پیر پرنیان اندیش» و ارغوانش  [2022 Aug] 
*مشروطه؛ بنیان‌هایِ ذهنی جامعهِ ما را تکان داد  [2022 Aug] 
*تلسکوپ جیمز وب تاریخ کیهان را بازنویسی خواهد کرد  [2022 Jul] 
*محکومیت حمید نوری و استاندارد یاماشیتا Command responsibility [2022 Jul] 
*از نورد استریم تا کربن خنثی  [2022 Apr] 
*روابط ایران و روسیه در گذر تاریخ  [2022 Apr] 
*رضا براهنی: شریعتی، دیدار در زندان  [2022 Apr] 
*فیلم قدرت سگ Power of the Dog  [2022 Mar] 
*عَلَمِ دولت نوروز به صحرا برخاست بهار می‌آید هر چند زمستانیان نخواهند [2022 Mar] 
*پرونده حمید نوری به نسل‌کشی ارتباطی ندارد  [2022 Mar] 
*پیمان مینسک و تراژدی در اوکراین  [2022 Mar] 
*بگير و ببند و کُشتار، در آغاز انقلاب   [2022 Feb] 
*نشست مهم سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷   [2022 Feb] 
*لو رفتن خانه زعفرانیه ۱۹ بهمن سال ۶۰ ناگهان موسی زنده شد و اسلحه کشید   [2022 Feb] 
* کارلوس در وین; گروگانگیری در اجلاس اوپک  [2022 Jan] 
*ترور حسنعلی منصور مبارزه با فراموشی یک وظیفه تاریخی است   [2022 Jan] 
*دکتر شاپور بختیار و روزِ « ر+ ۱»   [2022 Jan] 
*کنفرانس گوادلوپ؛ ژنرال هایزر، انقلاب ۵۷   [2022 Jan] 
*عراق؛ حزب بعث، و خُلق‌ و‌ خویِ صدام حسین  [2021 Dec] 
* سیروس نهاوندی، اسب تراوای ساواک   [2021 Dec] 
*۱۶ آذر سال ۳۲، ربطی به ورود نیکسون به ایران نداشت  [2021 Dec] 
* استخبارات صدام و بمباران مَحَلّه گیشا  [2021 Dec] 
*جبهه دموکراتیک ملی غبارزدایی از آینه‌ها [2021 Nov] 
* کاروانسرا سنگی و لباس شخصی‌های حکومتی غبارزدایی از آینه‌ها [2021 Nov] 
*جنگ جهانی اول؛ یکی از برجسته‌ترین رخدادهای تاریخ بشر  (۱۷) تاریخ جهان دادگاه جهان است [2021 Nov] 
*صفرخان، آن سرو بلند که ایستادگی برازنده‌اش بود  [2021 Nov] 
*...کورشِ تاریخی با توهّماتِ ما، از بُنیاد متفاوت است  [2021 Oct] 
*شجریان، شمایلِ فرهنگیِ موسیقیِ ایران   [2021 Oct] 
*پرونده احمد کسروی ننگ دادگستری ایران بود... غبارزدایی از آینه‌ها [2021 Oct] 
*غبارزدایی از آینه‌ها ژاله خون شد؛ هفده شهریور، آغازِ پایانِ رژیم شاه  [2021 Sep] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان - جمعه ۳۱ تیر سال ۶۷ ثبت امر واقع برای مبارزه با فراموشی  [2021 Jul] 
*نامه دکتر احمد دانش اولین جراح پیوند کلیه در ایران به آیت‌الله منتظری  [2021 Jul] 
*شاهنامه فردوسی تأملی عظیم است  [2021 Jun] 
*خطابهِ آلبر کامو برنده نوبل ادبیات در سال ۱۹۵۷  Albert Camus – Banquet speech  [2021 May] 
*صورتِ استنطاق میرزا رضا کرمانی؛ ضارب ناصرالدین شاه   [2021 May] 
* ترور رزم‌آرا سیاسی‌ترین سپهبد تاریخ نوین ایران   [2021 Apr] 
*دادگاه استکهلم / دادگاه نورنبرگ   [2021 Apr] 
*چین و ماچین و راه ابريشمیِ ديپلماسی  [2021 Apr] 
*غبارزدایی از آینه‌ها نشست تعیین‌کننده سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷  [2021 Feb] 
*فکر کردن به آنچه فکر نکردنی است تلگراف ویلیام سالیوان به وزارت امور خارجه   [2021 Feb] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۲۰)   [2021 Jan] 
*دکتر سیروس سهامی و رنج‌هایش +نامه دکتر علی شریعتی به ایشان   [2021 Jan] 
*تفنگ‌کِشی و برادرکُشی در روستای گاپیلون ۴ بهمن سال ۱۳۶۴   [2021 Jan] 
*شاه و پدرش؛ قدمهای بزرگی به نفع ایران برداشتند، اما...  [2021 Jan] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۹)  [2021 Jan] 
*شهسواران میدان علم (۱) نیوتن، ارسطوی دوران مدرن  [2021 Jan] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۸)   [2020 Dec] 
*ای همه هستی ز تو، آیا تو هم هستی؟   ?Eli, Eli, lema sabachthani  [2020 Dec] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۷)   [2020 Dec] 
*دفاعيات پرشور شکرالله پاک‌نژاد در دادگاه نظامی  [2020 Dec] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی   Yalda (Shab-e Cheleh) and Winter Solstice  [2020 Dec] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۶)   [2020 Dec] 
*اعلامیهٔ جهانی حقوق بشر Universal Declaration of Human Rights [2020 Dec] 
* زنانی که شکست را شکست دادند (۱۵)   [2020 Dec] 
* زنانی که شکست را شکست دادند (۱۴)   [2020 Dec] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۳)  [2020 Nov] 
*شجریان، شمایلِ فرهنگیِ موسیقیِ ایران  [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۱)   [2020 Nov] 
*کورشِ تاریخی با توهّماتِ ما، از بُنیاد متفاوت است   [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۰)   [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۹)   [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۸)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۷)   [2020 Oct] 
*یادی از دکتر محمد مصدق رِندِ شریفِ هوشمند   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۶)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۵)  [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۴)   [2020 Oct] 
* زنانی که شکست را شکست دادند (۳)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۲)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱)   [2020 Sep] 
*طولانی‌ترین جنگ متعارف کلاسیک در قرن بیستم در جنگ ایران و عراق هر کسی کشک خود را می‌سابید  [2020 Sep] 
* نامه تاریخی دکتر مصطفی رحیمی به آیت‌الله خمینی  [2020 Sep] 
*فایل صوتی جعفر شریف امامی؛ شب قبل از ۱۷ شهریور ۵۷   [2020 Sep] 
*۱۲ نکته در مورد حکیم زَکَریای رازی   [2020 Sep] 
* رئیس‌علی دلواری؛ در هنگامهِ خطر، غیبش نمی‌زد  [2020 Aug] 
*سوم شهریور ۱۳۲۰- هجوم متفقین به ایران  [2020 Aug] 
* کودتای ۲۸ مرداد به روایت دکتر غلامحسین صدیقی   [2020 Aug] 
*نشست‌های دکتر شاپور بختیار با شورای امنیت ملی در سال ۵۷   [2020 Aug] 
*دکتر شاپور بختیار و روزِ « ر+ ۱»   [2020 Aug] 
*«بختیارِ» با اختیار، و نامه‌هایش به خمینی   [2020 Aug] 
*جنبش مشروطه یکی از برجسته ترین رویدادهای تاریخ ایران   [2020 Aug] 
* بگير و ببند و کُشتار، در آغاز انقلاب   [2020 Jul] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان - جمعه ۳۱ تیر سال ۶۷  ثبت امر واقع برای مبارزه با فراموشی  [2020 Jul] 
* آزمایش‌ میلگرم و زندان استانفورد   [2020 Jul] 
*صورت مذاکرات شورای انقلاب در مورد مراسم سالگرد درگذشت دکتر مصدق در احمدآباد ۱۴ اسفند سال ۵۷  [2020 Jul] 
*گفتگوی مسعود رجوی با دستگاه اطلاعاتی صدام   [2020 Jun] 
*اخلاق ماکیاولی و سیاست مروانی آیا تزویر و نادرستی، کوتاه‌ترین راه نیل به پیروزی است؟   [2020 Apr] 
*پرونده احمد کسروی، ننگ دادگستری ایران بود..  [2020 Mar] 
*مردی از تئاتر گفت‌و‌شنود با ناصر رحمانی‌نژاد   [2020 Mar] 
*عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر Algiers Agreement + متن کامل قرارداد   [2020 Mar] 
*داستان یهودیان بَنی‌قُریْظه غبارآلود است  [2020 Feb] 
*نشست تعیین‌کننده سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷   [2020 Feb] 
* کنفرانس یالتا Yalta Conference تقسیم جهان به مناطق نفوذ  [2020 Feb] 
*تاریخ، بایگانی اسناد مرده نیست یاد کنفدراسیون بخیر   [2020 Feb] 
*لو رفتن خانه زعفرانیه ۱۹ بهمن سال ۶۰ ناگهان موسی زنده شد و اسلحه کشید   [2020 Feb] 
*نشست‌های دکتر شاپور بختیار با شورای امنیت ملی در سال ۵۷  [2020 Feb] 
*دکتر شاپور بختیار و روزِ « ر+ ۱»   [2020 Jan] 
*معامله قرن و بازتعریف معنای بحران   [2020 Jan] 
*فکر کردن به آنچه فکر نکردنی است تلگراف ویلیام سالیوان به وزارت امور خارجه آمریکا   [2020 Jan] 
*جامعه ایران با بحرانی عمیق روبروست بیانیه ۵۸ نفر از فرهنگ‌ورزان ایران(۱۱ آبان ۱۳۵۶)  [2020 Jan] 
*شاه، اسناد دفتر راکفلر و خالی‌بندی ژنرال هایزر  [2020 Jan] 
*دفاعيات پرشور شکرالله پاک‌نژاد در دادگاه نظامی  [2019 Dec] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی  [2019 Dec] 
* تیرباران نیکلای چائوشسکو و همسرش انسان گرگ انسان است   [2019 Dec] 
* عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر Algiers Agreement + متن کامل قرارداد   [2019 Dec] 
*غبارزدایی از آینه‌ها محاکمه و اعدام شیخ فضل‌الله نوری   [2019 Dec] 
*عاقبت از ما غبار مانَد و بس  [2019 Nov] 
*گفت‌و‌شنود با خانم هایده ترابی - استوانه گِلی کورش واقعیت دارای حقیقت‌های گوناگونی  [2019 Oct] 
*دایره‌المعارف‌ها، شناسنامه‌های حقیقی یک ملت‌اند یادی از دکتر غلامحسین مصاحب  [2019 Oct] 
*گفت و شنود با باقر مومنی، میلیتانت سیاسی (1) مسأله تاریخ، تاریخ مسأله‌هاست   [2019 Oct] 
*دونالد ترامپ و جهت‌گیری‌های سیاست خارجی آمریکا  America’s Foreign Policy Traditions  [2019 Sep] 
*یکبار دیگر، یازده سپتامبر  [2019 Sep] 
* داستان عاشورا، آلوده به خرافه و افسانه است  [2019 Sep] 
* بازجویی دکتر علی شریعتی در ساواک (۱) مکتوب چهل صفحه‌ای   [2019 Aug] 
* نشستِ آیت‌الله منتظری با قاتلین زندانیان سیاسی دوشنبه ۲۴ مرداد ۱۳۶۷   [2019 Aug] 
*جنبش مشروطه یکی از برجسته ترین رویدادهای تاریخ ایران  [2019 Aug] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان - جمعه ۳۱ تیر سال ۶۷   [2019 Jul] 
*چهل سؤال پیرامون قتل‌عام سال ۶۷   [2019 Jul] 
* در پسِ تابلویِ جیغ   [2019 Jul] 
* گرگها فرمانروایى مى‌کنند ــ دکتر جِکیل و آقای هاید  Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde  [2019 Jul] 
* معامله قرن و بازتعریف معنای بحران Deal of the Century  [2019 Jul] 
*سازمان ملل و معاهدهٔ منع شکنجه UNCAT   [2019 Jun] 
*داستان پَهپاد آمریکایی حقیقت نباید در بند این پرسش باشد که به نفع کیست   [2019 Jun] 
*تئوری ریسمان String Theory تارهای رقصندهٔ انرژی Dancing Filament of Energy  [2019 Jun] 
*خطابه دکتر مصدق در دیوان بین‌المللی دادگستری(دادگاه لاهه)  [2019 Jun] 
*نگاهی دوباره به یک استعفا  [2019 Jun] 
* دولتمردان عصر رضاشاه (۵) محمدعلی فروغی (ذُکاءالمُلک) سیاست‌ورز چندساحَتی  [2019 Jun] 
* دولتمردان عصر رضاشاه (۴) نصرت‌الله فیروز، و داستانِ حذف و قتل وی در سمنان  [2019 May] 
*دولتمردان عصر رضاشاه (۳) تیمورتاش، تواناترین چهره سیاسی دوران مدرن   [2019 May] 
* دولتمردان عصر رضاشاه (۲) علی‌اکبر داور نماد مدرنیته اداری در ایران   [2019 Apr] 
* عدالتخانه و ویرانگرانش گفت‌وشنود با ایرج مصداقی   [2019 Apr] 
*سیدحسن تقی‌زاده یک مرد فکور در هیئت یک مرد عمل   [2019 Mar] 
*عَلَمِ دولت نوروز به صحرا برخاست بهار می‌آید هر چند زمستانیان نخواهند   [2019 Mar] 
*پرونده احمد کسروی، ننگ دادگستری ایران بود   [2019 Mar] 
*تنظیم رابطه نظامهای استبدادی شاه و شیخ با وکلای مستقل  [2019 Feb] 
*عشق، شب‌چراغ زندگی‌ست «وَلـِنـْتـایـْنْ دِی» Valentine's Day   [2019 Feb] 
*«بختیارِ» با اختیار، و نامه‌هایش به خمینی   [2019 Feb] 
* نشست تعیین‌کننده سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷   [2019 Feb] 
* عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱۲) قرارداد ۱۹۱۹   [2019 Feb] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱۱) قرارداد سن پترزبورگ(۱۹۰۷)   [2019 Jan] 
*گفت‌وشنود با مرجان براتی دختری با گوشواره مروارید   [2019 Jan] 
*«آمور میو» Amor mio کجاست عشق که سرود زندگی سر کند؟   [2019 Jan] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱۰) پیمان آخال(آخال تِّکه) (1881) Treaty of Akhal  [2018 Dec] 
* نامه تهرانی(بازجوی ساواک) به آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله لاهوتی   [2018 Dec] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۹) Goldsmid Arbitration قرارداد(حَکَمیّتِ) گلدسمید  [2018 Dec] 
* ۶۰۰ ویدئو و مقاله... لحظه‌هایِ بودن Moments of Being  [2018 Dec] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (8) Treaty of Paris 1857 معاهده پاریس  [2018 Dec] 
*پای سخن «آذر بی‌بی»(آذر قشقایی) - به یاد بهمن   [2018 Nov] 
*لو رفتن خانه زعفرانیه ۱۹ بهمن سال ۶۰   [2018 Nov] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۷) Treaties of Erzurum قرارداد ارزنه‌الروم  [2018 Nov] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (66) جنگ جهانی اول یکی از برجسته‌ترین رخدادهای تاریخ بشر  [2018 Nov] 
* عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۶) قراردادِ نوامبر ۱۸۱۴ (عهدنامهٔ تهران)   [2018 Nov] 
*گفت‌و‌شنود با هدایت‌ متین ‌دفتری(۱) اگر حقوق رعایت نشود زندگی هم باطل است  [2018 Oct] 
*گفت‌و‌شنود با خانم هایده ترابی - استوانه گِلی کورش واقعیت دارای حقیقت‌های گوناگونی است   [2018 Oct] 
* مدیحهِ کورش، یا لعنت‌‌نامه برای نَبونَئیدوس   [2018 Oct] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۵) معاهده صلح ترکمانچای  [2018 Oct] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۴) عهدنامهٔ گلستان Гюлистанский договор  [2018 Oct] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۳) Anglo-Persian Treaty of 1812 عهدنامهٔ مُفَصّل   [2018 Oct] 
*دکتر علی شریعتی و مکتب فرانکفورت   [2018 Oct] 
*تاجگذاری «شاهنشاهِ اسلام‌پناه» در گذشته نباید زیست اما، به گذشته باید نگریست [2018 Oct] 
*گفت‌و‌شنود با هدایت‌ متین ‌دفتری(1) اگر حقوق رعایت نشود زندگی هم باطل است  [2018 Sep] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۲) Preliminary Anglo-Iranian Treaty قرارداد مُجمَل (عهدنامهٔ مقدماتی)  [2018 Sep] 
*داستان عاشورا، آلوده به خرافه و افسانه است   [2018 Sep] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱) Treaty of Finckenstein پیمان فینکنشتاین   [2018 Sep] 
*غبارزدایی از آینه‌ها فایل صوتی جعفر شریف امامی؛ شب قبل از ۱۷ شهریور ۵۷  [2018 Sep] 
*غبارزدایی از آینه‌ها - عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر Algiers Agreement + متن کامل قرارداد   [2018 Sep] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۴) بابوف و جنبش بابوفیسم Babeufism   [2018 Sep] 
*بیژن هیرمن‌پور و تاریخچه فدائیان   [2018 Sep] 
*عهدنامه مودّت بین ایران و ایالات متحده   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۳) داستانِ «پایان قرن» Fin de Siècle   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۲) قرنِ نوزدهم، یکی از پربارترینِ اعصار تاریخِ بشری   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۱) «سن ژوست» و «روبسپیر» را آئینه عبرت دان   [2018 Aug] 
*غبارزدایی از آینه‌ها / چهل سؤال پیرامون قتل‌عام سال ۶۷   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 54 دنیای واقعی تابلوی نقاشی نیست که هرجور بخواهیم رنگ‌آمیزی کنیم   [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 53 پیش‌زمینه تحولات ۱۸۳۰ اروپا؛ انقلاب کبیر فرانسه است  [2016 May] 
*اینترپل؛ و اخبار مهندسی‌شده   [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 52 فلسفه کانت؛ نظریه آلمانی انقلاب فرانسه است  [2016 May] 
*زد و بند «سایکس ـ پیکو» Sykes–Picot Agreement  [2016 May] 
* تاریخ؛ بایگانی اسناد مرده نیست. یاد کنفدراسیون بخیر  [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 51 شرط خارجی؛ به اعتبار مبنا، وارد عمل می‌شود  [2016 May] 
* غبارزدایی از آینه ها / «تُراب» مثل اسمش، خاکی بود  [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک(50) انقلاب کبیر فرانسه چارچوب سیاسى رژیم کهن را درهم شکست  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (49) با انقلاب آمریکا بردگی زیر سوال نرفت  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 48 باخ؛ «نه یک جویبار، بلکه یک دریا»  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 47 مرتجعین؛ «دانیل دِفو» را به غُل و زنجیر، کشیدند  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 46 هیچ‌کس حق ندارد با «اسپینوزا» حرف بزند   [2016 Apr] 
*گذشته پیش‌درآمد اکنون است What’s past is prologue   [2016 Apr] 
* گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی - قسمت آخر چهار تندیس یک دفتر   [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 45 «اولیور کرامول» را از قبر درآوردند و گردن زدند   [2016 Apr] 
*داستان مرد حصیری The Wicker Man  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 44 کلیساى مسیحی تجارت برده را نکوهش نمی‌کرد   [2016 Mar] 
* دکتر هاشم بنی‌طُرُفی به میهمانی خاک رفت  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 43 بودن یا نبودن؛ آیا مسئله به واقع این است؟   [2016 Mar] 
*اعتدال بهاری و؛ حس غریب نوروز   [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 42 جان ویکلیف را نبش قبر کردند و استخوان‌هایش را سوزاندند  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 41 با خدا و خرافات هر جنایتی توجیه می‌شود   [2016 Mar] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 40 رویارویی با ستمگران به قشریگری و جمود مشروعیت نمی‌دهد   [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 39 جنگهای صدساله؛ اروپا را به خاک و خون کشید   [2016 Mar] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی 22   [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 38 حق و عدالت را در برابر هیچ اراده‌ای نمی‌فروشیم  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 37 تاریخ یک علم است؛ و کرونولوژی، بخشی از آن  [2016 Feb] 
*اعتصاب فوریه ۱۹۴۱ در هلند February strike  [2016 Feb] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 36 جنگ‌های صلیبی؛ یکی از تأثیرگذارترین نبردهای تاریخ   [2016 Feb] 
*إذا الشّعْبُ يَوْمَاً أرَادَ الْحَيَاةَ ، روزی که مردم زندگی را برگزیدند  [2016 Feb] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 35 پاپ‌ و پادشاه باهم کنار می‌آیند   [2016 Feb] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی 21 کی خادم است کی خائن؟   [2016 Feb] 
*آشکار شدن امواج جاذبه؛ لحظه‌ای مهّم در تاریخ علم   [2016 Feb] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک (34) وایکینگ‌ها با ترس و رحم بیگانه بودند   [2016 Feb] 
*یکی بود یکی نبود میلیون میلیون گل رُز  [2016 Feb] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 33 نشیبی دراز است پیش فراز   [2016 Feb] 
*کنفرانس گوادلوپ؛ ژنرال هایزر، انقلاب ۵۷  [2016 Feb] 
*شنگول و منگول؛ و گرگ‌های پنجه فرو کرده در آرد   [2016 Feb] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 32  هر مورخّی تا حّد زیادی بخشی از زمان خود است  [2016 Feb] 
*تائو ته جینگ - کتاب طریقت  [2016 Jan] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک31 تاریخ؛ تحقّق زمان در زندگی اجتماعی است   [2016 Jan] 
*آسیاب‌های بادی ذهنِ تو The Windmills of Your Mind   [2016 Jan] 
*عباس رحیمی و قاعدهِ طلایی گفت‌وشنود با مختار شلالوند  [2016 Jan] 
*نماز مِیّت، برای «زنده»ای چون عباس که اکنون بیش از همیشه حضور دارد  [2016 Jan] 
* نامۀ چارلی چاپلین به دخترش؛ ساختگی و مَن‌ درآوردی است  [2016 Jan] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی 20 هفت حصار و حصار هشتم  [2016 Jan] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک(30) تاریخ بایگانی اسناد مرده نیست  [2016 Jan] 
*آواز در باران تا همیشه زنده می‏ماند Singin' in the Rain   [2016 Jan] 
*آلبر کامو و رُمان سقوط La Chute   [2016 Jan] 
*پیر بولز Pierre Boulez غزل خدا حافظی را خواند ما بر زمان می‌گذریم نه زمان بر ما   [2016 Jan] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی19 یک اشتباه؛ هزاران جسَد را بر زمین می‌ریزد   [2016 Jan] 
*اخلاق ماکیاولی و سیاست مروانی / آیا تزویر و نادرستی، کوتاه‌ترین راه نیل به پیروزی است؟   [2015 Dec] 
*ای همه هستی ز تو، آیا تو هم هستی؟   [2015 Dec] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 29 بُردنِ ارزشهای یک عصر به عصر دیگر؛ مغالطه‌ای راهزن است  [2015 Dec] 
*ادیت پیاف Edith Piaf گُنجِشَکَکِ اَشی مَشی   [2015 Dec] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی   [2015 Dec] 
*فرانک سیناترا؛ ماوراء صدا و خود صدا بود   [2015 Dec] 
*داستان یهودیان بنی‌قُریْظه غبارآلود است   [2015 Dec] 
*عباس رحیمی و رنج‌هایش  [2015 Dec] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی18 ؛ هر گونه تلاشی برای اجرای شریعت به خشونت می‌انجامد   [2015 Dec] 
*هانا آرنت، سبزینه پوش عاشق و بُرنا  [2015 Dec] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 28 پنج سال یا صد سال همچون پرکشیدن پرنده‌ای می‌گذرد  [2015 Dec] 
*چند قصهِ گلپایگانی - آخاله اُوغُور بخیر   [2015 Nov] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک27انسان با ابداع خط گام بزرگی در راه تمدن برداشت  [2015 Nov] 
*داعشِ سیاه و داعشِ سفیدBlack Daesh, white Daesh   [2015 Nov] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی17 هر لحظه به شکلی بُتِ عیّار بر آمد   [2015 Nov] 
*اصلِ عدمِ قطعیّت؛ خاصیت بنیادین و گریزناپذیرِ جهان Uncertainty Principle  [2015 Nov] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک26جنونِ قدرت آدمی را خُل و چِل می‌کند  [2015 Nov] 
*کُنسِرتو آرانخوئز Concierto de Aranjuez   [2015 Nov] 
*پوری سلطانی‌(همسر مرتضی کیوان) به میهمانی خاک رفت   [2015 Nov] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک25 فراز و نشیب امپراتوری روم   [2015 Nov] 
*گفت‌‌ وشنود با اسماعیل وفا یغمائی 16-واقعیّاتِ دردناک را نمی‌توان با خونریزیِ رژیم پوشاند   [2015 Nov] 
*آبشخور واقعه لیبرتی در دارالخلافه است  [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک24 ؛ وجود اسپارتاکوس به تعداد یارانش تکثیر شده بود   [2015 Oct] 
*بمباران محله گیشا و استخبارات عراق   [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک ۲۳ ؛ جاده ابریشم؛ بزرگ‌ترین شبکهٔ بازرگانی دنیا   [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک22 ؛ارشمیدس و داستان «اروکا»؛ یافتم یافتم   [2015 Oct] 
* آیا مسعود رجوی در فرانسه است؟ مگر مسعود رجوی زخمی شده‌‌ بود؟  [2015 Oct] 
*بخش دیگری از گفتگوی مسعود رجوی با حبوش «من در ابتدای انقلاب در شورای انقلاب بودم»  [2015 Oct] 
*سباستین کاستلیو؛ و سوختنِ «سِروِه‌تُس» در آتش   [2015 Oct] 
*مرضیه با خودش تعریف می‌شود گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی 15   [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک21 / قارقارِ غازها؛ کاپیتول را نجات داد   [2015 Oct] 
*توافق هسته‌ای؛ سکنجبین بود یا جام زهر؟   [2015 Oct] 
*آب در سیاره بهرام (مریخ)  [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک20/ سِلت‌ها (کِلت‌ها) The Celts   [2015 Sep] 
*کاوالریا روستیکانا Cavalleria rusticana   [2015 Sep] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۴)   [2015 Sep] 
*نامه مسعود رجوی به میخائیل سرگئیویچ گورباچُف   [2015 Sep] 
*وقتی که من بچه بودم؛ غم بود، اما کم بود   [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 19 قوم و خویش ما؛ هومو نالِدی Homo naledi   [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 18  «هومو نالِدی» Homo naledi  [2015 Sep] 
*ژاله خون شد؛ هفده شهریور، آغازِ پایانِ رژیم شاه  [2015 Sep] 
*چه خَبر و چه اَتَر؟ کتابِ «دیک چینی» و دخترش «لیز»Exceptional   [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 17   [2015 Sep] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۳)  زیبایی‌های آغاز انقلاب به کجا رفت؟  [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (16) جباّران سی گانه و انحطاط آتن Thirty Tyrants   [2015 Sep] 
*نشستِ عبرت‌ انگیزِ صدام حسین  [2015 Aug] 
*گردشِ ایام-برای هر چیز زمانی وجود دارد   [2015 Aug] 
*پاییز خودش نوعی بهار است ؛ به رهی دیدم برگ خزان...  [2015 Aug] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 15 فهم قانون به معنی درست بودن قانون نیست   [2015 Aug] 
*چَک و چونه مسعود رجوی با دستگاه اطلاعاتی صدام حسین   [2015 Aug] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۱۲- اشغال کویت و شورش کردهای عراق در سال ۱۹۹۰  [2015 Aug] 
*اوسا عَلَم این چه رنگ بود توک عَلَم ؟ خامنه‌ای در دانشگاه پاتریس لومومبا !   [2015 Aug] 
*آبجو؛ نه، ولی آب شلغم اوکی  [2015 Aug] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک14از بنیان‌گذاری رُم تا تمدن چاوین  [2015 Aug] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۱) دکان امام زمان   [2015 Aug] 
*یکبار دیگر قتلعام سال ۶۷ ؛ هرچه را که از آن چشم بپوشیم حمایت کرده‌ایم   [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک ۱۳ توت‌آنخ‌آمون Tutankhamun و عصر طلایی فرعون   [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 12 تمد‌ن‌ها می‌آیند و می‌روند؛ اما باورها می‌مانند   [2015 Jul] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان (جمعه ۳۱/۴/۱۳۶۷)  [2015 Jul] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۰)تنها «بُزِ اَخفَش» فردیّت ندارد  [2015 Jul] 
*در جنگ ایران و عراق هر کسی کشک خود را می‌سابید  [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک (11)  ابتداىِ عصر فلز؛ زمان کشف آن نيست... [2015 Jul] 
*نگذارید کسی به خواب رود !Nessun dorma   [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (10)   [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (9)   [2015 Jul] 
*هاريس الکسيو و تانگوی نِفلی   [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (8)   [2015 Jul] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۹)  نکته‌هایی که متضمن تشخیص هستند  [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (7)  اسطوره نماد مشخص روزگاران باستان  [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۶)  تمدن‌‌های کهن [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۵)  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۴) -دوران نوسنگی Neolithic انسان از مشکلات خودش بزرگتر است  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۳)  نیاکان ما؛ نئاندرتال و کرومانیون [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک ۲ World history from mammoth to Facebook  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۱)   [2015 Jun] 
*صبحانه در تیفانی و رفیق و مونس من «ماه‌رود»   [2015 Jun] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۸ هان، ای شرم، سرخی‌ات پیدا نیست  [2015 Jun] 
*منشور بزرگ آزادی‌ (مگنا کارتا) - Magna Carta  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۴) گراکوس بابوف و جنبش بابوفیسم Babeufism   [2015 Jun] 
*چه بر سر گل ها آمده‌است؟  ?Where Have All the Flowers Gone [2015 Jun] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۷  [2015 Jun] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۶ انقلاب ایدئولوژیک   [2015 May] 
*زنوبیا Zenobia و پالمیرا Palmyra  [2015 May] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی(۵) انقلاب ایدئولوژیک   [2015 May] 
*تاریخ ایران و مقاله نیویورک تایمز  چهره‌سازانِ این سرایِ درشت ــ رنگدان‌ها گرفته‌اند به کف [2015 May] 
*پیمان مولوتف ـ ریبن‌تروپ Molotov–Ribbentrop Pact  [2015 May] 
*یادی از بیژن جزنی، فرزانه سخت‌ رو؛ مارکسیسمِ اسلامی یا اسلامِ مارکسیستی   [2015 May] 
*امید راه رسیدن به حقیقت را هموار می‌کند یادی از مبارز دلاور هوشنگ ترگل  [2015 May] 
*بوریس آلکساندرویچ آلکساندروف   [2015 May] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی انقلاب ایدئولوژیک . قسمت چهارم   [2015 Apr] 
*نامه‌ی آلبرت آینشتاین به اریک گوتکیند   [2015 Apr] 
*«زمین، این «نقطهٔ آبی کمرنگ Pale Blue Dot  [2015 Apr] 
*رقص با دیکتاتورها Dancing with Dictators   [2015 Apr] 
*عزت إبراهیم الدوری و ویتو کورلئونه  [2015 Apr] 
*چغندر کلو ته توبره (چغندر بزرگ در ته توبره است)   [2015 Apr] 
*گونتر گراس و «آنچه باید گفته شود» Was gesagt werden muss   [2015 Apr] 
*تام کاتن و کیسینجر و جُرج شولتس، عزا گرفته‌اند   [2015 Apr] 
*فناوریِ هسته‌ای تنها عرصه تولید انرژیِ هسته‌ای نیست   [2015 Apr] 
*پرونده هسته‌ای و پروتکل الحاقی Protocol Additional   [2015 Apr] 
*چکیده سخنرانی نتانیاهو در کنگره آمریکا در مورد ایران   [2015 Apr] 
*واشنگتن‌پست و مذاکرات اتمی   [2015 Apr] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفایغمایی ؛ انقلاب ایدئولوژیک بخش سوم  [2015 Apr] 
*باراک اوباما:‌ داشتنِ چکش دلیل نمی‌شود که به هر مشکلی به دید میخ نگاه کنیم  سخنرانی‌ مهم باراک اوباما در وست پوینت  [2015 Mar] 
*جان بولتون و بمباران ایران To Stop Iran’s Bomb, Bomb Iran   [2015 Mar] 
*پُلاریزاسیونِ سیاسی و نشستن بینِ دو صندلی Fall between two stools   [2015 Mar] 
*سایه ماه بر آفتاب Solar Eclipse  [2015 Mar] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۲ انقلاب ایدئولوژیک  [2015 Mar] 
*ابوحامد محمد غزالی و حس غریب نوروز  [2015 Mar] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی / انقلاب ایدئولوژیک   [2015 Mar] 
*گوگل کروم و مشکل یوتیوب   [2015 Mar] 
*داستان بوته سوخته  der verbrannte dornbusch  [2015 Mar] 
*لحظه‌هایِ بودن ویرجینیا وولف   [2015 Mar] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است / داستانِ «پایان قرن» (۱۳)  داستانِ «پایان قرن» Fin de Siècle  [2015 Mar] 
*دروغ‌ها و دورنگی‌ها، روح مرا می‌سائید - گفت‌وشنود با رضا مولائی‌نژاد   [2015 Mar] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است ۱۲   [2015 Feb] 
*ثابت‌های فیزیک آدمی را به مکث وامی‌دارد  [2015 Feb] 
*همنشین بهار.وکیلِ مُستقل، دادبانِ آزادی‌ است گفت‌ و شنود با محمد رضا روحانی در باره کانون وکلا  [2015 Feb] 
*به هنگامِ فریبِ عالمگیر، گفتنِ حقیقت، کنُشی انقلابی است مناقشه اتمی و حرص و جوش نتانیاهو   [2015 Feb] 
*بهمن ۵۷ و افتادن ژنرال گاست در هَچَل  [2015 Feb] 
*الله قلی جهانگیری و واقعه کوه حاجی‌لو  [2015 Feb] 
*گفت ‌و ‌شنود با خانم میهنِ جزنی در مورد عشق   [2015 Feb] 
*درد و بلایِ «مَک کین» بخوره تو جونِ ابوبکر بغدادی   [2015 Jan] 
*بهمن قشقایی و قرآنِ مُهرکردهِ اسدالله عَلم  [2015 Jan] 
*عهدنامه «صلح» ترکمانچای  [2015 Jan] 
*بیانِ تنّفرآمیز Hate speech   [2015 Jan] 
*گاست و هایزر و گوادلوپ، عاقبت از ما غُبار مانَد   [2015 Jan] 
*«شارلی»، شیخ حارث النظاری و استبدادِ زیر پرده دین  [2015 Jan] 
*یادی از م. ا. به آذین، آن «دُنِ آرام» + وصیتنامه و صدای او   [2015 Jan] 
*دنباله‌ دارِ لاوجوی Comet Lovejoy C/2014 Q2  [2015 Jan] 
*ترور نمادین از زبان برمی‌خیزد / Charlie Hebdo attack   [2015 Jan] 
*هوشنگ عیسی بیگلو و مدعّیانِ صاحب‌اختیاریِ «مقاومت»  [2015 Jan] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (۱۱) «سن ژوست» و «روبسپیر» را آئینه عبرت دان   [2015 Jan] 
*هوشنگ عیسی بیگلو، آن «مرد آهسته»‌   [2015 Jan] 
*نشان‌دادنِ ضعف با خیانت یکی نیست داستان منافِ فلکی تبریزی   [2014 Dec] 
*تاریخ جهان، دادگاه جهان است (۱۰) ایده‌آلیسم آلمانی Deutscher Idealismus   [2014 Dec] 
*شب یلدا و انقلاب زمستانی Winter solstice   [2014 Dec] 
*دروغ «آیت‌الله العظمی» که خناق نیست  وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ  [2014 Dec] 
*سازمان سیا CIA و شکنجه با آب Waterboarding   [2014 Dec] 
* تاریخ جهان، دادگاه جهان است (۹) رمانتیسم قیامی علیه هنجارهای عصر روشنگری  [2014 Dec] 
*اتاق بی سقفِ «فارل ویلیامز» Room without a roof  [2014 Dec] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است ۸ شورشِ فلاخَن La Fronde   [2014 Dec] 
*ایده جوچه 주체사상   [2014 Dec] 
*آندره ریو سلطان والتز André Rieu King Of The Waltz   [2014 Dec] 
*رساله یهودا Epistle of Jude  [2014 Dec] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (۷) انقلاب فرانسه Révolution française  انقلاب فرانسه ، طلوع باشکوه خورشید  [2014 Dec] 
*گفت و ‌شنود همنشین بهار با ایرج مصداقی در مورد «ابلاغیه چراغ خاموش» مسعود رجوی   [2014 Nov] 
*مجاهدین و رابینسون کروزوئه خراسانی  [2014 Nov] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۶)انقلاب آمریکا American Revolution   [2014 Nov] 
*مسعود رجوی و «پرچم»اش / از «جیم» تا «عین جیم»  [2014 Nov] 
*بارگشت دوباره ویلیام باتلر ییتس   [2014 Nov] 
*الله‌ قلی برای من دوست خوبی بود = گفتگو با ساسان سترگ دره شوری و حیدر جهانگیری  [2014 Nov] 
*تاریخِ جهان دادگاهِ جهان است (۵) انقلابِ صنعتی Industrial Revolution  [2014 Nov] 
*زیگونروایزن (آوای کولی)  [2014 Oct] 
*سخنرانی تروتسکی در مکزیک در مورد محاکمات مسکو   [2014 Oct] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است ۴ عصر روشنگری The Age of Enlightenment   [2014 Oct] 
*گفتگو با شادی Разговор со счастьем  [2014 Oct] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (۳) رنسانس Renaissance دوران گذار بین سده‌های میانه و دوران جدید   [2014 Oct] 
*داستان یهودیان بنی‌قُریْظه غبارآلود است   [2014 Oct] 
*گفت‌ و ‌شنود با دکتر کریم قصیم ۱ آزادیِ نظر را به بهایِ «احترامِ شخصی» نباید فروخت   [2014 Sep] 
*پاییز خودش نوعی بهار است   [2014 Sep] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۲) قرون وسطی فاصله میان دوران باستان و رنسانس  [2014 Sep] 
*رساله سه شیاد  De tribus impostoribus  [2014 Sep] 
*همنشین بهار.تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است دوران کلاسیک باستان Classical antiquity  [2014 Sep] 
*گروندریسه Grundrisse کشف حجاب می‌کند  [2014 Sep] 
*در دلِ هر «نفرین»ی «آفرین»ی‌‌ است  چکامه اندیشیدن به اسلام [2014 Sep] 
*ما برای چی زاده شدیم؟ همنشین بهار   [2014 Sep] 
*پیمان مولوتف ـ ریبن‌تروپ Molotov–Ribbentrop Pact  [2014 Aug] 
*کتاب الشفاء مشعلی فروزان در قرون وسطی  [2014 Aug] 
*تنها صداست که می ماند «من ماندگار نخواهم شد» «نیمای غزل» به میهمانی خاک رفت   [2014 Aug] 
*فراز و فرود علی زرکش در گفتگو با اسماعیل وفا یغمائی   [2014 Aug] 
*یوهانس کپلر Johannes Kepler طرحی نو در آسمان نجوم   [2013 Dec] 
*تیرباران چائوشسکو و همسرش  انسان گرگ انسان است [2013 Dec] 
*اسپانیا و «قطعیتِ حکم دادگاه»اش  اوسا عَلم این یکی را بِکش قلم  [2013 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (۳۲) ای چنگ ناله برکش و ای َدف خروش کن  [2013 Dec] 
*یکبار دیگر ماندلا  هر پدیده ای را باید از جوانب مختلف بررسی کنیم [2013 Dec] 
*سرنوشتم را با دست خویش می‌نویسم. یادی از نلسون ماندلا   [2013 Dec] 
*ایتوس، پاتوس، لوگوس/ Ethos , Pathos , Logos  [2013 Dec] 
*تاریخ همچون تانکی از روی سرِ ما می‌گذرد / خاطرات خانه زندگان (۳۱)  تاریخ همچون تانکی از روی سرِ ما می‌گذرد [2013 Dec] 
*غبارزدایی از آینه ها / بازجویی از سعید محسن  [2013 Nov] 
*Exit Strategy استراتژی خروج  [2013 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان(۳۰) هر چیز و هر امری در «شدن» خود است که «حقیقت» می‌‌‌‌‌یابد.   [2013 Nov] 
*بچه‌ها دارند می‌میرند؛ ای که دستت می‌رسد کاری بکن   [2013 Nov] 
*غبارزدایی از آینه‌ها. دفاعيات پرشور شکرالله پاک نژاد  [2013 Nov] 
*کلاه آبی‌ها Blue Beret United Nations peacekeeping   [2013 Nov] 
*غبارزدایی از آینه‌ها ترور محمد مسعود و بازجویی خسرو روزبه   [2013 Nov] 
*غبارزدایی از آینه ها / بازجویی محمد حنیف‌نژاد   [2013 Nov] 
*ای روشنی صبح به مشرق برگرد / ای ظلمتِ شب، با من بیچاره بساز- خاطرات خانه‌ زندگان ۲۹   [2013 Nov] 
*آسیمیلاسیون Assimilation   [2013 Nov] 
*اینجا «جلجتا» ست، جائی که مسیح را به صلیب کشیدند (خاطرات خانه زندگان ۲۸)  [2013 Oct] 
*سیاست‌زدگی واگیر دارد از هر طرف که رفتم جز وحشتم نیفزود [2013 Oct] 
*عهدنامه گلستان و کارچاق‌کن آن گور اوزلی  [2013 Oct] 
*جان رالز و «پسِ پردهِ بی‌خبری» The veil of ignorance  [2013 Oct] 
*هستم آنکه هستم / اِهیِه اَشِر اِهیِه / אהיה אשר אהיה  [2013 Oct] 
*بادها می‌وزند و برگها فرو می‌ریزند. خاطرات خانه زندگان (۲۷)   [2013 Oct] 
*Ad Hominem ماه منطق در مُحاق سفسطه  [2013 Oct] 
*به من بگو ستارگان و ‏آفتاب دروغند ولی نگو که عشق وجود ندارد.   [2013 Oct] 
*یادی از ژنرال جیاپ و نبرد دین‌بین‌فو Điện Biên Phủ  [2013 Oct] 
*Loaded language آب و تاب دادن به زبانِ زبان بسته  [2013 Oct] 
*اسطوره اشرف (متن پیام مسعود رجوی، ۲۷ شهریور ۱۳۹۲)  [2013 Sep] 
*گفت‌و‌شنود با آقای ناصر‌رحمانی‌نژاد/ واقعیت تا چه اندازه واقعی‌ست؟  [2013 Sep] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۵)   من اینجا ایستاده ام، بدون اینکه کار دیگری از من ساخته باشد.  [2013 Sep] 
*به رهی دیدم برگ خزان...
پاییز خودش نوعی بهار است  [2013 Sep] 

*لئون فوکو و «آونگ»ش Foucault pendulum  [2013 Sep] 
*کمون پاریس طلایه دار انقلاب اجتماعی درقرن نوزدهم  [2013 Sep] 
*شبیخون به مجاهدین و «مقراضِ تیزِ تناقض»   [2013 Sep] 
*ژاله خون شد. هفده شهریور، آغازِ پایانِ رژیم شاه  [2013 Sep] 
* R2P (اصل حمایت و حفاظت)  [2013 Sep] 
*در انتهای غم همیشه پنجره ای باز است. پنجره ای روشن  [2013 Sep] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۴) نامش بر برف نوشته بود. خورشید ذوبش کرد و آب آن را با خود برد.  [2013 Aug] 
*دکتر منوچهر هزارخانی و آقای ۹۹ درصد  [2013 Aug] 
*قطعنامه ۵۹۸، پذیرش آتش بس و عملیات فروغ جاویدان  [2013 Aug] 
*گذری به اسپانیا  [2013 Aug] 
*رؤيا خود نوعی زندگی است.   ایَا سروش سحرگاهان، تو روشنی را جاری کن  [2013 Jul] 
*تجربهِ رؤیاوَش وحی  رؤیا صدایِ وجدان ما است.  [2013 Jul] 
* فرقه، و سینه زدن زیر عَلمِ ارتجاع  [2013 Jul] 
*کُفرِ یک دوران، دینِ دورانِ بعد است.  [2013 Jul] 
*دود از کُنده بلند می‌شود.- هوشنگ عیسی بیگلو، آن «مرد آهسته»‌   [2013 Jul] 
*با چنین فرهنگی چگونه می‌شود ایران را آزاد کرد؟  [2013 Jul] 
*وقتی چیز غریبی می‌شنویم، نباید پیشاپیش آن را رّد کنیم.  [2013 Jul] 
*انسان موجودی خاطره گرا است   به یاد تقی روحانی، گوینده پیشکسوت رادیو ایران  [2013 Jun] 
*«شریعت» ، آخوندی و غیرآخوندی ندارد.  [2013 Jun] 
*طوطی جون می خوام برات قصه بگم - عباس رحیمی با غم ها و طوطی اش   [2013 Jun] 
*مسعود رجوی، «معّلم»ی که «مُبلّغ» شد  [2013 Jun] 
*جلیل شهناز، شهنواز تار ایران، به میهمانی خاک رفت.  [2013 Jun] 
*آیا «حسن روحانی» تغییر کرده است؟  [2013 Jun] 
*وحدتِ ظرف و مظروف، بی تضاد نیست  [2013 Jun] 
*کارمینا بورانا Carmina Burana - اسماعیل وفا یغمایی و سرود ای آزادی   [2013 Jun] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۳) بجز به حلقه عشاق روزگار مَبر- بجز به کوی خرابات آشیانه مکن [2013 May] 
*مادر معینی، چاووش شادی و امید دانی که کیست زنده؟ آنکو ز عشق زاید. [2013 May] 
*ما پروردگان سفره استبدادیم   [2013 May] 
*ما همه «خر ژان بوریدان» یم.  Buridan's Ass  [2013 May] 
*تب و تاب انتخابات، مسعود رجوی را هم گرفت.  [2013 May] 
*شب پره ها می آیند و می‌روند، آفتاب می‌ماند  [2013 May] 
*در باره نامه سرگشاده
صفحه روزگار، حرف حق را ضبط می‌کند  [2013 May] 

*میراث باستانی ایران در جای جای جهان  [2013 Apr] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۲)   چرا به جای آنکه اصلاً هیچ چیزی نباشد چیزی وجود دارد؟  [2013 Apr] 
*داستان زندگی «جیرولامو ساوو نارولا»   آیا مبارزه علیه ستمگران لزوماً حقانیت می‌آورد؟  [2013 Apr] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۱)  هیچ کس شراب نو را در مشک کهنه نمی‌ریزد. [2013 Apr] 
*سیک‌رِدنی داک‌لاد خوروشووا- گزارش محرمانه خروشچف  [2013 Mar] 
*امام محمد غزالی و حس غریب نوروز  [2013 Mar] 
*خاطرات خانه زندگان و گزارش Хрущевخروشچف  [2013 Mar] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت بیستم)  مردم غریبه نیستند، غریبه اجنبی است.  [2013 Mar] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت ۱۹)- تاریخ ایران با افسانه و شایعه همراه است.   [2013 Mar] 
*یک مُشت دَری وَری On Bullshit آستانه و پیشاهنگ کردار آدمی، گفتار اوست [2013 Feb] 
*ما همه از دَم، «پریود» یم.  [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (۱۸) هر تاریخ واقعی، تاریخ معاصر است [2013 Feb] 
*هر کسی در زندگیش «او»یی دارد  [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت هفدهم) زندان قزل قلعه با حوض و بید مجنونش [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت شانزدهم) زندگی فرا‌تر از سرکوبگرانش خواهد زیست. [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت پانزدهم) آیا نقش بند حوادث ورای چون و چراست؟ [2013 Jan] 
*کلام بی صدای برف Silent Snow  [2013 Jan] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت چهاردهم)
مشکل جامعه ایران با گرفتن قدرت سیاسی حل نخواهد شد  [2013 Jan] 

*شاه و سمپوزیوم لیزر Laser Symposium  [2013 Jan] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت سیزدهم)
«مراد برقی» و «سرکار استوار» در زندان قصر  [2013 Jan] 

*قتلعام کاتین The Katyn massacre  [2013 Jan] 
*خاطراتِ‌ خانه‌‌ زندگان (قسمت دوازدهم) کمون زندانیان سیاسی هم «شورای نگهبان» داشت. [2013 Jan] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت یازدهم) زندان قصر یکی از ارکان تاریخ معاصر ایران است [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت دهم) یک مثقال عمل، یک خروار تحلیل نیاز دارد. [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت نهم) اسلحه باید حرمت کتاب را حفظ کند [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت هشتم) تجارب شخصی هم بُعد اجتماعی و تاریخی دارد. [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت هفتم) فانتزی بخشی از واقعیّت است [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت ششم) کتاب حوادث همیشه از نیمه آن باز می‌شود. [2012 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت پنجم) کاش زندگی هم دنده عقب داشت.  [2012 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت چهارم) درخت آلو را نمی‌شه به شمشاد پیوند زد.   [2012 Nov] 
*‌خاطرات خانه زندگان (قسمت سوّم) الا یا خیمگی خیمه فروهِل...  [2012 Nov] 
*سخنرانی تاریخی یاسر عرفات در سازمان ملل (۱۳ نوامبر ۱۹۷۴) نگذارید شاخه زیتون از دستم بر زمین افتد. [2012 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت دوّم)  [2012 Nov] 
*زندان=‌زنده دان، خاطراتِ خانه زندگان (۱)  [2012 Nov] 
*احمد قابل، ظریف جلالی و «گروه والعصر»  [2012 Oct] 
*کورش و سنگ‌نگاره مرد بالدار پاسارگاد  [2012 Oct] 
*استوانهٔ کورش Cyrus Cylinder «مانترا»ی خیال‌انگیز (+ویدیو)  [2012 Oct] 
*گروندریسه Grundrisse کشف حجاب می‌کند(+ویدیو)  [2012 Oct] 
*اریک هابسبام و سنّت های ساختگی  [2012 Oct] 
*پراودا ПРАВДАدم از پراودا می‌زند. (+ویدیو)  [2012 Oct] 
*پیاز، وجودی است بی تناقض. به یاد «ویسلاوا شیمبورسکا»  [2012 Sep] 
*حُکمِ قتل زندانیان سیاسی، «قیر»ی که بر سر نظام ریخت  [2012 Sep] 
*کشتار سال ۶۷ و سخنان هَشَلهَف  [2012 Sep] 
*وقتی می‌میریم چه چیزی با ما خواهد مرد؟ به یاد کوهنورد پیر فرج الله شریفی گلپایگانی [2012 Sep] 
*من اینجا ایستاده ام و جز این کاری از من ساخته نیست.   [2012 Aug] 
*Standard Model of Particle Physics مُدِل استاندارد  [2012 Jul] 
*هر ادعّایی باید مُستند به مَدرک اثباتی باشد. (در مورد مقاله خانم عفت ماهباز)  [2012 Jul] 
*دکتر علی شریعتی و «آوف هه بونگ» Aufhebung + ویدئو  [2012 Jun] 
*حقِ‌‌ آزادی و «هی‌بی‌اِس‌کورپس» Habeas Corpus  [2012 Jun] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (+ویدیو) تقویم تاریخ [2012 Jun] 
*Gracias a la vida گراسیاس آلا ویدا (+ترجمه ترانه به ۱۲ زبان)  [2012 Jun] 
*ویولتاپارّرا، مرسدس سوسا، گراسیاس آلاویدا (+ویدیو)  [2012 Jun] 
*دولت ویشی، گشتاپو و دارزدن رودلف هیلفردینگ (ویدیو)  [2012 Jun] 
*پرویز شهریاری و طناب دور زمین (ویدیو)  [2012 Jun] 
*پوراژِن چستوا، شکست پذیری و شکست باوری (ویدیو)  [2012 May] 
*صَلِّ عَلَی مُحَمَّد ، «سیمون هرش» خوش آمد ! تقویم تاریخ، اردیبهشت ماه  [2012 May] 
* اَرِه و اوره و شمسی کوره (ویدیو)  [2012 May] 
*شاهین نجفی و «حقِ تمَسخر» The Right to Ridicule (+ ویدیو)  [2012 May] 
*ماه به دیدار زمین می‌آید. Supermoon (+ویدیو)  [2012 May] 
*«سرزمینِ گوجه‌ هایِ سبز» و اعدام چائوشسکو (+ویدیو)  [2012 Apr] 
*تقویم تاریخ و نیمه پنهان ماه (+ویدیو)  [2012 Apr] 
*پرویز ثابتی و «ابراز تاسف» در گیومه  [2012 Apr] 
*سیروس نهاوندی، اسبِ تراوایِ ساواک (+ویدیو)  [2012 Apr] 
*زندان قصر، دادگاه ژیان پناه و داستان تجاوز به زندانیان سیاسی  [2012 Apr] 
*با تاریکی نمیشه سراغ تاریکی رفت گزارشهای دروغ در مورد زندان [2012 Mar] 
*سفره ۷ سین Haft-Seen در هتل اموات ( ویدیو )  [2012 Mar] 
*Bertolt Brecht برتولت برشت و اپرای صَنار سه شاهی (ویدیو)  [2012 Mar] 
*خدا و قوری کیهانی Bertrand Russell Interview بخشی از گفتگوی راسل با CBC و BBC  [2012 Mar] 
*برتراند راسل و «قوری»اش Russell's teapot  [2012 Mar] 
*آیا نوترینو، به گَردِ نور می‌رسد؟  [2012 Feb] 
*پرویز ثابتی Parviz Sabeti نمونه کامل یک پلیس سیاسی (+ویدیو)  [2012 Feb] 
*از چه چیز واهمه داری؟ من شو خایف ؟ (+ویدیو )  [2012 Feb] 
*والنتین، پوشکین، یوگنی‌ آنه ‌گین Evgeny Onegin  [2012 Feb] 
*تقویم تاریخ، رویدادهای ماه بهمن (+ویدیو)  [2012 Jan] 
*جنگ‌افروزان، مُرتجعین را قِلقِلک می‌دهند. (وبالعکس)  [2012 Jan] 
*تقویم تاریخ، رویدادهای ماه دی (+ویدیو)  [2012 Jan] 
*سخنرانی استالین ۱۱ دسامبر ۱۹۳۷ Речь Сталина  [2011 Dec] 
*شورشِ نان در تهران  [2011 Dec] 
*تقویم تاریخ، رویدادهای ماه آذر (+ویدیو)  [2011 Dec] 
*Rafiq Tağı «رافق‌تقی» ‌و‌ قصّهِ‌ هولناکِ‌ ارتداد (+ویدیو)  [2011 Dec] 
*آنتی‌تزِ اشرف، در خودِ اشرف است.  [2011 Nov] 
*آوایِ کولی، زیگونروایزن و قتل‌عامِ سال ۶۷  [2011 Nov] 
*تقویم تاریخ: رویدادهای ماه آبان (+ویدیو)  [2011 Nov] 
*R2P و آخرین سخنرانیِ معمر قذافی (+ویدیو)  [2011 Oct] 
*نگاهی به ۳۰۰ سنگ قبر. نیستی، آبستن هستی است.(+ویدیو)  [2011 Oct] 
*امیرکبیر و «جِّنِ» جُدَری  [2011 Oct] 
*دستخط امیرکبیر، به یادِ استاد ایرج افشار آن مردِ آهسته (+ویدیو)  [2011 Oct] 
*نامه هایِ جَعلی یزدگرد ساسانی و عُمَربن خطّاب (+ویدیو)  [2011 Sep] 
*دکتر محمود حسابی و جعلیات اینترنتی (+ویدیو)  [2011 Sep] 
*عباس شهریاری جاسوس ۱۰۰۰ چهره ساواک (+ ویدیو)  [2011 Sep] 
*۱۱ سپتامبر و بن لادنِ پنتاگون (+ ویدیو)  [2011 Sep] 
*سرلشگر قرنی از کودتا تا ترور (+ ویدیو)  [2011 Sep] 
*رّد پای علمای اعلام بر سنگ قبر ستارخان  [2011 Aug] 
*ترور سپهبد رزم آرا در مسجد سلطانی  [2011 Aug] 
*آخوند مُحقّق کَرکی، عَلمدار تشّیع صفوی  [2011 Jul] 
*عملیات پنجه عقاب Operation Eagle Claw  [2011 Jul] 
*کلکم راع و کلکم مسئول؛ اسیرکُشی سال ۶۷ و سخنان آقای اردشیر امیرارجمند  [2011 Jun] 
*مقام صدیقی تنها راستگویی در قول و عمل نیست  [2011 Jun] 
*کمون پاریس ، تنها به پاریس مربوط نمی‌شود  [2011 Jun] 
*خوزه مارتی پیامبر استقلال و مبشر انقلاب در آمریکای لاتین (ویدئو)  [2011 May] 
*از Srebrenica سربرنیتسا تا بغداد  [2011 May] 
*منوچهر سخایی و آن «پرستو» که دشنه آجین شد.  [2011 Apr] 
*آوریل سیاه اشرف و نقش اشغالگران عراق  [2011 Apr] 
*ریزوم ، خاک و ُخل دارد  [2011 Apr] 
*امام محمد غزالی عزیز است اما نوروز از او عزیزتر  [2011 Mar] 
*سفره هفت سین در هتل اموات‌  (خدا نکند که خدا مرده باشد...) [2011 Mar] 
*کتاب سبز قذافی، تو زرد از آب درآمد   [2011 Feb] 
*وقت آن است که چشم فتنه کور شود ! (گرد و خاک در مجلس ایران)  [2011 Feb] 
*روز والنتین ، پالی‌آمِری polyamory و ، «عشق» ضربدری  [2011 Feb] 
*کويکی با یک تیر چند نشان می‌زند  [2011 Feb] 
*پرویز ثابتی، مقام امنیتی ابرو کمانی  [2011 Jan] 
*ستمگران از ما عبور نخواهند کرد. رنج محسن یلفانی «در یک خانواده ایرانی» [2011 Jan] 
*خودکشی دردی را دوا نمی‌کند. ( علیرضا پهلوی از کاخ سعدآباد تا بوستون)  [2011 Jan] 
*یک بار دیگر تقی شهرام  [2010 Dec] 
*« دین‌خو » بود اما، پرسش ‌‌ستیز و ستم ‌پذیر نبود.  [2010 Nov] 
*مُشک آن است که خود ببوید، نه آن‌که «هابرماس» بگوید  [2010 Oct] 
*«مُدل استانداردِ» فیزیک ذرّات ، قصه‌ای ناتمام  [2010 Oct] 
*گلهای صحرائی را همیشه رایحه ای دل انگیز است، یادی از روشنک (گوینده برنامه گلها)  [2010 Sep] 
*من به گوش تو سخن های نهان خواهم گفت... به یاد ستار لقایی [2010 Sep] 
*«طرح عظیمِ» استیفن هاوکینگ - خدا، وِل مُعطل است !  [2010 Sep] 
*مرگ، دوست انسان است و هرگاه رسید قدمش مبارک باد.  [2010 Sep] 
*سلام بر دکتر علی جوان
ليزر گازی، مي‌توانست سال ۱۹۳۰ اختراع شده باشد  [2010 Jul] 

*سال ۶۷ در عملیات فروغ جاویدان (مرصاد)، ۳۰۱ زندانی سیاسی به خاک افتادند  [2010 Jul] 
*آشکار‌سازی با پنهان‌سازی همراه است. (خطانامه تاج زاده و، اسیر کُشیِ سال ۶۷)   [2010 Jun] 
*«اشترن» و «ایرگون» در «دیر یاسین»  [2010 Jun] 
*نمی توان بر پرسش و نقد، دهنه زد. (آقای کروبی و قتلعام سال ۶۷)  [2010 May] 
*سرود زیبای «ای رقیب»
که‌س نه‌ڵێ کورد مردوه‌، کورد زیندوه‌  [2010 May] 

*انتشار اسناد قتلعام کاتین
چراغ حقيقت در طوفان کشمکش‌ ها نخواهد مُرد  [2010 May] 

*قرقیزستان و، پدیده «خستگی پنهان»  [2010 Apr] 
*شب، هاوانا می‌رقصد...
« کامیلو سینفوئگوس » یکی از معماران انقلاب کوبا  [2010 Apr] 

*دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا Wikipedia و حق مقدّس ویرایش   [2010 Mar] 
*گويای حکايتی‌ ست آن شمع خموش / خودکشی «منصور خاکسار»  [2010 Mar] 
*شعر «مارتین نیمولر»
وقتی مرا گرفتند، صدای احدی در نیآمد.  [2010 Mar] 

*دکتر جلال صمیمی، کاشف سرچشمه های پرتو گاما در هاله ی کهکشان در آن دیار که طوطی کم از ذغن باشد... [2010 Mar] 
*در بلوچستان بلوچی بود نامش دادشاه...   [2010 Mar] 
* آیا « عبدالمالک ریگی »، جا پای « دادشاه » می‌گذارد؟  [2010 Feb] 
*طفلِ جان و شیرِ شیطان به یاد «دکتر محمد رضا عاملی تهرانی»  [2010 Feb] 
*روز عشاق و، «عشق خرمگس» ! (ای عشق همه بهانه از توست...)  [2010 Feb] 
*این یک پیپ نیست، تصویری از یک پیپ است (یادی از زندان شاه و یدالله خسروشاهی ...) (یادی از زندان شاه و یدالله خسروشاهی نماینده تیپیکال طبقه کارگر ایران) [2010 Feb] 
*مهندس بازرگان و کتاب «سیر تحول قرآن» (با خدا و خرافات هر جنایت و فریبی ممکن است)  [2010 Feb] 
*از دار دنیا یک زن حلال داشتیم، آن را هم آقای خمینی حرام کرد!  [2010 Jan] 
*برف نو ، برف نو ، سلام، سلام  [2010 Jan] 
*«عالیجناب خاکستری» تاقچه بالا می‌گذارد!  اندر «شبه‌استعفا»ی روح‌الله حسینیان [2010 Jan] 
*در برابر زره‌پوش‌ها چگونه از خود دفاع کنیم ؟  [2010 Jan] 
*درگذشتِ آیت‌الله منتظری و گوشه کنایه‌های مقام معظم رهبری  [2009 Dec] 
*راستی کمان در کژی است. آیت‌الله منتظری، خون دو فروهر و «قاعده درأ»  [2009 Dec] 
*«تبَر به دستان در عراق» سر برخود تصمیم نمی‌گیرند.  [2009 Jul] 
*مسئلهِ مجاهدین به «غیرمجاهدین» هم مربوط است.   [2009 Mar] 
*صورتي‌ در زير دارد آنچه‌ در بالاستی، پیام نوروزیِ «شیمعون پرس»   [2009 Mar] 
*همه عمربرندارم سر از این خمار مستی
آیا خدا نیز، با «نرینه غاصب» کنار آمده است؟  [2009 Mar] 

*هرچه در ديگ است به چمچه مي آيد. کنفرانسِ «دوربانِ ۲» و، آقای اوباما  [2009 Mar] 
*آیت الله منتظری بی شیله پیله است، امّا... «اعدام نامه» و، آن «اسیرکُشیِ ظالمانه» جای تأمّل دارد.  [2009 Feb] 
*مسیح ِ باز مصلوب - یادی از الله قلی جهانگیری ، آن جان شیفته  [2009 Feb] 
*عاقبت، از ما غُبار مانَد، «گاست» و «هایزر» و «گوادلوپ»، آن «آلاچیقِ کنارِ دریا»  [2009 Feb] 
*«حاج محمد شانه‌چی» بخشی از تاریخ معاصر ایران بود.  [2009 Jan] 
*«مِه‌بانگ» BIG BANG و بزرگ‌ترین آزمایشِ علمیِ تاریخِ بشرّیت  [2008 Sep] 
* ما قربانيانی هستيم که جامه جلّاد پوشيده ايم. به یاد « محمود درویش »  [2008 Aug] 
*گاهی بايد کلمات در خدمتِ پوشاندن واقعّيات باشد. (داستانسرایی در مورد قتل‌عام سال ۶۷)  [2008 Aug] 
*سفره هفت‌سین در هتل اموات  [2008 Mar] 
*سرود «خمینی ای امام» به مجاهدین ربطی نداشت  [2008 Feb] 
*ادیت پیاف Edith Piaf ، گُنجِشَکَکِ اَشی مَشی  [2008 Feb] 
*دادگاه‌ پوئک و «نشست ژوئن ۲۰۰۱ در اشرف»  [2008 Feb] 
*سفره هفت سین در هتل اموات‌
خدا نکند که خدا مرده باشد...  [2007 Dec] 

*ابوذر...چی شده مادر؟ ...چرا می لنگی؟  [2007 Dec] 
*مسیح ِ باز مصلوب - [یادی از الله قلی جهانگیری ، آن جان شیفته]  [2007 Dec] 
*در کوچه باغ های عشق ، َبلا می باَرد. یادی از شکرالله پاک نژاد، شعور سياسي اجتماعي جنبش آزاديخواهي مردم ايران (بخش دوم)  [2007 Dec] 
*ای عشق چهره آبی ات پيدا نيست. یادی از شکرالله پاک نژاد ، شعور سياسي اجتماعي جنبش آزاديخواهي مردم ايران (بخش نخست)  [2007 Dec] 
*سیاست پدر و مادر ندارد  (جمهوری خواهان اسپانیا و ، غربِ دوچهرهِ کاسبکار) [2007 Nov] 
*تو قلب بیگانه را می شناسی ، زیرا که در سرزمین مصر بیگانه بوده ای
یادی از احمد غفارمنش  [2005 Mar] 

*شب ُسرودش را خواند، نوبت پنجره هاست / گفت و شنود با نويسنده کتاب « نه زیستن نه مرگ »  [2005 Mar]