داستان یهودیان بَنی‌قُریْظه غبارآلود است
همنشین بهار

داستان یهودیان بَنی‌قُریْظه غبارآلود است

Banu Qurayza 

 مؤذن بانگِ بی هنگام برداشت
نمی‌داند که چند از شب گذشته است
درازیّ شب از مژگان من پرس
که یک دم خواب در چشمم نگشته است
سعدی
وقتی چیز غریبی می‌شنویم، نباید پیشاپیش آن را رّد کنیم، چرا که این کار نابخردی است. در واقع، چیزهای هولناکی ممکن است درست باشند و بسیاری از چیزها که آشنا و یا ستایش شده هستند چه بسا که دروغ باشند. حقیقت به خودی خود حقیقت است نه از آن رو که مردمان بسیاری بدان باور دارند.
ابن نفیس، «شرح معنی القانون» 

این بحث در مورد غزوه بنی‌قُریْظه است که سال پنجم هجری (۶۲۷ پس از میلاد) اتفاق افتاده و از گذشته‌های دور تا همین الآن محل مناقشه است. پرداختن به این واقعه برای دفاع از دین و آیین خاصی نبوده و در تقابل با نقد خشونت‌گرایی و خرافه‌های مذهبی که کاری است درست، نیست. وقایع‌نمایی و جنبه‌های تاریخی موضوع مورد نظر من است.
...
از سال ۱۹۸۴ میلادی که «مارتین نیمولر» Martin Niemöller درگذشته‌است، زمان بسیار زیادی نمی‌گذرد اما شعر چند سطری او (وقتی مرا گرفتند، صدای اَحدی در نیآمد)، خیلی راحت دستکاری و جابجا می‌شود و حتی آنرا به «برتولد برشت» نسبت می‌دهند! این را گفتم تا نکته‌ای را در مورد غزوه بنی‌قُریْظه اشاره کنم. (در پایان بحث بار دیگر به مارتین نیمولر برمی‌گردیم.)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
سه قبیله اصلی یهود در مدینه
مدینه در منطقه حجاز در شبه جزیره عربستان، در میان دو منطقه سنگلاخى واقع شده و مکه در فاصله ۸۰ کیلومتری دریای سرخ، در میان کوه‌ها بر سر راه تجاری قرار داشت. در قدیم، مال‌التجاره‌ها از یمن و حوالی خلیج فارس بار شترها می‌شد و کاروان‌ها از کناره دریای سرخ به شام می‌رفتند تا مال‌التجاره‌ها بفروش رسد. مکه بر سر راه این کاروان‌های تجاری بود و برای قبیله قریش و سران قبایل یهودی ساکن مدینه که در کار تجارت بودند، منبع درآمد بود و اهمیت بسیار داشت.
محمدبن عبدالله نظم آنان را بهم زده و صحبت از آئین تازه می‌کرد. پُر پیداست که نزاع‌های تازه در تقدیر یود، بویژه که در آن دیار، جنگ و جدال سابقه داشت. از گذشته بین قبایل مختلف مدینه درگیری درگرفته و به تدریج تمامی اهالی شهر وارد آن شده بودند.
در این میان، قبایل گهگاه در جبهه‌های مخالف هم می‌جنگیدند. وقتی محمد از شّر دشمنانش در تنگنا قرار گرفت و از مکه به مدینه گریخت و بعبارتی هجرت نمود، برای رفع اختلافات میان گروه‌های درگیر، با تهیه میثاقی، کوشید آنان را بهم نزدیک کند. وضعیت جدید، ایجاب می‌کرد تدابیری برای حفظ آرامش مدینه انجام شود و یکی از این تدابیر، عقد پیمان‌هایی با قبایل و از جمله قبایل یهودی شهر بود.
(هجرت محمد و همراهانش از مکه به یثرب که بعداً مدینه نامیده شد، در سال ۶۲۲ میلادی صورت گرفت)
...
قرار بر این شد که هر قبیله و گروه، راه و رسم خودش را داشته باشد، علیه همدیگر دست به تعرض نزنند و با قوای مهاجم بر ضد مسلمانان همکاری نکنند. این میثاق که حقوق و وظایف قبایل مدینه را نسبت به یکدیگر مشخص می‌کرد، از طرف بنی‌نضیر، «حیی بن أخطب»، از بنی‌قَینُقاع، «مخیریق» و از بنی‌قُریْظه، «کعب بن اسد» امضا کردند.
در آنزمان علاوه بر یهودیانی که در شمال غربی مدینه و منطقه حجاز در خیبَر و فَدَک حضور داشتند، سه قبیله اصلی یهود، به نام‌های «بنو قینقاع» (بنی‌قَینُقاع)، «بنو نضیر» (بنی‌نضیر) و «بنوقُریْظه» (بنی‌قُریْظه) در داخل شهر مدینه زندگی می‌کردند. بعد از بازگشت محمد از جنگ بدر، بنیقَینُقاع، پیمان خویش را نقض نمودند و به همین دلیل، از مدینه رانده شده و به شام رفتند. این هم بود که روابط تجاری بنی‌قَینُقاع با مکه، آن‌ها را به ادامه همکاری تجاری با قریش وامی‌داشت.
(جنگ بدر، نخستین نبرد بزرگ در دوران محمد میان مسلمانان و اهل مکه بود که سال دوم هجری -۶۲۴ میلادی- در ناحیه بدر روی داد)
با توجه به موقعیت اقتصادی بنی‌قَینُقاع و تسلط بر بازار مدینه، چه بسا یکی از دلائل نزاع پیامبر با آنان، «تلاش برای ساخت بازاری بوده که ایشان هنگام ورود به مدینه به آن اقدام کرده بودند»، گرچه در این کار موفق نشدند. اما اخراج بنی‌قَینُقاع برای تأسیس بازار ضروری بوده‌است....
سال سوم هجری - ۶۲۵ میلادی - که جنگ اُحد درگرفت و نیروهای ابوسفیان، در جنوب غربی عربستان نزدیک کوه اُحد، به محمد و یارانش شکست سختی تحمیل کردند، بنی‌نضیر با ابوسفیان روی هم ریختند و گفته شد سوء قصد به جان پیامبر هم در دستور کارشان بود که موفق نشدند. در واکنش به این پیمان‌شکنی، محمد مناطق مسکونی آنان را به محاصره خود درآورد اما از کُشتن‌شان صرف نظر نموده و آنان را مانند گروه قبل، ازجمله به‌دلیل وضع اقتصادی و مبادله تجاری‌شان با قریش از مدینه دور کرد (تبعید نمود). و اما بنی‌قُریْظه...
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
سرنوشت بنی‌قُریْظه با جنگ احزاب گره خورد
بنو‌قُریْظه (بنی‌قُریْظه)، یکی از قبایل یهودی ساکن در مدینه بودند که بر اساس معاهده‌ای چند جانبه (همان میثاقی که پیش تر اشاره نمودم)، در این شهر زندگی می‌کردند و سرشان در لاک خودشان بود، اما در جریان جنگ احزاب، متهم به پیمان‌شکنی شدند و گفته شد با امثال ابوسفیان که مدینه را در محاصره خود داشتند، عملاً در یک جبهه قرار گرفتند.
جنگ أحزاب (غزوه خندق)، سال پنجم هجری -۶۲۷ میلادی - روی داد. 
 

 
جنگ احزاب یا خندق از آن جا آغاز شد که اشرافیتِ مغلوب قریش، به قصد مقابله با محمد و یارانش، به طرف مدینه لشکرکشی کردند. به پیشنهاد سلمان فارسی که در صفوف محمد بود، گرداگرد مدینه خندق (کانالی) حفر شد و مهاجمین با رسیدن به این خندق، زمینگیر شدند و تصمیم گرفتند با تنها گروه باقیمانده از یهودیان در شهر مدینه یعنی بنی‌قُریْظه، دست به یکی کنند تا به کمک آنان نیروهای محمد را مشغول نموده، صحنه را به نفع خویش بچرخانند. در طول دو هفته‌ای که مدینه تحت محاصره بود، لشکر احزاب (ابوسفیان و هوادارانش) با بنی‌قُریْظه که در جنوب مدینه ساکن بودند وارد مذاکره شدند و قول و قرار گذاشتند و متاسفانه آنان برخلاف پیمانی که با محمد داشتند، جانب دشمنان او را گرفتند.
Watt, W. Montgomery,Muhammad: Prophet and Statesman, OxfordUniversity Press, p. 170-172
ابوسفیان و متحدینش گرچه توانستند زیر پای بنی‌قُریْظه بنشینند و آنان را به همراهی با خودشان وادارند اما به مقصود اصلی خود، یعنی غلبه بر محمد و یارانش نرسیدند و به مکه عقب‌نشینی کردند. محمد در رویارویی با دشمنانش از نفوذ در صفوف آنان ابایی نداشت. شحصی به نام بُسِیسَه را برای رخنه در دستگاه ابوسفیان فرستاد تا در باره کاروان تجارتی او که قرار بود از شام بسوی حجاز حرکت کند، اطلاعات لازم را بدست آورَد. صحیح مسلم جلد ۳ ص ۱۵۱۰ – کتاب الامارات باب ۴۱ 
برای بهم زدن رابطه بنی‌قُریْظه و ابوسفیان هم، محمد از طریق نعیم بن مسعود - تازه مسلمانی که با هر دو گروه رابطه نزدیک داشت- کوشید و توانست بین آنان شکاف بیاندازد و نسبت بهم بدبین کند. بگذریم...
...
اینجا و آنجا پیچید بنی‌قُریْظه و راهبرشان (کعب بن اسد) با وجود قرار و مدار با محمد، پیمان‌شکنی کرده‌ و با مهاجمین زد و بند کرده‌اند. محمد از این موضوع آشفته شد اما نمی‌خواست این خبر را بدون تحقیق بپذیرد. زبیر بن عوام، سعد بن عباده، اُسَید بن حُضیر (از انصار و از قبیله اوس) و سعد بن معاذ (رئیس قبیله اوس که از پیش، هم‌پیمان بنی‌قُریْظه بود) را، نزد سران بنی‌قُریْظه فرستاد تا با آنان دیدار و پرس‌وجو کنند ببینند داستان از چه قرار است. فرستادگان در بازگشت، خبر را تأئید کردند. خبری که عاقبت خوشی نداشت. درگیری و جنگ در تقدیر بود. 
مطابق قواعد عرفی آن روزگار در شبه جزیرۀ عربستان، اگر قبیله‌ای نقض پیمان می‌کرد و جانب قبایل رقیب را می‌گرفت، با مجازات سنگین روبرو می‌شد.
Frederick Mathewson Denny. An Introduction to Islam, chapter 3&4
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
حَکمیّتِ سَعد بن مَعاذ
جنگ احزاب که بارَش را بر زمین گذاشت، یاران محمد به قلعه‌های یهودیان بنی‌قُریْظه حمله بردند. بنی‌قُریْظه به مدت ۲۵ روز (به نقل از ابن‌اسحاق) یا ۱۵ روز (به نقل از واقدی) با تیراندازی شدید مقاومت کردند ولی مسلمانان موفق به پیشروی شدند. در پیامد این پیش‌آمد، سران بنی‌قُریْظه به این نتیجه رسیدند که باید با محمد و یارانش مذاکره کنند. ابتدا نماینده‌ای فرستادند تا بگویند که حاضرند به همان شرایطی که بنی‌نضیر از مدینه رفتند از مدینه بروند. این شرط پذیرفته نشد. در حالی‌که بنی‌قُریْظه چاره‌ای جز کنارآمدن نمی‌دیدند امیدشان به وساطت و پادرمیانی قبیله اوس بود که در گذشته با آنان هم‌پیمان بودند. خودشان مواقت کردند که سعد بن معاذ(از سران آن قبیله)، بین آنان حَکَمیّت و داوری کند. به گزارش واقدی در کتاب المغازی، افراد قبیله اوس، از محمد خواستند که به خاطر آنان از بنی‌قُریْظه درگذرد و محمد نیز حَکَمیّتِ سعد بن معاذ را که هر دو طرف قبولش داشتند، پذیرفت. سعد بن معاذ در جنگ احزاب(خندق) زخمی شده و در بستر بیماری بود. رفتند او را آوردند و گره کار به دست او افتاد. سعد هر دو طرف را وداشت تا موافقت‌نامه‌ای را بپذیرند و بنا بر آن، قول دهند پذیرای قضاوت او باشند و در داوری وی [هر چه بود] چون و چرا نکنند. اینها که می‌گویم در گزارش امثال واقدی ثبت شده‌است. بخشهایی از کتاب او را در همین مقاله آوده‌ام.
...
خلاصهِ حَکمیّتِ سعد بن معاذ این شد که بنی‌قُریْظه به دلیل پیمان‌شکنی تسلیم شوند و قلعه‌هایشان را ترک گفته و بنا بر رسم جنگ‌ها در آن زمان، تحت اسارت طرف پیروز (مسلمانان) در آیند. بعلاوه وی رأی بر این داد که از مردان قبیله، جنگجویان بنی‌قُریْظه کشته شوند اما با زنان و فرزندان، همانند اسیر رفتار شود. طبق قرار قبلی که سعد با دو طرف بسته بود، یهودیان و مسلمانان می‌بایست نتیجه داوری او را بپذیرند و ایراد نگیرند. محمد و یارانش حکم سعد را پذیرفتند و چه بسا همین را طالب بودند. اما یهودیان از حَکَمیّت وی خشمگین شدند و دلیلش معلوم بود. اگرچه به اجماع مورخان سعد بن معاذ با پیشنهاد و رضایت بنی‌قُریْظه برای حکمیت برگزیده شده بود اما آنان از هم‌پیمان خویش اصلاً چنین حُکمی را انتظار نداشتند. اینکه بگوییم «این حکم را سعدبن معاذ داده، نه خود پیامبر که بنای کارش رحمت بود و...» ـ مسأله‌ای را حل نمی‌کند. چرا؟ چون محمد به داوری سعد رضا داد و حتی در رابطه با همین داوری، او را ستود (و دعا کرد).
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
روایت ابن‌اسحاق
ابن‌اسحاق (محمد بن إسحاق بن یِسار بن خیار) یکی از قدیمی‌ترین منابعی است که با جزئیات به شرح ماجرای بنی‌قُریْظه پرداخته‌است و تاریخنگاران بعدی (از جمله طبری) عموماً از او به عنوان منبع استفاده کرده‌اند. البته فرد پیشگام در تدوین مغازی، عُروة بن زبُیر (م ۹۴ ق) است.(بعدا به او اشاره خواهم کرد)
مطابق روایتی که از ابن‌اسحاق نقل می‌شود، بنی‌قُریْظه با قریش و متحدانش در برجسته‌ترین تلاش آنها جهت نابودی مسلمانان همراه شدند. زمانی که این تلاش شکست خورد (از جمله به دلیل تلاش سعید بن نعمان که بین آنان و ابوسفیان شکاف انداخت)، محمد، آنان را محاصره کرد. بنی‌قُریْظه نهایتاً تسلیم شدند و سعد بن معاذ، از سران قبیله اوس، حکم داد که مردان بالغ بنی‌قُریْظه کشته و زنان و کودکان به اسارت گرفته شوند. متعاقب آن، خندق‌هایی در بازار مدینه کنده شده و سر مردان بنی‌قُریْظه از تن‌شان جدا شد. بنا بر سُنَن ابوداود، و گفته واقدی، یک زن هم به اتهام اینکه قبلاً مسلمانی را کشته بود، به قتل رسید. 
تخمین میزان کشته‌ها در منابع مختلف بین ۴۰۰ تا ۹۰۰ می‌باشد.
ابن‌اسحاق آن را بین ۶۰۰ تا ۹۰۰ می‌نویسد. ابن زنجویه، اما، در کتاب الاموال، تعداد کشتگان را چهل نفر ذکر می‌کند. چهل در منقولات قدیم معنی بسیار هم به‌کار رفته‌است.
شایان ذکر است که نوشته مکتوبی از خود ابن اسحاق وجود ندارد، اما روایات زیادی به نقل از او در «سیره رسول الله» و...در دسترس است که باید آن‌ها را با یکدیگر سنجید. عبدالملک بن هشام کتاب ابن اسحاق را از زیاد بن عبدالله بکائی روایت کرده‌است. گفته می‌شود روایات کتاب ابن اسحاق به طریق یونس بن بکیر در اندلس متداول بوده‌است.
...
شماری گفته و می‌گویند که پیامبر به این دلیل سعد بن معاذ را برای حَکَمیّت برگزید که وی به بنی‌قُریْظه کینه داشت چون در جنگ با آنها زخمی شده بود! (گاه به تاریخ طبری استناد می‌کنند که یکی از افراد بنی‌قُریْظه به او تیر زده بود و...)
همانطور که صاحب کتاب الاستیعاب فی معرفة الاصحاب (ابن‌ عبدالبرّ) هم نوشته‌است، سعد بن معاذ، نه در نبرد با بنی‌قُریْظه، بلکه در جنگ احزاب (خندق) زخم برداشته بود و از قضا او، هم‌پیمان بنی‌قُریْظه بود و وقتی برای حَکمَیّت برگزیده شد گمان می‌رفت گره کار را باز کند. چنانچه وی به بنی‌قُریْظه کینه داشت و اینجا و آنجا صحبت از انتقام کرده بود، آنان داوری وی را از ابتدا نمی‌پذیرفتند در حالیکه خودشان موافق داوری او بودند و محمد هم - خدا‌خواسته - پذیرفت!
درآغاز داوری سعد معاذ مورد قبول بنی قریظه بود؛ بنا به نقل ابن هشام و شیخ مفید، آنان به پیامبر پیغام دادند: ننزل علی حکم سعد معاذ؛ که مضمون آن رضایت به داوری او بود. (شیخ مفید، الارشاد، ص ۵۰) - با حکم سعد بن معاذ از پناهگاه خود پایین می‌آییم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
محمد و ریحانه، آن دختر زیبا
من متن اصلی المغازی واقدی، بویژه فصل «غزوه بنی‌قُریْظه» را، واژه به واژه خوانده‌ام. داستان «ریحانه» (دختر زید بن نضیر / زید بن عمرو بن قنافة النضیریه) که اسیر شده بود و نظر پیامبر را گرفت و...، یا ماجرایی که به کشته‌شدن زنی به اسم «نباته» انجامید که عاشق همسرش بود و عایشه هم از او یاد کرده‌است، مرا به مکث کشید. با کمال ادب و فروتنی می‌گویم مُحَمَّد بنِ عَبد الله و هیچکس دیگر، برتر از سؤال نیست.
آن زن با پرتاب سنگ، یکی از یاران محمد را کشته بود
...
نکته دیگر: بعد از تعیین تکلیف بنی‌قریظه، تقسیم زمین و اموال آنان بین مهاجران، اوضاع آن‌ها را در مدینه بهبود بخشید. نیروی نظامی مدینه هم تقویت شد؛ و این به مَدد سلاح‌هایی بود که از پول حاصل از فروش زنان و کودکان اسیر شده به عنوان بَرده، به دست آمده بود.
آیا می‌توان گفت قوّت اقتصادی بنی‌قُریْظه نسبت به دو قبیله بنی‌نضیر و بنیقَینُقاع، عامل مهمی در برخورد با آن‌ها بوده‌است؟ متاسفانه برخی به جای وقایع‌نمایی و نشان‌دادن این مسأله که داستان بنی‌قُریْظه غبارآلوده است، تصمیم سعد بن معاذ (و پیامبر) را در مورد بنی‌قُریْظه، با آنچه در تورات آمده، تطبیق می‌دهند.
«چون به شهری نزدیک آیی تا با آن جنگ نمایی آنرا برای صلح ندا کن، و اگر ترا جواب صلح بدهد و دروازه‌ها را برای تو بگشاید آنگاه تمامی قومی که در آن یافت شوند بتو جزیه دهند و ترا خدمت نمایند. و اگر با تو صلح نکرده با تو جنگ نمایند پس آنان را محاصره کن و چون یَهُوَه خدایت آنرا بدست تو بسپارد جمیع مردانش را به دَم شمشیر بکُش. لیکن زنان و اطفال و بهائم و آنچه در شهر باشد یعنی تمامی غنیمتش را برای خود به تاراج ببر» تورات، سفر تثنیه [Deuteronomy] דְּבָרִים فصل ۲۰ بند ۱۰ تا ۱۵
نص دیگری در این باب در تورات وجود دارد که به مراتب سخت‌تر و سنگین‌تر است، چرا؟ چون امر به قتل تمام ساکنین داده، و کسی را از زنان و اطفال هم، استثنا نکرده‌است. 
تورات، سفر تثنیه [Deuteronomy] דְּבָרִים، باب ۱۳، بند ۱۵-۱۷
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
اصل ماجرا دروغ و شایعه نیست
با توجه به اشاره قرآن در آیه ۲۶ سوره احزاب به واقعه بنی‌قُریْظه، نمی‌توان اصل ماجرا را دروغ و شایعه پنداشت. (بعداً به آیه مزبور برمی‌گردیم).
...
صادقانه بگویم که با نمی‌دانم‌های بسیاری روبرو هستم. اگر رهبران بنی‌قُریْظه پیمان‌شکنی کردند چرا تقاص آنرا باید تمامی مردان و زنان آن قوم بپردازند؟ آیا به دلیل پیمان‌شکنی سران قبیله، می‌بایست غیر از آن‌ها نیز، قتل عام شوند؟ زنان و دخترانشان به بردگی و اسارت کشیده شوند و دار‌ و ندارشان به یغما برود؟ نمی‌خواهم اینگونه مسائل را با احکام تورات و سِفر تثنیه و کتاب یوشع، تاق بزنم و بگویم این به آن دَر، نمی‌خواهم برای توجیه آنچه بر بنی‌قُریْظه گذشت، قتل‌عام سِسِنا (توسط ارتش واتیکان در ایتالیا)، کشتار سن-بارتلُمه (سرکوب خونین پروتستان‌های کالوینیست) در فرانسه، یا اسیرکُشی «کاتین» در لهستان (توسط نیروهای استالین)... و موارد مشابه را عَلَم کنم، یا به این گفته دکتر غلامحسین زرینکوب در کتاب «بامداد اسلام» اشاره نمایم که «در روزگار ما هم پیشوایان آزادی اروپا و امریکا گاه اهل یک قبیله یا یک شهر را بکلی نابود می‌کنند تا صلح و آزادی برای دیگران تأمین شود...» باید این معما را گشود.
از نگاه و دیدگاه من بدون اِشراف به موارد زیر، نباید و نمی‌توان در مورد ماجرای بنی‌قُریْظه تنها به وقایع‌نگاری امثال ابن‌اسحاق و واقدی... تکیه نمود. بدون اِشراف به:
  • تغئیراتی که محمد و آئین جدیدش در تنظیم رابطه و مناسبات اعراب قبیله‌نشین پدید آورد،
  • خُلق و خوی اعراب،
  • گفتمانِ غالبِ عصر جاهلی،
  • یهودیان عرب و عهد و پیمان‌هایی که مرسوم آن روزگار بود، 
  • رَوالِ داستان‌سرایی اعراب که سعی می‌شده، شنونده را مرعوب کنند یا ماجرا را بسیار مهم جلوه دهند، 
  • ویژگی‌های دو قبیله اوس و خزرج و رقابت‌های پنهان و آشکارشان با همدیگر و...
[بدون آشنایی با موارد فوق] نباید و نمی‌توان در مورد ماجرای بَنی‌قُریْظه تنها به وقایع‌نگاری امثال ابن‌اسحاق و واقدی... تکیه کرد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
بیل و تیشه و زنبیل برای کندن خندق 
واقدی گرچه ضمن داستان بَنی‌قُریْظه، حرف‌های بی‌ربط و نامعقولی هم زده و ادعا می‌کند بعد از درگذشت سعد بن معاذ، جبرئیل در حالی که عمامه‌ای از استبرق (حریر) بر سر داشت حضور پیامبر آمد و چه و چه... ـ
اما او بیش از دیگران به موضوع بَنی‌قُریْظه پرداخته و نکات ریز را نیز اشاره می‌کند. در المغازی، به نکته جالبی پرداخته و می‌نویسد: [برای مقابله با ابوسفیان و متحدینش که به سمت مدیته می‌آمدند] «مسلمانان شتابان شروع به کندن خندق کردند، و می‌خواستند پیش از رسیدن دشمن، آن کار را به سامان رسانند (...) [ آنان برای تسریع کار] از یهود بنی‌قُریْظه مقدار زیادی ابزار، مانند بیل و تیشه و زنبیل امانت و عاریه گرفته بودند. در آن هنگام، یهود بنی‌قُریْظه با رسول خدا در حالت صلح بودند و آمدن قریش را خوش نمی‌داشتند.»
الْمُسْلِمُونَ يَعْمَلُونَ مُسْتَعْجِلِينَ يُبَادِرُونَ قُدُومَ الْعَدُوّ عَلَيْهِمْ (...) وَعَمِلُوا، وَاسْتَعَارُوا مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ آلَةً كَثِيرَةً مِنْ مَسَاحِي، وَكَرَازِينَ وَمَكَاتِلَ، يَحْفِرُونَ بِهِ الْخَنْدَقَ- وَهُمْ يَوْمَئِذٍ سِلْمٌ لِلنّبِيّ صلّى الله عليه وسلم يَكْرَهُونَ قُدُومَ قُرَيْشٍ. (المغازی، جلد ۲، ص ۴۴۵) 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
رقابت‌های آشکار و پنهان اوس و خزرج
قبیله خزرج هم‌پیمان یهودیان بنیقَینُقاع بودند و محمد به همین دلیل اُسرای یهود را به آنان بخشید، قبیله اوس نیز، هم‌پیمان یهودیان بنی‌قُریْظه بودند. در رابطه با بنیقَینُقاع، پیشتر خزرجیان پادرمیانی کردند و، پیامبر از تبعید آنان فراتر نرفت. از همین رو اوسیان برای رقابت با خزرجیان، از پیامبر انتظار داشتند، به پاس پیمانی که با بنی‌قُریْظه دارند، به آنان سخت نگیرد و محمد، داوری در این موضوع را به عهده رئیس گروه خوشان اوس (سعد معاذ) گذاشت و آنچنان که پیش‌تر گفتم بنا بر روایت غالب نه تنها با بنی‌قُریْظه برخورد مشابه بنیقَینُقاع نشد، تازه با داوری سعد بن معاذ، که از سران قبیله اوس و هم‌پیمان یهودیان بود، آنها (یهودیان) عملاً تار و مار شدند. 
ممکن است شاخ‌و‌برگ‌دادن به این داستان، کار سران قبیله خزرج باشد که خودشان مورد لطف قرار گرفتند و دل خوشی از اوسیان (قبیله اوس) نداشتند. برای خزرجی‌ها همین فخر بس که مورد عنایت قرار گرفته و، پُل بخشش می‌شوند و به عکس برای قبیله اوس همین ننگ بس که با حکم رئیس قبیله‌شان، به داس مبدل گشته و هم‌پیمانان خودشان را درو می‌کنند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
محمد نیز، بخشی از زمان خودش بود
رقابت‌های پنهان و آشکار اوس و خزرج با همدیگر؛ به کنار، فراموش نکنیم که پیامبر (نه در بهشت برین یا کره مریخ) در محیط اعراب جنگ‌طلب بادیه نشین عصر جاهلی می‌زیست و در برابر تأثیرات عُرفِ عربی روئین‌تن نبود و نمی‌توانست هم باشد. خودش می‌گفت:
من هم مثل شما هستم. أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکمْ... 
او اگرچه در جامعه بَدویِ فخرفروش اشرافیت‌گرا، حامل ارزش‌های تازه بود، اگرچه با چتر وحی و اتصال به نقطه خارج از خود، تافته‌جدا‌بافته می‌نمود اما، گِردباد جاهلیت (خشن بودن، ناهنجاری و دَم‌دَمی مزاجی)، بر سر و روی وی نیز که بشری بود مثل بقیه، می‌نشست و نشست. او نیز تا حد زیادی بخشی از زمان خودش بود و نمی‌توانست خودش را از فضای عقایدی که در آن نفس می‌کشد جدا کند و خلاصه گل بی خار نبود و نمی‌توانست هم باشد. 
عَبَسَ وَتَوَلَّى... روی ترش کرد و سر برگردانید چون آن نابینا نزدش آمد...
این چنین نیست که هرچه او گفته و عمل کرده، وحی مُنزَل و عین حقیقت است و مو درزش نمی‌رود و ما هم (اگر معتقد به او باشیم) باید روی چشم بگذاریم و پرسش ناپذیر پنداریم.
بِمَا رَحْمَه مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ... ای محمد، اگر بنا بر خود تو بود، خشن و سخت دل بودی و همه از تو دور مى‌شدند و تنهایت می‌گذاشتند...
...
البته آنچه ابن‌اسحاق و طبری و ابن‌هشام (در سیره النبویه) و محمدبن عمر واقدی (در المغازی) و بلاذری (در فتوح البلدان) و یعقوبی (در تاریخ یعقوبی)... از کُشت و کشتار بنی‌قُریْظه (یا داستان غمبار اُم قِرفَه)، روایت می‌کنند، با دیگر برخوردهای محمد که مهربانی و بخشش را بر انتقام و کشتار، مُقَدّم می‌داشت همخوانی ندارد. وی زمانی‌که قدرت نظامی و نفوذ کمتری داشت با دو قبیله یهودی بنی‌نظیر و بنی‌قَینُقاع مدارا کرد. وقتی خیبر به دست مسلمانان افتاد، در میان آن‌ها خانواده‌‌های یهودی که به خصومت با پیامبر شهره بودند هم، حضور داشتند و پیامبر با آن‌ها با ملایمت برخورد کرد. (ابوعبید، الاموال، ص ۲۴۱)
آزادی صدها اسیر بنی مُصطلق، رهایی اسرای هَوازانی در جنگ حُنین، تنظیم رابطه نه چندان سخت با بنی‌قَینُقاع و بنی‌نضیر و... همه در تعارض آشکار با روش برخورد با بنی‌قُریْظه است. قضیه مُثله‌شدن حمزه عموی محمد و خودداری وی از مقابله به مثل و حتی آزادکردن سران مکه با علم و اطلاع از دشمنی و دسیسه‌های بعدی آنان بارها گزارش شده‌است. بعلاوه، آنچه از کشت و کشتار در بنی‌قُریْظه روایت می‌شود با این رهنمود قرآنی که هیچکس بار گناه دیگری را بر نمی‌دارد (وَلاَ تَزِرُ وَازِرَه وِزْرَ أُخْرَی) جور درنمی‌آید. یعنی چه؟ یعنی در دستگاه خود محمد پذیرفتنی نیست. اگر هم فرض کنیم که تراژدی بَنی‌قُریْظه اقتضای زمان بود، ولی در دوران ما ابدا، قابل قبول نیست و نقیض و خلاف هدف ادعایی خود محمد هم هست. مگر ادعا نمی‌شود که یکی از اهداف او پایان دادن به خشونت جاهلی بود؟ پس بایستی راه دیگری برای پایان بخشیدن به درگیری‌‌‌ها می‌یافت که نیافت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
آیت‌الله خمینی و واقعه بَنی‌قُریْظه
اینکه آیت‌الله خمینی به داستان بَنی‌قُریْظه اشاره نمود و در حکم مهیب اسیرکُشی سال ۶۷، به آن گوشه چشمی داشت ابدا، ستم نهفته در روایت رسمی را (که بر سر زبان‌ها افتاده) توجیه نمی‌کند.

دوستی که خودش می‌گفت محمد؛ علی و امثال ابوذر و عمار، برای شمار زیادی از قتلعام‌شدگان، اُسوه وفا و افتادگی، و نقطه مقابل اصحاب تزویر بودند، بدون آشنایی دقیق با تاریخ اسلام و ایران، نطق آیت‌الله خمینی را به رُخ می‌کشید که گفته‌است: «بر حسب نقل؛ ظرف یک روز ۷۰۰ نفر را از یهودیان بنی‌قُریْظه از دم تیغ گذراندند...»
روزنامه کیهان ۲۷ مرداد ۱۳۵۸
به او گفتم مرجع ما در این زمینه می‌بایست شواهد تاریخی باشد، نه پندار و دغل مرتجعینی که به اعتماد مردم ستمدیده ضربات هولناک زدند و اسیرکشی راه انداختند. قاتلین زندانیان سیاسی البته و صد البته به آن روایت جعلی از واقعه بنی‌قُریْظه نیاز داشته و دارند.
«آنهایی که به اسم دموکراسی می‌خواهند مملکت ما را به فساد و تباهی بکشند باید سرکوب شوند. اینها از یهود بنی قریظه نیز بدترند و باید اعدام شوند. ما به اذن خدا و امر خدا آنها را سرکوب می‌کنیم.» 
...
فقط ارتجاع غالب به رفتارهای منتسب به پیامبر دخیل نبستند. بعد از انقلاب در میهن ما در حالی‌که یک رژیم قرون وسطایی بر سر کار بود و حمیت جاهلی(حَمِیَّةَ الجاهِلیَّه) بیداد می‌کرد؛ رهبری سازمان مجاهدین، در دفاع از «محصور نشدن در چارچوب احکام از پیش تعیین شده حقوق جزا»، بدون نقد روایت امثال ابن‌اسحاق در مورد یهودیان بنی‌قُریْظه، ۱۵ مرداد ۵۸، در نشریه مجاهد (شماره ۳ صفحه ۷) با اشاره به مشرکان مکه و جنگ احزاب و پیمان‌شکنی یهودیان بنی‌قُریْظه نوشت: «پیغمبر...در یک یورش آنان را دستگیر و به طوری که مشهور است ۷۰۰ نفر از ایشان را در یک روز اعدام کرد...»
مقاله دادگاه خلق قدمی در راه حاکمیت مردم بر سرنوشت خود، مجاهد شماره ۳ صفحه‌ی۷ پانزده مرداد ۵۸
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
آشوب از سوی همه آن افراد نبوده‌است تا همه مجازات شوند
«ابوعبید القاسم بن سلام» سرشناس‌ترین فقیه شامی، و از نخستین نویسندگان در باب فقه و سُنَن، در کتاب الاموال، که اثری فقهی و نه تاریخی است – نوشته:
زمانی که عبدالله بن علی، حاکم شام، به گروهی از اهل کتاب سخت گرفت و با ضرب و زور دستور داد به محل دیگری کوچ کنند، ابوعمرو اوزاعی که معاصر ابن‌اسحاق بود زبان به اعتراض گشود که آشوب از سوی همه آن افراد نبوده‌است تا همه مجازات شوند، و حکم الهی این نیست که گروه زیادی به خطای چند نفر مجازات ‌شوند، بلکه بالعکس است. اگر از دید ابوعمرو اوزاعی، آنچه ابن‌اسحاق در مورد قلع و قمع بنی‌قُریْظه نوشته، واقعی بود، هرگز به حاکم شام اعتراض نداشت و به قول دکتر جعفر شهیدی به رفتار منتسب به رسول خدا در برابر بنی‌قُریْظه اقتدا می‌کرد. وی در کتاب الاموال (ص ۲۴۷) نقل می‌کند هنگامی که مسلمانان، خیبر را فتح کردند، محمد خطاب به برخی گروه‌ها یا خاندان‌ها که در دشمنی مفرط با او شناخته شده بودند، گفت: «ای خاندان ابوحقیق، دشمنی‌تان را با خدا و رسولش می‌دانم اما این باعث نمی‌شود بیش از آنچه با برادرانتان رفتار کردم با شما هم رفتار کنم» بعبارت دیگر؛ بعید است تمام مردان بنی‌قُریْظه کشته شوند ولی محمد به یهودیان خیبر اجازه کوچ بدهد.
...
می‌دانیم محمد به قبایل یهودی‌ای که پیش و پس از بنی‌قُریْظه برخورد می‌کند اجازه کوچ می‌دهد. اما فقهایی چون الشیبانی، الشافعی و الماوردی، و امثال خمینی، واقعه بنی‌قُریْظه را برجسته می‌کنند. برداشت آلوده‌ای که از آیات ۲۶ و ۲۷ سوره احزاب و نقض عهد سران قوم بنی‌قُریْظه، کُشت و کشتار را توجیه کند، ویژه خردستیزان جلاد است و ارزانی قاتلین زندانیان سیاسی باد. اگر استناد به آیات قران شرط است، اسرای جنگی با توجه به آنچه در سوره محمد آیه ۴ اشاره شده، مستقیماً، یا در ازای دریافت فدیه (که رسم آن روزگار بود) باید آزاد شوند و واقعه بنی‌قُریْظه در تضاد با این حکم قرآنی است که محمد و یارانش به آن وفادار بودند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
چرا داستان به این مهیبی در نهج البلاغه اشاره نشده؟
- آبشخور (شاخ و برگهای) داستان بنی‌قُریْظه که به قرنها پیش از اسلام برمی‌گردد،
- بررسی سابقه کسانی که برای ابن‌اسحاق ماجرای بنی‌قُریْظه را تعریف کرده‌اند،
- این موضوع که مالک بن انس از معاصرین ابن‌اسحاق، گزارش‌های او را تائید نکرده، عوامفریبش می‌خوانَد و به منابع و روش وی ایراد جدی می‌گیرد، و
- اینکه ابن حجر عسقلانی (از علمای بزرگ حدیث و فقه سنی) گزارش ابن‌اسحاق از بنی‌قُریْظه را قابل استناد نمی‌داند؛ (موارد فوق)، قابل تأمل هستند اما در این بحث باز نشده‌است.
همچنین روی نکات زیر مکث کافی نکرده‌ام:
  • چه ضرورتی داشته پیامبر قربانیان را به مرکز مدینه بیآورد و سر به نیست کند؟ خب همانجا کنار قلعه بنی‌قُریْظه، قال قضیه را می‌کَند!
  • با وجود اینکه از پیش خندق(خندق‌های جنگ احزاب) وجود داشته، چرا باید دوباره برای گردن‌زدن آنان خندق حفر کند؟
  • چرا در هیچ یک از آثار جغرافیایی مدینه، به خندق‌های حفر شده که ادعا می‌شود در آنها یهودیان به قتل رسیده‌اند، اشاره نشده‌است؟
  • آیا عملاً ممکن است علی‌بن‌ابیطالب یا زُبیر، در یک روز، ۷۰۰ یا ۹۰۰ نفر را گردن بزنند؟
  • چرا داستان به این مهیبی یک کلمه در نهج البلاغه اشاره نشده؟
  • چرا هیچ فقیهی (البته جز آیت‌الله خمینی) از آن مبداء تشریع نساخته‌است؟...البته شافعی به این ماجرا اشاره کرده و حکم فقهی خود را بدان مستند نموده‌است. (الشافعی، کتاب الام)
گفته می‌شود تمام افرادی که در دوره ده ساله وجود پیامبر اسلام در مدینه بین مسلمانان مدینه و دیگران کشته شدند، ۳۸۶ نفرند. ۲۰۳ نفر از قریش و دیگر قبایل عرب و یهود و ۱۸۳ از مسلمانان مدینه. در جنگ بدر با آن شهرتش ۷۰ نفر از قریش کشته شدند و نام‌شان را هم می‌دانیم. در جنگ احُد حدود همین تعداد از مسلمانان کشته شدند. در جنگ حنین تنها چهار نفر کشته شدند. قتل ۷۰۰ نفر یا بیشتر از یک قبیله (بنی‌قُریْظه) آن هم در یک روز، توهین به شعور مخاطب است. مهم نیست چه کسی گفته، ابن‌اسحاق یا ابن‌هشام یا... فرق نمی‌کند. بگذریم که در زمان مورد بحث، جمعیت کل مدینه و همه قبائل، خیلی زیاد نبوده‌است.
شایان ذکر است که در کتب سیره (الرحیق المختوم، ج۱، ص۲۸۰) اشاره شده: پس از تعیین تکلیف بنی‌قُریْظه، از آنان ادوت جنگی ازجمله ۳۰۰ زره و ۵۰۰ سپر فلزی و چرمی و سرنیزه و...به غنیمت گرفته شد. (...ثلاثمائه درع، وخمسمائه تُرس، وحَجفَه...)
نظر به تعداد زره‌ها و سپرها که برای هر سربازی لازم است، باید به این نتیجه رسید که شمار جنگجویان بنی‌قُریْظه آن نیست که اینجا و آنجا نقل می‌شود.
 

به عکس‌های قدیمی مکه در قرن گذشته نگاه کنیم که اطراف مسجد را هم نشان می‌دهد اگر دقیق توجه کنیم مثل یک قریه می‌مانَد. حالا برویم ۱۴۰۰ سال پیش و باز هم جلو تر، سال پنجم هجری (سال واقعه بَنی‌قُریْظه)، ۷۰۰ تا ۹۰۰ مرد قتل عام شدند؟ آنهم از یک قبیله؟ مگر کل آن قبیله چند نفر بودند؟ گویی، به نوعی شبیه‌سازی از داستان ماسادا מצדה نیاز بوده‌است. ماجرای ماسادا این است که در گذشته‌های دور یهودیان علیه رومیان قیام می‌کنند و این منجر به تخریب معبد آنان در سال ۷۰ میلادی می‌شود. برخی از یهودیان به قلعه‌ای در ماسادا پناه می‌گیرند. در سال ۷۳ میلادی رومیان آنها را محاصره کرده و نهایتاً اغلب آنها را از دم تیغ می‌گذرانند و از قضا تعدادشان در برخی منابع، ۷۰۰ تا ۹۰۰ نفر ذکر شده‌است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
کُشتن و چال کردن ۷۰۰ نفر در بازار؟
اگر فرض را بر این بگیریم که همه مردان بَنی‌قُریْظه جنگجو بودند و تمامشان از دم تیغ علی یا زبیر گذشتند (و مثلاً تعداد آنها را ۷۰۰ نفر بگیریم) در این صورت باید تمام آنها از زن و مرد و کودک، دست کم ۳۰۰۰ نفر باشند. بالاخره بعضی خانواده و فرزند داشته‌اند. آیا حرکت دادن ۳۰۰۰ نفر که با فرض فوق، ۷۰۰ نفرشان جنگجو بودند، و بردن اسرا به دو خانه در همان حوالی (که در روایت رسمی مدام تکرار می‌شود) امکان پذیر است؟ حتی حرکت‌دادن بخشی از قبیله بَنی‌قُریْظه(در آن شرایط) و جای‌دادن‌ آنها در دو خانه (که طبری و دیگران گفته‌اند)، نه منطقی است و نه امکان‌پذیر. در متن عربی کتاب مغازی، کلمه «دار» [خانه] آمده و دار در مورد خانه بزرگ نيز به كار می‌رود، اما دو خانه هر چقدر هم دراندشت و بزرگ باشد نمی‌تواند آن جمعیت انبوه را جا دهد.
...
کشتن آن شمار انبوه (برخی ۹۰۰ و ۵۰۰۰ نفر هم گفته‌اند) در وسط بازار مدینه و دفن‌شان هم زیر سؤال است. آیا هیچکس نمی‌دانست کشتن آنهمه افراد در وسط بازار مدینه بیماری‌زا و باعث آزار است؟ بگذریم که در کتب عمومی یا جغرافیایی خاص تاریخ مدینه، مثل معجم ما استعجم نوشته بکری؛ معجم البلدان نوشته یاقوت، حموی، المغانم المطالبه فی معالم طابه، و در رسائل فی تاریخ المدینه، و… هیچ خبری در این مورد (کشتن ۷۰۰ نفر در یک روز و چال‌کردن آنها در وسط بازار شهر) وجود ندارد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
تأمل در آیه ۲۶ سوره احزاب 
پیشتر به آیه ۲۶ سوره احزاب، نشان می‌دهد اصل ماجرا تردید برنمی‌دارد.
آیه مزبور با اشاره به واقعه بَنی‌قُریْظه، از کسانی‌که کشته یا اسیر شدند، با تعبیر زیر یاد کرده‌است: 
فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً (گروهی را به قتل می‌رساندید و گروهی را اسیر می‌کردید)
«وَ أَنْزَلَ الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً...» (و آن گروه اهل کتاب (از یهودان) را که پشتیبان و کمک [دشمنان شما] بودند [خداوند] از قلعه‌های محکم‌شان فرود آورد و در دلشان هراس افکند تا آنکه گروهی از آنها را به قتل رسانیده و گروهی را اسیر می‌کردید.)
طبق نحو عربی، می‌بایست فعل؛ قبل از فاعل و مفعول بیاید که در تعبیر فوق رعایت نشده‌‌است. باید گفته می‌شد تَقْتُلُونَ فَرِیقاً...
همین مسأله (یعنی تقدم فریقا بر تقتلون) که خلاف معمول می‌نماید نشانگر این است که فریق(گروه) مقتولان (کسانی‌که به قتل رسیدند) بخشی از اسیر‌شدگان بوده‌اند. (آشنایان به نحو عربی آنچه را گفتم به خوبی می‌دانند).
...
چند نکته دیگر:
۱- در آیه فوق از اسیرشدگان با تعبیر «الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ» (کسانی که جنگجویی می‌کردند) نام برده، و چون در ادامه، روی فَرِیقاً تَقْتُلُونَ تأکید شده، پس، کسانی که کشته شدند معدودی از آن جنگجویان بوده‌اند.
۲- مطابق قواعد زبان عرب، واژه «تأسرون» [که در آیه فوق آمده] برای اسارت مردان و به طریق تغلیب برای هر دو جنس به کار می‌رود. برای اسارت زنان از کلمه «سَبْی» استفاده می‌شود. از این رو «تأسرونَ فریقاً» بیشتر ناظر بر اسارت مردان است نه زنان و کودکان.
۳- در جمله «فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا»، نه از فعل ماضی بلکه از فعل مضارع استفاده شده که از لحاظ ادبی باید حال معنا شود. افعال (تَقْتُلُونَ) و (تَأْسِرُونَ)، حال از أَنزَلَ هستند. بعبارت دیگر، قتل و به اسارت گرفته‌شدن بَنی‌قُریْظه مربوط به همان زمانی بوده که آنان از قلعه‌هایشان پایین کشیده شدند.
۴- اگر پیش از جملهٔ فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا (واو) وجود داشت و افعالی که در این تعبیر وجود دارند ماضی بود، به اسارت گرفته‌شدن بنی قریظه در زمان بعد از خارج کردن آنان از قلعه‌ها صورت گرفته‌ بود، ولی چون (واو) وجود ندارد این جمله، حالیه می‌شود و می‌رساند که در حال بیرون‌کشیده شدن بَنی‌قُریْظه از سنگرهایشان، قتل و اسارت اتفاق افتاده‌است.
۵- در تعبیر فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا، مُقدّم داشتن قتل بر اسارت، نشانگر این است که ابتدا با مقاومت بنی قریظه عده ای کشته و سپس عده ای اسیر گشته‌اند. نگفته‌است: فَرِیقًا تَأْسِرُونَ وَ تَقْتُلُونَ فَرِیقًا.
...
اگر مباحث تاریخی را رها کنیم و بدون ذهنیت تاریخی به آیه مزبور دقیق شویم، متوجه می‌شویم که اصل داستان واقعی است. اما قاتلین زندانیان سیاسی با گوشه چشمی ‌به داستان بنی قریظه، و دخیل بستن به اینگونه آیات، عملکرد خودشان را توجیه می‌کنند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
فاصله تاریخی راویان و واقعه بَنی‌قُریْظه 
گرچه پیامبر اسلام در مقابل مخالفان، تحمل زیادی نداشت و دستور قتل چند هجو کننده را هم صادر کرده‌است، گرچه عدم تحملش در برابر کسانیکه ایمان می‌آوردند و بر می‌گشتند، انکار کردنی نیست و جمله «مَن بدَّل دِينَه فاقتلوه» (اگر کسی از مسلمانی خارج شد و رسم دیگری انتخاب کرد، او را بکشید)، از خود او است اما، اینها دلیل نمی‌شود به جای تأمل در اصل ماجرای بَنی‌قُریْظه، به آن شاخ و برگ بیافزاییم. توجه کنیم قدیمی‌ترین سَندی که به حادثه بَنی‌قُریْظه اشاره کرده، سیره ابن‌اسحاق است؛ البته خود او که از روایان نسل سوم بشمار می‌رود، در ابتدای سیره‌اش ذکر می‌کند که فقط نقل قول کرده و در صحت آنچه می‌گوید تصمیم‌‌گیری نکرده‌است. ابن‌اسحاق سال ۸۵ هجری (۷۵ سال بعد از مرگ پیامبر) به دنیا آمده، و ۱۴۶ سال پس از واقعه فوت کرده‌است. طبری هم که روایت ابن‌اسحاق را نقل کرده، یک قرن و نیم پس از وی آمده‌است. فاصله تاریخی میان این راویان و واقعه بَنی‌قُریْظه نکته بسیار با اهمیتی است. پیوستگی یا گسیختگی سلسله راویان اهمیت بسیار دارد. واقعه بَنی‌قُریْظه مربوط به سال پنجم هجری است و ابن اسحاق ۸۰ سال بعد به دنیا آمده، روایاتی که از او نقل می‌شود، جای اما و اگر دارد. شاید از همین رو، امام مالک و ابن حجر عسقلانی در آن تردید کرده‌اند.
ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۴۵
به اسیرکُشی سال ۶۷ و به آمارهای من‌درآوردی و وقایع‌نگاری‌های غیرواقعی که این گروه و آن سازمان داده‌است توجه کنید، از آن واقعه هنوز زمان زیادی نگذشته‌است و شماری از زندانیان که آن حادثه مهیب را درک کرده‌اند (بنوعی در آن حضور داشتند) زنده هستند اما، این گروه و آن سازمان جانباختگان را به رقم غیرواقعی ۳۰ هزار نفر هم می‌رساند!

تکرار می‌کنم ابن‌اسحاق ۱۴۶ سال پس از غزوه بنی‌قُریْظه از دنیا رفته و طبری ۱۵۰ سال پس از وی آمده‌است. فاصله تاریخی میان این راویان و واقعه بنی‌قُریْظه نکته کوچکی نیست.
حالا به آغاز مطلب برگردیم
در حالیکه از مرگ مارتین نیمولر سالهای طولانی نمی‌گذرد و در روز روشن شعرش را کم و زیاد می‌کنند (و حتی به برتولد برشت نسبت می‌دهند)، چگونه می‌توان بر تمام گزارش‌های امثال ابن‌اسحاق و طبری (دهها سال پس از واقعه بنی‌قُریْظه)، صحه گذاشت؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ویدئوی زیر همه مقاله را در برندارد

پانویس
المغازی واقدی

کتاب المغازی، اثر محمد بن عمر بن واقدی، با تحقیق «مارسدن جونس» Marsden Jones، پیرامون جنگ‌های پیامبر و به زبان عربی ‌است و از نظر وسعت و ارائهٔ جزئیات بر سیرهٔ ابن اسحاق برتری دارد. واقدی نكات دقيق و ظریفی را ثبت و ضبط كرده كه ديگران چندان توجهى به آن نداشته‌اند. وی ضمن اشاره به داستان یهودیان بَنی‌قُریْظه، پیمانی را که با پیامبر بستند و نقض کردند نیز شرح می‌دهد. المغازی از همان آغاز (قرن سوم هجری) مورد استناد قرار گرفته‌ و مطالب نقل‌شده از دیگران را با آن محک زده‌اند. محمد بن سعد بن منیع بغدادی، صاحب کتاب طبقات(طبقات الکبیر)، کاتب واقدی، و از شاگردان او بوده‌‌است. خیلی‌های دیگر هم از جمله طبری، تحت تاثیر واقدی بودند. شرح بیشتر در مورد واقدی - پایه‌گذار نوع نوینی از مغازی‌نگاری و وقایع‌نمایی - فرصت دیگری می‌طلبد. یادآور شوم که فرد پیشگام در تدوین مغازی، عروة بن زبیر (م ۹۴ ق) است که تاریخ‌نگاری مدینه با وی آغاز گردید. 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
بنوقُریْظه (بَنی‌قُریْظه)
تعداد بسیاری از قبایل عربی، به نام پدران‌شان نام‌گذاری می‌شدند و در این راستا، بنوقُریْظه نیز ممکن است به معنای فرزندان شخصی به نام «قُریْظه» باشد که این نام، خود برگرفته از نام درختی است که برگ‌هایی کوچک‌تر از برگ درخت سیب داشته و محصول آن، دانه‌هایی همانند گردو بوده که به عنوان سنگ ترازو از آن استفاده می‌شد، شاید هم فردی به نام «قُریْظه» وجود نداشته، بلکه به دلیل کاربرد فراوان چنین درختی در این قبیله، آنان بدین نام مشهور شده باشند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
المغازی و پیمان‌شکنی بَنی‌قُریْظه 
واقدی، در کتاب المغازی، غزوه بَنی‌قُریْظه را به تفصیل شرح داده‌است. بخشهایی از آن را از روی نمونه اصلی- متن عربی کتاب - با برگردان آن به فارسی آورده‌ام و توجه شما را به آن جلب می‌کنم. واقدی روی پیمان آنان با پیامبر و نقض عهدشان، تأکید دارد.
 
وَكَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ قَدِمَ صَالَحَ قُرَيْظَةَ وَالنّضِيرَ وَمَنْ بِالْمَدِينَةِ مِنْ الْيَهُودِ أَلّا يَكُونُوا مَعَهُ وَلَا عَلَيْهِ...(المغازی، جلد ۲، ص ۴۵۴)
پیامبر وقتی به مدینه آمد، با بَنی‌قُریْظه و بنی‌نضیر و دیگر یهودیانی که در مدینه بودند مصالحه کرد که آنها نه با او باشند و نه علیه او...
لَمّا قَدِمَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْمَدِينَةَ، وَادَعَتْهُ يَهُودُ كُلّهَا، وَكَتَبَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا كِتَابًا. وَأَلْحَقَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كُلّ قَوْمٍ بِحُلَفَائِهِمْ، وَجَعَلَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهُمْ أَمَانًا، وَشَرَطَ عَلَيْهِمْ شُرُوطًا، فَكَانَ فِيمَا شَرَطَ أَلّا يُظَاهِرُوا عَلَيْهِ عَدُوّا (جلد ۱، ص ۱۷۶)
وقتی پیامبر وارد مدینه شد با همه یهودیان پیمان بست... و هر قومی را با هم‌پیمانان آن، همراه کرد و برای تمام آنها امان نوشت(که در امنیت باشند). ازجمله شروط آن عهدنامه این بود که آنان با هیچ دشمنی که قصد مدینه کند، دست‌به‌یکی نکنند و پشت آنها را نگیرند.
...
اما، بعداً وقتی محمد اصحاب بدر را شکست داد و به مدینه برگشت، متوجه شد آنان سرکشی کرده، عهد خود را نقض کرده‌اند. [عُمَر بن خطاب هم به وی همین خبر را می‌دهد]
فَلَمّا أَصَابَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَصْحَابَ بَدْرٍ وَقَدِمَ الْمَدِينَةَ، بَغَتْ يَهُودُ وَقَطَعَتْ مَا كَانَ بَيْنَهَا وَبَيْنَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِنْ الْعَهْدِ.
پیامبر [بعد از اطلاع از نقض پیمان] همه‌شان را جمع کرد و گفت: ای جماعت یهود، اسلام آورید... شما که می‌دانید من رسول خدا هستم. پس قبل از آنکه آنچه بر قریش گذشت برای شما هم پیش آید [از نقض پیمان دست بردارید].
فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إلَيْهِمْ فَجَمَعَهُمْ، ثُمّ قال: يا معشر يهود، أسلموا، فو الله إنّكُمْ لَتَعْلَمُونَ أَنّي رَسُولُ اللهِ، قَبْلَ أَنْ يُوقِعَ اللهُ بِكُمْ مِثْلَ وَقْعَةِ قُرَيْشٍ.
آنها پاسخ دادند ای محمد تو را شکست قریش [در جنگ بدر] فریب ندهد [به اشتباه نیاندازد. تو با کسانی مقابله کردی که نمی‌دانستند اصلاً جنگ چیست] واللهِ ما مرد جنگیم و اگر با ما روبرو شوی، حواهی فهمید که تا کنون حریفی مثل ما نداشتی.
فَقَالُوا: يَا مُحَمّدُ، لَا يَغُرّنّكَ مَنْ لَقِيت، إنّك قَهَرْت قَوْمًا أَغْمَارًا. وَإِنّا وَاَللهِ أَصْحَابُ الْحَرْبِ، وَلَئِنْ قَاتَلْتنَا لَتَعْلَمَنّ أَنّك لَمْ تُقَاتِلْ مِثْلَنَا. 
اینطور که واقدی می‌گوید عُمَر بن خطاب هم نقض عهد یهودیان را به پیامبر اطلاع داده بود.
إلَى أَنْ جَاءَ عُمَرُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، بَلَغَنِي أَنّ بَنِي قُرَيْظَةَ قَدْ نَقَضَتْ الْعَهْدَ وَحَارَبَتْ. فَاشْتَدّ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَالَ: مَنْ نَبْعَثُ يَعْلَمُ لَنَا عِلْمَهُمْ؟ فَقَالَ عُمَرُ: الزّبَيْرُ بْنُ الْعَوّامِ. فَكَانَ أَوّلَ النّاسِ بَعَثَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وسلم الزبير بن الْعَوّامِ، فَقَالَ: اذْهَبْ إلَى بَنِي قُرَيْظَةَ. فَذَهَبَ الزّبَيْرُ فَنَظَرَ، ثُمّ رَجَعَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، رَأَيْتهمْ يُصْلِحُونَ حُصُونَهُمْ وَيُدْرِبُونَ طُرُقَهُمْ، وَقَدْ جَمَعُوا مَاشِيَتَهُمْ...(جلد ۱، ص ۴۵۷)
عُمَر آمد پیش پیامبر و خبرداد که بَنی‌قُریْظه، نقض عهد کرده و قصد درگیری و مقابله[با مسلمانان] را دارند. [این خبر] برای پیامبر گران آمد و از وی پرسید [به نظر شما] چه کسی را خوب است نزد آنان بفرستیم؟ [تا ببینیم داستان از چه قرار است] عُمَر، زُبیر بن عوام را پیشنهاد کرد. زُبیر نخستین فردی بود که محمد در این رابطه [به سوی آن قوم] فرستاد. پیامبر به زبیر گفت برو پیش بَنی‌قُریْظه[ببین چه خبر است]. زبیر رفت. اوضاع را بررسی کرد و وقتی برگشت گفت: من آنها را در حال آمادگی[برای مقابله] دیدم...آنها دارند به طُرق گوناگون [برای درگیری و جنگ با ما] مهیا می‌شوند...
...
بعد از گزارش زُبیر از آماده شدن بَنی‌قُریْظه برای جنگ، پیامبر [به سه نفر از یارانش] سعدبن معاذ، سعدبن عباده و اُسید بن حُضیر، هم مأموریت می‌دهد نزد بنی‌قریظه بروند و با آنها صحبت کنند... این سه نفر با بنی‌فریظه آشنا، و از برجستگان اوس و خزرج بودند.
ثُمّ دَعَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ، وَسَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ، وَأُسَيْدَ بْنَ حُضَيْرٍ، فَقَالَ: إنّهُ قَدْ بَلَغَنِي أَنّ بَنِي قُرَيْظَةَ قَدْ نَقَضُوا الْعَهْدَ الّذِي بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ وَحَارَبُوا، فَاذْهَبُوا فَانْظُرُوا إنْ كَانَ مَا بَلَغَنِي حَقّا، فَإِنْ كَانَ بَاطِلًا فَأَظْهِرُوا الْقَوْلَ، وَإِنْ كَانَ حَقّا فَتَكَلّمُوا بِكَلَامٍ تَلْحَنُونَ لِي بِهِ أَعْرِفُهُ، لَا تَفُتّوا أَعْضَادَ الْمُسْلِمِينَ. (جلد ۲، ص ۴۵۸)
پیامبر به سه نفر مزبور گفت به من رسیده که بَنی‌قُریْظه پیمانی را که ما با آنها داشتیم نقض کرده‌ و آماده جنگ شده‌اند. شما [بروید با آنها صحبت کنید] بررسی کنید ببینید این موضوع واقعی‌ست یا نه. آن را روشن کنید ولی نتیجه را به خود من بگویید و عمومی نکنید...
فَلَمّا انْتَهَوْا إلَى كَعْبِ بْنِ أَسَدٍ وَجَدُوا الْقَوْمَ قَدْ نَقَضُوا الْعَهْدَ، فَنَاشَدُوهُمْ اللهَ وَالْعَهْدَ الّذِي كَانَ بَيْنَهُمْ، أَنْ يَرْجِعُوا إلَى مَا كَانُوا عَلَيْهِ قَبْلَ ذَلِكَ قَبْلَ أَنْ يَلْتَحِمَ الْأَمْرُ. وَأَلّا يُطِيعُوا حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ.
آن سه نفر بسوی بَنی‌قُریْظه رهسپار شدند و [در صحبت با آنان] دریافتند که [بله] نقض عهد کرده‌اند. پس آنها را به خداوند قَسَم دادند که برگردید به قول و قراری که بسته بودید. عهد و پیمانی را که داشتند، یادشان آوردند و گفتند برگردید به پیمان گذشته. برگردید پیش از آنکه کار از کار بگذرد. سپس [با اشاره به حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ، فردی که به نظر آنان دو‌به‌هم‌زن و فتنه‌گر بود، به سران بَنی‌قُریْظه گفتند او شما را به نقض پیمان تحریک می‌کند] حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ را از خودتان دور کنید و گوش به حرفش ندهید. 
فَقَالَ كَعْبٌ: لَا نَرُدّهُ أَبَدًا، قَدْ قَطَعْته كَمَا قَطَعْت هَذَا الْقِبَالَ لِقِبَالِ نَعْلِهِ. وَوَقَعَ كَعْبٌ بِسَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ يَسُبّهُ،
کعب بن اسد (از سران بَنی‌قُریْظه] گفت ابدا، ما هرگز او را از خودمان دور نمی‌کنیم. سپس ادامه داد من همانطور که بند پاپوش خودم را (کفشم را] جِر می‌دهم، پیمان با شما را هم پاره می‌کنم. [و حین صحبت بند کفشش را پاره کرد]. سپس به سعدبن معاذ فحش داد.
فَقَالَ أُسَيْدُ بْنُ حُضَيْرٍ: تَسُبّ سَيّدَك يَا عَدُوّ اللهِ؟ مَا أَنْتَ لَهُ بِكُفْءٍ! أَمَا وَاَللهِ يَا ابْنَ الْيَهُودِ، لَتُوَلّيَن قُرَيْشٌ إنْ شَاءَ اللهُ مُنْهَزِمَةً وَتَتْرُكُك فِي عُقْرِ دَارِك، فَنَسِيرُ إلَيْك...
اُسید بن حُضیر، رو کرد به کعب و به او گفت تو با سرور خودت که با او هم‌پیمان بودی، فحاشی می‌کنی ای دشمن خدا؟ تو اصلاً هم طراز او نیستی. سپس [رو کرد] به یهودیان [و] گفت به خدا سوگند این قریش [از مدینه] می‌رود [کاری از پیش نخواهد برد] شکست خواهد کرد و شماها را در نهانخانه خودتان تنها خواهند گذاشت و ما سراغتان خواهیم آمد.
إنّكُمْ وَاَللهِ مَا لَقِيتُمْ أَحَدًا يُحْسِنُ الْقِتَالَ وَلَا يَعْرِفُهُ، نَحْنُ وَاَللهِ نُحْسِنُ قِتَالَكُمْ! وَنَالُوا مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَمِنْ الْمُسْلِمِينَ أَقْبَحَ الْكَلَامِ، وَشَتَمُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ شَتْمًا قَبِيحًا حَتّى أَغْضَبُوهُ. فَقَالَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ: دَعْهُمْ فَإِنّا لَمْ نَأْتِ لِهَذَا، مَا بَيْنَنَا أَشَدّ مِنْ المشاتمة- السيف! (جلد ۲، ص ۴۵۸)
کعب پاسخ داد شما تا حالا با کسانی مقابله می‌کردید که آشنا به جنگ نبودند و با ما روبرو نشده‌اید. آنگاه کعب و دیگر یهودیان نسبت به پیامبر زشت‌ترین دشنام‌ها را دادند و به سعد بن عباده نیز چندان ناسزا و فحش‌های ناجور (...) گفتند که او را خشمگین کردند. در این حال، سعدبن معاذ به سعدبن عباده گفت رهایشون کن. ما برای این کار و بگو مگو نیامده‌ایم، کار میان ما سخت‌تر از ناسزا گفتن به یک دیگر است. بین ما و آنها...جز شمشیر نخواهد بود. 
فَقَالَ كَعْبَ بْنَ أَسَدٍ: يَا حُيَيّ [حُيَيّ بْنُ أَخْطَبَ]، إنّي عَاقَدْتُ مُحَمّدًا وَعَاهَدْته، فَلَمْ نَرَ مِنْهُ إلّا صِدْقًا، وَاَللهِ، مَا أَخْفَرَ لَنَا ذِمّةً وَلَا هَتَكَ لَنَا سِتْرًا، وَلَقَدْ أَحْسَنَ جِوَارَنَا. فَقَالَ حُيَيّ: وَيْحَك! إنّي قَدْ جِئْتُك بِبَحْرِ طَامٍ وَبِعَزّ الدّهْرِ، جِئْتُك بِقُرَيْشٍ عَلَى قَادَتِهَا وَسَادَتِهَا... (جلد ۱، ص ۴۵۵) 
[در واکنش به سخنان حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ که بَنی‌قُریْظه را به نقض عهد تحریک می‌کرد و می‌گفت قریش نزدیک مدینه هستند و...]، کعب بن اسد [که از طرف بَنی‌قُریْظه پیمان با محمد را امضا کرده بود] پاسخ داد: ای «حُییّ» من با محمد پیمان بسته‌ام و ما از او جز صدق و راستی چیزی ندیدیم. سوگند به خدا که محمد نقض عهد و پرده‌دَری[هتک ستر] نکرده، همسایگی با ما را به نحو نیکو انجام داده‌است. حُییّ، [در جواب کعب] گفت وای بر تو، من دریای موفقیت و عزت روزگار را برای شما آوردم. قریش را با سران‌شان همه را آوردم [به مدینه کشانده‌ام].
حُییّ، درنهایت توانست نظر خودش را به کرسی بنشاند و بنی‌قریضه به نقض عهد کشیده شدند. 
هَمّتْ بَنُو قُرَيْظَةَ أَنْ يُغَيّرُوا عَلَى بَيْضَةِ الْمَدِينَةِ لَيْلًا، فَأَرْسَلُوا حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ إلَى قُرَيْشٍ أَنْ يَأْتِيَهُمْ مِنْهُمْ أَلْفُ رَجُلٍ، وَمِنْ غَطَفَانَ أَلْفٌ، فَيُغِيرُوا بِهِمْ فَجَاءَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْخَبَرُ بِذَلِكَ فَعَظُمَ الْبَلَاءُ، فَكَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَبْعَثُ سَلَمَةَ بْنَ أَسْلَمَ بْنِ حَرِيشٍ الْأَشْهَلِيّ فِي مِائَتَيْ رَجُلٍ، وَزَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ فِي ثَلَاثِمِائَةٍ يَحْرَسُونَ الْمَدِينَةَ وَيُظْهِرُونَ التّكْبِيرَ، وَمَعَهُمْ خَيْلُ الْمُسْلِمِينَ، فَإِذَا أَصْبَحُوا أَمّنُوا. فَكَانَ أَبُو بَكْرٍ الصّدّيقُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ يَقُولُ: لَقَدْ خِفْنَا عَلَى الذّرَارِيّ بِالْمَدِينَةِ مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ أَشَدّ [مِنْ] خَوْفِنَا مِنْ قُرَيْشٍ وَغَطَفَانَ...(جلد ۱، ص ۴۶۰)
بَنی‌قُریْظه تصمیم گرفتند که شب هنگام، از مرز مدینه به شهر حمله کنند و حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ را به سوی قریش فرستادند و خواهان هزار نفر [جنگجو] از قریش و هزار نفر از قبیله غَطَفان [که با قریش آمده بودند] شدند [تا به کمک‌شان بیایند]. این خبر به پیامبر رسید و او این بلا را بزرگ ارزیابی کرد. پس، سَلَمَةَ بْنَ أَسْلَم را با ۲۰۰ نفر، و زَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ را با ۳۰۰ نفر به مقابله آنان فرستاد تا از مدینه حراست کنند و با فریاد تکبیر، حضور و آمادگی خودشان را نشان دهند. خیل مسلمین را هم با آنان همراه کرد. صبح شد و امن و امان بود [بنی‌قریظه حمله نکردند]. ابوبکر صدیق می‌گفت در رابطه با زن و بچه‌هایمان ما از بَنی‌قُریْظه بیشتر از قریش و غَطَفان هراس داشتیم.
خَرَجَ نَبّاشُ بْنُ قَيْسٍ لَيْلَةً مِنْ حِصْنِهِمْ يُرِيدُ الْمَدِينَةَ، وَمَعَهُ عَشَرَةٌ مِنْ الْيَهُودِ مِنْ أَشِدّائِهِمْ وَهُمْ يَقُولُونَ:عَسَى أَنْ نُصِيبَ مِنْهُمْ غُرّةً. فَانْتَهَوْا إلَى بَقِيعِ الْغَرْقَدِ، فَيَجِدُونَ نَفَرًا مِنْ الْمُسْلِمِينَ مِنْ أَصْحَابِ سَلَمَةَ بْنِ أَسْلَمَ بْنِ حَرِيشٍ، فَنَاهَضُوهُمْ فَرَامُوهُمْ سَاعَةً بِالنّبْلِ، ثُمّ انْكَشَفَ الْقُرَيْظِيّونَ مُوَلّينَ. (جلد ۱، ص ۴۶۲) 
«نَبّاشُ بْنُ قَيْسٍ» شب‌هنگام، از پناهگاه‌ بیرون آمد و با ده نفر زُبده از یهود [بَنی‌قُریْظه]، به سمت مدینه پیش آمده، می‌گفتند شاید شکستی [به نیروهای محمد] وارد کنیم. [همانطور که پیش می‌آمدند] رسیدند به منطقه بَقِيعِ الْغَرْقَدِ، و عده‌ای از مسلمانان را از یاران سَلَمَةَ بْنَ أَسْلَم آنجا یافتند. با آنها درگیر شدند و ساعتی به سوی همدیگر تیر انداختند. [نَبّاشُ بْنُ قَيْسٍ و آن گروه زبده همراهش، کاری پیش نبردند و] بعد ازآن، قریشیان [هم] عقب نشستند و گریختند... 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
ابن زنجویه و تعداد کشته شدگان بنی‌قُریْظه
أبو أحمد حمید بن مخلد مشهور به ابن زنجویه در کتاب الاموال که از منابع قدیمی است در روایت ۳۵۹ کتاب مزبور، تعداد کشته‌شدگان بنی‌قُریْظه را چهل نفر می‌نویسد. (گفته می‌شود عدد چهل در معنى «بسيار» هم به كار رفته است).
(حدیث مرفوع) ثنا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ صَالِحٍ، حَدَّثَنِی اللَّیْثُ بْنُ سَعْدٍ، حَدَّثَنِی عُقَیْلٌ، عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، أَنّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ " غَدَا إِلَی بَنِی‌قُرَیْظَه، فَحَاصَرَهُمْ حَتَّی نَزَلُوا عَلَی حُکْمِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ، فَقَضَی بِأَنْ یُقْتَلَ رِجَالُهُمْ، وَتُقْسَمَ ذَرَارِیُّهُمْ وَأَمْوَالُهُمْ، فَقُتِلَ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ أَرْبَعُونَ رَجُلا، إِلا عَمْرَو بْنَ سَعْدٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ : إِنَّهُ کَانَ یَأْمُرُ بِالْوَفَاءِ، وَیَنْهَی عَنِ الْغَدْرِ فَلِذَلِکَ نَجَا. وَدَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ الزُّبَیْرَ إِلَی ثَابِتِ بْنِ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ، فَأَعْتَقَهُ، وَکَانَ الزُّبَیْرُ أَجَارَهُ یَوْمَ بُعَاثٍ، فَقَالَ لِلزُّبَیْرِ : أَجْزِیکَ بِیَوْمِ بُعَاثٍ...
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
آناکُرونی‌زِم(آناکرونیسم) Anachronism 
گاهی از خودم سؤال می‌کنم چرا وقایعی چون داستان یهودیان بنی‌قُریْظه که امروز مورد توجه ماست؛ پیش از انقلاب، کنجکاوی من و دیگر زندانیان سیاسی را برنمی‌انگیخت و در آن دقیق نمی‌شدیم؟ چرا چیزی که امروز خشونت شمرده می‌شود در گذشته این چنین نبود؟ برای چه امثال ابن‌اسحاق و ابن‌هشام و طبری واقعه بنی‌قریظه را نه تنها لاپوشانی نکرده؛ بلکه شاخ و برگ هم داده‌اند؟ انگار در دید آنان از دَم‌تیغ‌گذراندنِ یهودیان بَنی‌قُریْظه، قُبحی نداشته، و علامت شجاعت محسوب می‌شود!
آیا بخاطر این است که کدهای اخلاقی در زمان‌های مختلف فرق دارند و ارزش‌های هر دوره متفاوت است؟ اگر چنین باشد پس نباید به یک مفهوم در خارج از زمان و مکان خودش بنگریم و هنگام بررسی تاریخ گذشته و متون کهن، پَس‌پَسَکی تاریخ‌نگاری کنیم. نباید دچار نازمانی شده، مسائل امروز را به اعصار گذشته ببریم.
«رفتار گذشتگان را باید همان قدر معقول ببینیم که آنها می‌دیدند. تنها در اینصورت ما گذشته را فهم کرده‌ایم. نباید عقلانیت روزگار خودمان را به آن زمان صادر کنیم و آنها را به تیغ عقلانیت معاصر گردن بزنیم.»
اگر بعضی چیزها را که گذشتگان گفته یا انجام داده‌اند، نمی‌فهمیم، تعجبی ندارد. چرا؟ چون روانشناسی و ارزش‌های بشر مدرن عوض شده‌است. برای مثال؛ ما برخی توصیه‌های مسیح به حواریون را نمی‌فهمیم و حق داریم از خودمان بپرسیم چرا آن‌ها را از پیروانش می‌خواست. درکش برایمان مشکل است. دلیلش این است که ما در ذهن آنها زندگی نمی‌کنیم و مسائلی که با آن درگیر بودند برایمان اهمیتی ندارد یا آنقدر بدیهی است که گفتنش را اصلاً لازم نمی‌دانیم. در کیهان شناسی حرف قدما برای ما پیش پا افتاده و تا حدودی غلط ‌است. اما امثال بطلمیوس را نمی‌توانیم مسخره کنیم چون این رأی یا آن رأی‌شان اشتباه بوده‌ و زمین، دیگر مرکز عالم نیست و نور خورشید هم از ماوراء طبیعت نمی‌‌آید. «در دوره ما برخی استدلال‌های نیوتون و امثال وی؛ برای یک دانشجوی ریاضی فیزیک که آنالیز و مشتق می‌داند، بدیهی و ساده است. خیلی ساده. چرا؟ چون ما فاصله گرفتیم از دنیایی که آنها در آن می‌زیستند.» گویی خیلی چیزها آنچنان که برای آنها عینی و حسی بوده، برای ما نیست. 
خب «اگر تجربه‌های علمی اینطور است (که هست)، وای به تجربه‌های تاریخی. رفتن در اذهان گذشتگان و ساختن فضای فکری فرهنگی مفهومی آن دوران؛ کار دشواری است.» با ذهنیت و تجربیات امروز نمی‌توان وقایع دیروز و پریروز و پس پیروز را درست بررسی کرد و سنجید.
رجوع کنید به مقاله
 


منابع

  • ابن‌هشام؛ السیره النبویه
  • منقولات ابن اسحاق در سیره ابن هشام
  • المحن، ابو العرب
  • عباس عقاد؛ عبقریات الإسلامبه
  • درد اهل ذمّه؛ یوسف شریفی 
  • ویلیام مونتگمری وات، پیامبر در مکه و مدینه
  • بروکلمان و فلهاوزن، الاستشراق فی السیرة النبویه، دراسة تاریخیة لآراء وات
  • علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی؛ کتاب الاغانی
  • الرحیق المختوم؛ غزوه بنی‌قُریْظه
  • صلاح الدین عبد المنعم صالح بدر؛ الأحادیث الوارده فی یهود بنی‌قُریْظه فی الکتب السته و...
  • ابو زید، د. احمد، السیرة النبویه
  • هاشم معروف حسنی؛ سیره المصطفی
  • سروش؛ عبدالکریم، رؤیاهای رسولانه و گفتارهای دیگر، مدسه مولانا
  • محمد باقر سجودی، چرا پیامبر یهودیان را قتل عام نموده است؟
  • یوسف البندر؛ مجزرة بني قريظة
  • محمد أحمد باشمیل؛ غزوه بنی‌قُریْظه
  • مطهربن طاهر مقدسی؛ کتاب البدء و التاریخ 
    یاقوت حموی؛ معجم البلدان 
  • رودنسون، محمد
  • حسن یوسفی اشکوری، آیا کشتار بَنی‌قُریْظه می‌تواند درست باشد؟
  • فتح الدین محمد بن محمد ابن سید الناس الیعمری الأندلسی، عیون الاثر فی فنون المغازی والاثر
  • محمدبن جریر طبری؛ تاریخ الرسل و الملوک
  • عبدالحسین زرینکوب؛ بامداد اسلام 
  • ولید عرفات، نکاتی تازه‌یاب در مورد بنی‌قریظه و یهودیان مدینه
  • ولید عرفات؛ نقد و بررسی گزارش اعدام مردان بنی‌قُریْظه بعد از جنگ خندق
  • میر یعقوب کیستر، قتل‌عام بَنی‌قُریْظه، بازنگری یک روایت
  • دکتر جعفر شهیدی؛ تاریخ تحلیلی اسلام
  • الاصابه؛ ابن حجر العسقلانی
  • بهرام مشیری؛ کشتار قوم بنی‌قُریْظه (چند گفتار و مصاحبه ویدئویی)
  • محسن کدیور، عدم اعتبار خبر مربوط به کشتار بَنی‌قُریْظه
  • ویکی‌پدیا؛ نقد روایات ابن‌اسحاق و واقدی از بنی‌قُریْظه، و یاداشتهای خودم در این مورد
  • صلاح الدين عبد المنعم صالح بدر، الأحاديث الواردة في يهود بني قريظة في الكتب الستة و...
  • أحمد باشميل، غزوة بَنی‌قُریْظه 
  • ایمان سلیمانی امیری، نگاهی بےپرده به زندگانی پیامبر اسلام (اسرائیل پارس تی وی)
  • ایمان سلیمانی امیری، بررسی واقعه یهود بَنی‌قُریْظه
  • شیخ مفید؛ ارشاد، جلد یکم
  • هانه رحمان، ستيزهاى بين پيامبر و مخالفانش در مدينه
  • هانه رحمان، برخوردهای پیامبر با یهود (وضع اقتصادی یهود و علت نزاع پیامبر با آن‌ها)
  • صدر الدین بلاغی؛ تاریخ پیامبر اسلام
  • مصطفی حسینی طباطبایی، پیرامون یهود بَنی‌قُریْظه در صدر اسلام
  • مصطفی حسینی طباطبایی، خیانت در گزارش تاریخ
  • اسلام در ایران؛ نوشته ایلیاپاولویچ پطروشفسکی، ترجمه کریم کشاورز 
  • طباطبایی؛ سید محمدحسین. «سرانجام یهودیان بنی‌قُریْظه و...»، تفسیر المیزان، جلد ۱۶
  • محمد ابراهیم آیتی؛ تاریخ پیامبر اسلام، 
  • مغلطای بن قلیج، زهر الباسم فی سیرة ابی القاسم
  • سایت زندیق، سر بریدن در اسلام
  • صحیح بخاری کتاب المغازی باب ۲۸ مربوط به غزوه بنی‌قُریْظه
  • ابوعبید القاسم بن سلام، الاموال
  • ابن کثیر، کتاب البدایة و النهایة (مجموعه‌ای از روایات واقدی، ابن اسحاق، موسی بن عقبه و احادیث مرتبط با مباحث مغازی از صحاح سته)
  • ار.بی. سرجنت، قانون نامه مدینه
  • ابن اثیر؛ اسد الغابه فی معرفة الصحابه
  • ایرج مصداقی، نگاهی گذرا به ریشه‌های قتل‌عام زندانیان در سال‌های ۶۰ و ۶۷ 
  • ابن‌ عبدالبرّ؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب
  • محمد مقریزی، إمتاع الأسماع
  • احمدبن اسحاق یعقوبی؛ تاریخ الیعقوبی
  • موسی گیل، قانون نامه مدینه؛ بازنگری در مورد آن
  • اکیرا گوتو، قانون نامه مدینه
  • اسماعیل یغمائی، پای منبر تاریخ (در شناخت تاریخی علی بن ابیطالب...) 
  • بازخوانی غزوه بنی‌قُریْظه؛ محمدمهدی جوکار 
  • آهنچی؛ آذر. بنی‌قُریْظه. در دانشنامه جهان اسلام. 
  • جعفر سبحانی؛ فروغ ابدیت
  • ولفنسون، اسرائیل؛ تاریخ الیهود فی بلادالعرب فی الجاهلیه و صدرالاسلام
  • م.ج. کیستر، ادبیات سیره(The Siarh Literatuer)
  • علی دشتی؛ بیست و سه سال
  • رسول جعفریان؛ سیره رسول خدا
  • رسول جعفریان؛ منابع تاریخ اسلام 
  • آرامش دوستدار، مقالات امتناع تفکر در فرهنگ دینی 
  • محمد بن سعد بن منیع بغدادی؛ طبقات الکبیر 
  • جعفرالعاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، جلد یازدهم
  • نشریه مجاهد شماره ۳؛ پانزده مرداد ۵۸
  • اسرائیل شاهاک؛ آیین یهود سابقه سه هزار ساله، ترجمه رضا آستانه پرست
  • جعفر مرتضی؛ الصحیح من سیره‌النبی الاعظم، ج ۱۲
  • محمد احمد باشمیل؛ غزوه بنی‌‌قُریْظه
  • محمد کاظم رحمتی، پژوهش‌های سیره در مطالعات اسلامی…
  • ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد نمری قرطبی، الاستيعاب في معرفة الأصحاب
  • احمد بن یحیی بلاذری؛ فتوح البلدان
  • دانشنامه جودائیکا Encyclopaedia Judaica؛ در مورد مردمان یهودی و باورهایشان
  • ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه
  • هاینار کیپهارت، نمایشنامه قضیه بنی‌قُریْظه، ترجمه نجف دریابندری (با بهره‌گرفتن از کتاب «ق‍ض‍ی‍ه‌ راب‍رت‌ اوپ‍ن‍ه‍ای‍م‍ر»؛ نمایشنامه با پس زمینه جدلی جنایی/دادگاهی به گستردگی از زمانهای پیشین می‌گذرد تا به زمان آینده بپیوندد و بررسی کند که تا چه اندازه و تا کجا حق پیشروی و حق کشتن در پی‌گیری خواسته‌هایمان را داریم)
  • ترجمه فارسی کتاب المغازی
  • کتاب المغازی (به زبان عربی)


  • Harold Kasimow, Muhammad and the Jews
  • Wolfgun. Behn, Muhammad and The Jews of Medina
  • Watt, W. Montgomery, Muhammad at Medina. OxfordUniversity
  • Karen Armstrong, Muhammad: A Prophet For Our Time
  • Ahmad, Barakat: Muhammad and the Jews
  • R.B.Serjeant ,The Constitution of Medina
  • Michael Lecker: Muslims, Jews and Pagans. Studies on Early Islamic Medina
  • Haggai Mazuz, The Religious and Spiritual Life of the Jews of Medina
  • Frederick Mathewson Denny. An Introduction to Islam
  • Waqidis Account on the Status of the Jews of Medina
  • Ben-Yehuda, Nachman. The Masada Myth: Collective Memory and Mythmaking In Israel
  • Lecker, Michael, "On Arabs of the Banū Kilāb executed together with the Jewish Banū Qurayza"
  • Stillman, Norman, The Jews of Arab Lands
  • The Life of Muhammad, Uri Rubin, variorum
  • Frederick Mathewson Denny. An Introduction to Islam
  • Arafat, Walid N, New Light on the Story of Banu Qurayza and the Jews of Medina
  • M.J. Kister, The Massacre of the Banu Qurayza: Studies in Arabic and Islam 


░▒▓ همه نوشته‌ها و ویدئوها در آدرس زیر است: 
...
همنشین بهار 
 

داستان یهودیان بَنی‌قُریْظه غبارآلود است
Banu Qurayza 

 مؤذن بانگِ بی هنگام برداشت
نمی‌داند که چند از شب گذشته است
درازیّ شب از مژگان من پرس
که یک دم خواب در چشمم نگشته است
سعدی
وقتی چیز غریبی می‌شنویم، نباید پیشاپیش آن را رّد کنیم، چرا که این کار نابخردی است. در واقع، چیزهای هولناکی ممکن است درست باشند و بسیاری از چیزها که آشنا و یا ستایش شده هستند چه بسا که دروغ باشند. حقیقت به خودی خود حقیقت است نه از آن رو که مردمان بسیاری بدان باور دارند.
ابن نفیس، «شرح معنی القانون» 

این بحث در مورد غزوه بنی‌قُریْظه است که سال پنجم هجری (۶۲۷ پس از میلاد) اتفاق افتاده و از گذشته‌های دور تا همین الآن محل مناقشه است. پرداختن به این واقعه برای دفاع از دین و آیین خاصی نبوده و در تقابل با نقد خشونت‌گرایی و خرافه‌های مذهبی که کاری است درست، نیست. وقایع‌نمایی و جنبه‌های تاریخی موضوع مورد نظر من است.
...
از سال ۱۹۸۴ میلادی که «مارتین نیمولر» Martin Niemöller درگذشته‌است، زمان بسیار زیادی نمی‌گذرد اما شعر چند سطری او (وقتی مرا گرفتند، صدای اَحدی در نیآمد)، خیلی راحت دستکاری و جابجا می‌شود و حتی آنرا به «برتولد برشت» نسبت می‌دهند! این را گفتم تا نکته‌ای را در مورد غزوه بنی‌قُریْظه اشاره کنم. (در پایان بحث بار دیگر به مارتین نیمولر برمی‌گردیم.)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
سه قبیله اصلی یهود در مدینه
مدینه در منطقه حجاز در شبه جزیره عربستان، در میان دو منطقه سنگلاخى واقع شده و مکه در فاصله ۸۰ کیلومتری دریای سرخ، در میان کوه‌ها بر سر راه تجاری قرار داشت. در قدیم، مال‌التجاره‌ها از یمن و حوالی خلیج فارس بار شترها می‌شد و کاروان‌ها از کناره دریای سرخ به شام می‌رفتند تا مال‌التجاره‌ها بفروش رسد. مکه بر سر راه این کاروان‌های تجاری بود و برای قبیله قریش و سران قبایل یهودی ساکن مدینه که در کار تجارت بودند، منبع درآمد بود و اهمیت بسیار داشت.
محمدبن عبدالله نظم آنان را بهم زده و صحبت از آئین تازه می‌کرد. پُر پیداست که نزاع‌های تازه در تقدیر یود، بویژه که در آن دیار، جنگ و جدال سابقه داشت. از گذشته بین قبایل مختلف مدینه درگیری درگرفته و به تدریج تمامی اهالی شهر وارد آن شده بودند.
در این میان، قبایل گهگاه در جبهه‌های مخالف هم می‌جنگیدند. وقتی محمد از شّر دشمنانش در تنگنا قرار گرفت و از مکه به مدینه گریخت و بعبارتی هجرت نمود، برای رفع اختلافات میان گروه‌های درگیر، با تهیه میثاقی، کوشید آنان را بهم نزدیک کند. وضعیت جدید، ایجاب می‌کرد تدابیری برای حفظ آرامش مدینه انجام شود و یکی از این تدابیر، عقد پیمان‌هایی با قبایل و از جمله قبایل یهودی شهر بود.
(هجرت محمد و همراهانش از مکه به یثرب که بعداً مدینه نامیده شد، در سال ۶۲۲ میلادی صورت گرفت)
...
قرار بر این شد که هر قبیله و گروه، راه و رسم خودش را داشته باشد، علیه همدیگر دست به تعرض نزنند و با قوای مهاجم بر ضد مسلمانان همکاری نکنند. این میثاق که حقوق و وظایف قبایل مدینه را نسبت به یکدیگر مشخص می‌کرد، از طرف بنی‌نضیر، «حیی بن أخطب»، از بنی‌قَینُقاع، «مخیریق» و از بنی‌قُریْظه، «کعب بن اسد» امضا کردند.
در آنزمان علاوه بر یهودیانی که در شمال غربی مدینه و منطقه حجاز در خیبَر و فَدَک حضور داشتند، سه قبیله اصلی یهود، به نام‌های «بنو قینقاع» (بنی‌قَینُقاع)، «بنو نضیر» (بنی‌نضیر) و «بنوقُریْظه» (بنی‌قُریْظه) در داخل شهر مدینه زندگی می‌کردند. بعد از بازگشت محمد از جنگ بدر، بنیقَینُقاع، پیمان خویش را نقض نمودند و به همین دلیل، از مدینه رانده شده و به شام رفتند. این هم بود که روابط تجاری بنی‌قَینُقاع با مکه، آن‌ها را به ادامه همکاری تجاری با قریش وامی‌داشت.
(جنگ بدر، نخستین نبرد بزرگ در دوران محمد میان مسلمانان و اهل مکه بود که سال دوم هجری -۶۲۴ میلادی- در ناحیه بدر روی داد)
با توجه به موقعیت اقتصادی بنی‌قَینُقاع و تسلط بر بازار مدینه، چه بسا یکی از دلائل نزاع پیامبر با آنان، «تلاش برای ساخت بازاری بوده که ایشان هنگام ورود به مدینه به آن اقدام کرده بودند»، گرچه در این کار موفق نشدند. اما اخراج بنی‌قَینُقاع برای تأسیس بازار ضروری بوده‌است....
سال سوم هجری - ۶۲۵ میلادی - که جنگ اُحد درگرفت و نیروهای ابوسفیان، در جنوب غربی عربستان نزدیک کوه اُحد، به محمد و یارانش شکست سختی تحمیل کردند، بنی‌نضیر با ابوسفیان روی هم ریختند و گفته شد سوء قصد به جان پیامبر هم در دستور کارشان بود که موفق نشدند. در واکنش به این پیمان‌شکنی، محمد مناطق مسکونی آنان را به محاصره خود درآورد اما از کُشتن‌شان صرف نظر نموده و آنان را مانند گروه قبل، ازجمله به‌دلیل وضع اقتصادی و مبادله تجاری‌شان با قریش از مدینه دور کرد (تبعید نمود). و اما بنی‌قُریْظه...
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
سرنوشت بنی‌قُریْظه با جنگ احزاب گره خورد
بنو‌قُریْظه (بنی‌قُریْظه)، یکی از قبایل یهودی ساکن در مدینه بودند که بر اساس معاهده‌ای چند جانبه (همان میثاقی که پیش تر اشاره نمودم)، در این شهر زندگی می‌کردند و سرشان در لاک خودشان بود، اما در جریان جنگ احزاب، متهم به پیمان‌شکنی شدند و گفته شد با امثال ابوسفیان که مدینه را در محاصره خود داشتند، عملاً در یک جبهه قرار گرفتند.
جنگ أحزاب (غزوه خندق)، سال پنجم هجری -۶۲۷ میلادی - روی داد. 
 

 
جنگ احزاب یا خندق از آن جا آغاز شد که اشرافیتِ مغلوب قریش، به قصد مقابله با محمد و یارانش، به طرف مدینه لشکرکشی کردند. به پیشنهاد سلمان فارسی که در صفوف محمد بود، گرداگرد مدینه خندق (کانالی) حفر شد و مهاجمین با رسیدن به این خندق، زمینگیر شدند و تصمیم گرفتند با تنها گروه باقیمانده از یهودیان در شهر مدینه یعنی بنی‌قُریْظه، دست به یکی کنند تا به کمک آنان نیروهای محمد را مشغول نموده، صحنه را به نفع خویش بچرخانند. در طول دو هفته‌ای که مدینه تحت محاصره بود، لشکر احزاب (ابوسفیان و هوادارانش) با بنی‌قُریْظه که در جنوب مدینه ساکن بودند وارد مذاکره شدند و قول و قرار گذاشتند و متاسفانه آنان برخلاف پیمانی که با محمد داشتند، جانب دشمنان او را گرفتند.
Watt, W. Montgomery,Muhammad: Prophet and Statesman, OxfordUniversity Press, p. 170-172
ابوسفیان و متحدینش گرچه توانستند زیر پای بنی‌قُریْظه بنشینند و آنان را به همراهی با خودشان وادارند اما به مقصود اصلی خود، یعنی غلبه بر محمد و یارانش نرسیدند و به مکه عقب‌نشینی کردند. محمد در رویارویی با دشمنانش از نفوذ در صفوف آنان ابایی نداشت. شحصی به نام بُسِیسَه را برای رخنه در دستگاه ابوسفیان فرستاد تا در باره کاروان تجارتی او که قرار بود از شام بسوی حجاز حرکت کند، اطلاعات لازم را بدست آورَد. صحیح مسلم جلد ۳ ص ۱۵۱۰ – کتاب الامارات باب ۴۱ 
برای بهم زدن رابطه بنی‌قُریْظه و ابوسفیان هم، محمد از طریق نعیم بن مسعود - تازه مسلمانی که با هر دو گروه رابطه نزدیک داشت- کوشید و توانست بین آنان شکاف بیاندازد و نسبت بهم بدبین کند. بگذریم...
...
اینجا و آنجا پیچید بنی‌قُریْظه و راهبرشان (کعب بن اسد) با وجود قرار و مدار با محمد، پیمان‌شکنی کرده‌ و با مهاجمین زد و بند کرده‌اند. محمد از این موضوع آشفته شد اما نمی‌خواست این خبر را بدون تحقیق بپذیرد. زبیر بن عوام، سعد بن عباده، اُسَید بن حُضیر (از انصار و از قبیله اوس) و سعد بن معاذ (رئیس قبیله اوس که از پیش، هم‌پیمان بنی‌قُریْظه بود) را، نزد سران بنی‌قُریْظه فرستاد تا با آنان دیدار و پرس‌وجو کنند ببینند داستان از چه قرار است. فرستادگان در بازگشت، خبر را تأئید کردند. خبری که عاقبت خوشی نداشت. درگیری و جنگ در تقدیر بود. 
مطابق قواعد عرفی آن روزگار در شبه جزیرۀ عربستان، اگر قبیله‌ای نقض پیمان می‌کرد و جانب قبایل رقیب را می‌گرفت، با مجازات سنگین روبرو می‌شد.
Frederick Mathewson Denny. An Introduction to Islam, chapter 3&4
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
حَکمیّتِ سَعد بن مَعاذ
جنگ احزاب که بارَش را بر زمین گذاشت، یاران محمد به قلعه‌های یهودیان بنی‌قُریْظه حمله بردند. بنی‌قُریْظه به مدت ۲۵ روز (به نقل از ابن‌اسحاق) یا ۱۵ روز (به نقل از واقدی) با تیراندازی شدید مقاومت کردند ولی مسلمانان موفق به پیشروی شدند. در پیامد این پیش‌آمد، سران بنی‌قُریْظه به این نتیجه رسیدند که باید با محمد و یارانش مذاکره کنند. ابتدا نماینده‌ای فرستادند تا بگویند که حاضرند به همان شرایطی که بنی‌نضیر از مدینه رفتند از مدینه بروند. این شرط پذیرفته نشد. در حالی‌که بنی‌قُریْظه چاره‌ای جز کنارآمدن نمی‌دیدند امیدشان به وساطت و پادرمیانی قبیله اوس بود که در گذشته با آنان هم‌پیمان بودند. خودشان مواقت کردند که سعد بن معاذ(از سران آن قبیله)، بین آنان حَکَمیّت و داوری کند. به گزارش واقدی در کتاب المغازی، افراد قبیله اوس، از محمد خواستند که به خاطر آنان از بنی‌قُریْظه درگذرد و محمد نیز حَکَمیّتِ سعد بن معاذ را که هر دو طرف قبولش داشتند، پذیرفت. سعد بن معاذ در جنگ احزاب(خندق) زخمی شده و در بستر بیماری بود. رفتند او را آوردند و گره کار به دست او افتاد. سعد هر دو طرف را وداشت تا موافقت‌نامه‌ای را بپذیرند و بنا بر آن، قول دهند پذیرای قضاوت او باشند و در داوری وی [هر چه بود] چون و چرا نکنند. اینها که می‌گویم در گزارش امثال واقدی ثبت شده‌است. بخشهایی از کتاب او را در همین مقاله آوده‌ام.
...
خلاصهِ حَکمیّتِ سعد بن معاذ این شد که بنی‌قُریْظه به دلیل پیمان‌شکنی تسلیم شوند و قلعه‌هایشان را ترک گفته و بنا بر رسم جنگ‌ها در آن زمان، تحت اسارت طرف پیروز (مسلمانان) در آیند. بعلاوه وی رأی بر این داد که از مردان قبیله، جنگجویان بنی‌قُریْظه کشته شوند اما با زنان و فرزندان، همانند اسیر رفتار شود. طبق قرار قبلی که سعد با دو طرف بسته بود، یهودیان و مسلمانان می‌بایست نتیجه داوری او را بپذیرند و ایراد نگیرند. محمد و یارانش حکم سعد را پذیرفتند و چه بسا همین را طالب بودند. اما یهودیان از حَکَمیّت وی خشمگین شدند و دلیلش معلوم بود. اگرچه به اجماع مورخان سعد بن معاذ با پیشنهاد و رضایت بنی‌قُریْظه برای حکمیت برگزیده شده بود اما آنان از هم‌پیمان خویش اصلاً چنین حُکمی را انتظار نداشتند. اینکه بگوییم «این حکم را سعدبن معاذ داده، نه خود پیامبر که بنای کارش رحمت بود و...» ـ مسأله‌ای را حل نمی‌کند. چرا؟ چون محمد به داوری سعد رضا داد و حتی در رابطه با همین داوری، او را ستود (و دعا کرد).
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
روایت ابن‌اسحاق
ابن‌اسحاق (محمد بن إسحاق بن یِسار بن خیار) یکی از قدیمی‌ترین منابعی است که با جزئیات به شرح ماجرای بنی‌قُریْظه پرداخته‌است و تاریخنگاران بعدی (از جمله طبری) عموماً از او به عنوان منبع استفاده کرده‌اند. البته فرد پیشگام در تدوین مغازی، عُروة بن زبُیر (م ۹۴ ق) است.(بعدا به او اشاره خواهم کرد)
مطابق روایتی که از ابن‌اسحاق نقل می‌شود، بنی‌قُریْظه با قریش و متحدانش در برجسته‌ترین تلاش آنها جهت نابودی مسلمانان همراه شدند. زمانی که این تلاش شکست خورد (از جمله به دلیل تلاش سعید بن نعمان که بین آنان و ابوسفیان شکاف انداخت)، محمد، آنان را محاصره کرد. بنی‌قُریْظه نهایتاً تسلیم شدند و سعد بن معاذ، از سران قبیله اوس، حکم داد که مردان بالغ بنی‌قُریْظه کشته و زنان و کودکان به اسارت گرفته شوند. متعاقب آن، خندق‌هایی در بازار مدینه کنده شده و سر مردان بنی‌قُریْظه از تن‌شان جدا شد. بنا بر سُنَن ابوداود، و گفته واقدی، یک زن هم به اتهام اینکه قبلاً مسلمانی را کشته بود، به قتل رسید. 
تخمین میزان کشته‌ها در منابع مختلف بین ۴۰۰ تا ۹۰۰ می‌باشد.
ابن‌اسحاق آن را بین ۶۰۰ تا ۹۰۰ می‌نویسد. ابن زنجویه، اما، در کتاب الاموال، تعداد کشتگان را چهل نفر ذکر می‌کند. چهل در منقولات قدیم معنی بسیار هم به‌کار رفته‌است.
شایان ذکر است که نوشته مکتوبی از خود ابن اسحاق وجود ندارد، اما روایات زیادی به نقل از او در «سیره رسول الله» و...در دسترس است که باید آن‌ها را با یکدیگر سنجید. عبدالملک بن هشام کتاب ابن اسحاق را از زیاد بن عبدالله بکائی روایت کرده‌است. گفته می‌شود روایات کتاب ابن اسحاق به طریق یونس بن بکیر در اندلس متداول بوده‌است.
...
شماری گفته و می‌گویند که پیامبر به این دلیل سعد بن معاذ را برای حَکَمیّت برگزید که وی به بنی‌قُریْظه کینه داشت چون در جنگ با آنها زخمی شده بود! (گاه به تاریخ طبری استناد می‌کنند که یکی از افراد بنی‌قُریْظه به او تیر زده بود و...)
همانطور که صاحب کتاب الاستیعاب فی معرفة الاصحاب (ابن‌ عبدالبرّ) هم نوشته‌است، سعد بن معاذ، نه در نبرد با بنی‌قُریْظه، بلکه در جنگ احزاب (خندق) زخم برداشته بود و از قضا او، هم‌پیمان بنی‌قُریْظه بود و وقتی برای حَکمَیّت برگزیده شد گمان می‌رفت گره کار را باز کند. چنانچه وی به بنی‌قُریْظه کینه داشت و اینجا و آنجا صحبت از انتقام کرده بود، آنان داوری وی را از ابتدا نمی‌پذیرفتند در حالیکه خودشان موافق داوری او بودند و محمد هم - خدا‌خواسته - پذیرفت!
درآغاز داوری سعد معاذ مورد قبول بنی قریظه بود؛ بنا به نقل ابن هشام و شیخ مفید، آنان به پیامبر پیغام دادند: ننزل علی حکم سعد معاذ؛ که مضمون آن رضایت به داوری او بود. (شیخ مفید، الارشاد، ص ۵۰) - با حکم سعد بن معاذ از پناهگاه خود پایین می‌آییم.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
محمد و ریحانه، آن دختر زیبا
من متن اصلی المغازی واقدی، بویژه فصل «غزوه بنی‌قُریْظه» را، واژه به واژه خوانده‌ام. داستان «ریحانه» (دختر زید بن نضیر / زید بن عمرو بن قنافة النضیریه) که اسیر شده بود و نظر پیامبر را گرفت و...، یا ماجرایی که به کشته‌شدن زنی به اسم «نباته» انجامید که عاشق همسرش بود و عایشه هم از او یاد کرده‌است، مرا به مکث کشید. با کمال ادب و فروتنی می‌گویم مُحَمَّد بنِ عَبد الله و هیچکس دیگر، برتر از سؤال نیست.
آن زن با پرتاب سنگ، یکی از یاران محمد را کشته بود
...
نکته دیگر: بعد از تعیین تکلیف بنی‌قریظه، تقسیم زمین و اموال آنان بین مهاجران، اوضاع آن‌ها را در مدینه بهبود بخشید. نیروی نظامی مدینه هم تقویت شد؛ و این به مَدد سلاح‌هایی بود که از پول حاصل از فروش زنان و کودکان اسیر شده به عنوان بَرده، به دست آمده بود.
آیا می‌توان گفت قوّت اقتصادی بنی‌قُریْظه نسبت به دو قبیله بنی‌نضیر و بنیقَینُقاع، عامل مهمی در برخورد با آن‌ها بوده‌است؟ متاسفانه برخی به جای وقایع‌نمایی و نشان‌دادن این مسأله که داستان بنی‌قُریْظه غبارآلوده است، تصمیم سعد بن معاذ (و پیامبر) را در مورد بنی‌قُریْظه، با آنچه در تورات آمده، تطبیق می‌دهند.
«چون به شهری نزدیک آیی تا با آن جنگ نمایی آنرا برای صلح ندا کن، و اگر ترا جواب صلح بدهد و دروازه‌ها را برای تو بگشاید آنگاه تمامی قومی که در آن یافت شوند بتو جزیه دهند و ترا خدمت نمایند. و اگر با تو صلح نکرده با تو جنگ نمایند پس آنان را محاصره کن و چون یَهُوَه خدایت آنرا بدست تو بسپارد جمیع مردانش را به دَم شمشیر بکُش. لیکن زنان و اطفال و بهائم و آنچه در شهر باشد یعنی تمامی غنیمتش را برای خود به تاراج ببر» تورات، سفر تثنیه [Deuteronomy] דְּבָרִים فصل ۲۰ بند ۱۰ تا ۱۵
نص دیگری در این باب در تورات وجود دارد که به مراتب سخت‌تر و سنگین‌تر است، چرا؟ چون امر به قتل تمام ساکنین داده، و کسی را از زنان و اطفال هم، استثنا نکرده‌است. 
تورات، سفر تثنیه [Deuteronomy] דְּבָרִים، باب ۱۳، بند ۱۵-۱۷
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
اصل ماجرا دروغ و شایعه نیست
با توجه به اشاره قرآن در آیه ۲۶ سوره احزاب به واقعه بنی‌قُریْظه، نمی‌توان اصل ماجرا را دروغ و شایعه پنداشت. (بعداً به آیه مزبور برمی‌گردیم).
...
صادقانه بگویم که با نمی‌دانم‌های بسیاری روبرو هستم. اگر رهبران بنی‌قُریْظه پیمان‌شکنی کردند چرا تقاص آنرا باید تمامی مردان و زنان آن قوم بپردازند؟ آیا به دلیل پیمان‌شکنی سران قبیله، می‌بایست غیر از آن‌ها نیز، قتل عام شوند؟ زنان و دخترانشان به بردگی و اسارت کشیده شوند و دار‌ و ندارشان به یغما برود؟ نمی‌خواهم اینگونه مسائل را با احکام تورات و سِفر تثنیه و کتاب یوشع، تاق بزنم و بگویم این به آن دَر، نمی‌خواهم برای توجیه آنچه بر بنی‌قُریْظه گذشت، قتل‌عام سِسِنا (توسط ارتش واتیکان در ایتالیا)، کشتار سن-بارتلُمه (سرکوب خونین پروتستان‌های کالوینیست) در فرانسه، یا اسیرکُشی «کاتین» در لهستان (توسط نیروهای استالین)... و موارد مشابه را عَلَم کنم، یا به این گفته دکتر غلامحسین زرینکوب در کتاب «بامداد اسلام» اشاره نمایم که «در روزگار ما هم پیشوایان آزادی اروپا و امریکا گاه اهل یک قبیله یا یک شهر را بکلی نابود می‌کنند تا صلح و آزادی برای دیگران تأمین شود...» باید این معما را گشود.
از نگاه و دیدگاه من بدون اِشراف به موارد زیر، نباید و نمی‌توان در مورد ماجرای بنی‌قُریْظه تنها به وقایع‌نگاری امثال ابن‌اسحاق و واقدی... تکیه نمود. بدون اِشراف به:
  • تغئیراتی که محمد و آئین جدیدش در تنظیم رابطه و مناسبات اعراب قبیله‌نشین پدید آورد،
  • خُلق و خوی اعراب،
  • گفتمانِ غالبِ عصر جاهلی،
  • یهودیان عرب و عهد و پیمان‌هایی که مرسوم آن روزگار بود، 
  • رَوالِ داستان‌سرایی اعراب که سعی می‌شده، شنونده را مرعوب کنند یا ماجرا را بسیار مهم جلوه دهند، 
  • ویژگی‌های دو قبیله اوس و خزرج و رقابت‌های پنهان و آشکارشان با همدیگر و...
[بدون آشنایی با موارد فوق] نباید و نمی‌توان در مورد ماجرای بَنی‌قُریْظه تنها به وقایع‌نگاری امثال ابن‌اسحاق و واقدی... تکیه کرد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
بیل و تیشه و زنبیل برای کندن خندق 
واقدی گرچه ضمن داستان بَنی‌قُریْظه، حرف‌های بی‌ربط و نامعقولی هم زده و ادعا می‌کند بعد از درگذشت سعد بن معاذ، جبرئیل در حالی که عمامه‌ای از استبرق (حریر) بر سر داشت حضور پیامبر آمد و چه و چه... ـ
اما او بیش از دیگران به موضوع بَنی‌قُریْظه پرداخته و نکات ریز را نیز اشاره می‌کند. در المغازی، به نکته جالبی پرداخته و می‌نویسد: [برای مقابله با ابوسفیان و متحدینش که به سمت مدیته می‌آمدند] «مسلمانان شتابان شروع به کندن خندق کردند، و می‌خواستند پیش از رسیدن دشمن، آن کار را به سامان رسانند (...) [ آنان برای تسریع کار] از یهود بنی‌قُریْظه مقدار زیادی ابزار، مانند بیل و تیشه و زنبیل امانت و عاریه گرفته بودند. در آن هنگام، یهود بنی‌قُریْظه با رسول خدا در حالت صلح بودند و آمدن قریش را خوش نمی‌داشتند.»
الْمُسْلِمُونَ يَعْمَلُونَ مُسْتَعْجِلِينَ يُبَادِرُونَ قُدُومَ الْعَدُوّ عَلَيْهِمْ (...) وَعَمِلُوا، وَاسْتَعَارُوا مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ آلَةً كَثِيرَةً مِنْ مَسَاحِي، وَكَرَازِينَ وَمَكَاتِلَ، يَحْفِرُونَ بِهِ الْخَنْدَقَ- وَهُمْ يَوْمَئِذٍ سِلْمٌ لِلنّبِيّ صلّى الله عليه وسلم يَكْرَهُونَ قُدُومَ قُرَيْشٍ. (المغازی، جلد ۲، ص ۴۴۵) 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
رقابت‌های آشکار و پنهان اوس و خزرج
قبیله خزرج هم‌پیمان یهودیان بنیقَینُقاع بودند و محمد به همین دلیل اُسرای یهود را به آنان بخشید، قبیله اوس نیز، هم‌پیمان یهودیان بنی‌قُریْظه بودند. در رابطه با بنیقَینُقاع، پیشتر خزرجیان پادرمیانی کردند و، پیامبر از تبعید آنان فراتر نرفت. از همین رو اوسیان برای رقابت با خزرجیان، از پیامبر انتظار داشتند، به پاس پیمانی که با بنی‌قُریْظه دارند، به آنان سخت نگیرد و محمد، داوری در این موضوع را به عهده رئیس گروه خوشان اوس (سعد معاذ) گذاشت و آنچنان که پیش‌تر گفتم بنا بر روایت غالب نه تنها با بنی‌قُریْظه برخورد مشابه بنیقَینُقاع نشد، تازه با داوری سعد بن معاذ، که از سران قبیله اوس و هم‌پیمان یهودیان بود، آنها (یهودیان) عملاً تار و مار شدند. 
ممکن است شاخ‌و‌برگ‌دادن به این داستان، کار سران قبیله خزرج باشد که خودشان مورد لطف قرار گرفتند و دل خوشی از اوسیان (قبیله اوس) نداشتند. برای خزرجی‌ها همین فخر بس که مورد عنایت قرار گرفته و، پُل بخشش می‌شوند و به عکس برای قبیله اوس همین ننگ بس که با حکم رئیس قبیله‌شان، به داس مبدل گشته و هم‌پیمانان خودشان را درو می‌کنند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
محمد نیز، بخشی از زمان خودش بود
رقابت‌های پنهان و آشکار اوس و خزرج با همدیگر؛ به کنار، فراموش نکنیم که پیامبر (نه در بهشت برین یا کره مریخ) در محیط اعراب جنگ‌طلب بادیه نشین عصر جاهلی می‌زیست و در برابر تأثیرات عُرفِ عربی روئین‌تن نبود و نمی‌توانست هم باشد. خودش می‌گفت:
من هم مثل شما هستم. أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکمْ... 
او اگرچه در جامعه بَدویِ فخرفروش اشرافیت‌گرا، حامل ارزش‌های تازه بود، اگرچه با چتر وحی و اتصال به نقطه خارج از خود، تافته‌جدا‌بافته می‌نمود اما، گِردباد جاهلیت (خشن بودن، ناهنجاری و دَم‌دَمی مزاجی)، بر سر و روی وی نیز که بشری بود مثل بقیه، می‌نشست و نشست. او نیز تا حد زیادی بخشی از زمان خودش بود و نمی‌توانست خودش را از فضای عقایدی که در آن نفس می‌کشد جدا کند و خلاصه گل بی خار نبود و نمی‌توانست هم باشد. 
عَبَسَ وَتَوَلَّى... روی ترش کرد و سر برگردانید چون آن نابینا نزدش آمد...
این چنین نیست که هرچه او گفته و عمل کرده، وحی مُنزَل و عین حقیقت است و مو درزش نمی‌رود و ما هم (اگر معتقد به او باشیم) باید روی چشم بگذاریم و پرسش ناپذیر پنداریم.
بِمَا رَحْمَه مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ... ای محمد، اگر بنا بر خود تو بود، خشن و سخت دل بودی و همه از تو دور مى‌شدند و تنهایت می‌گذاشتند...
...
البته آنچه ابن‌اسحاق و طبری و ابن‌هشام (در سیره النبویه) و محمدبن عمر واقدی (در المغازی) و بلاذری (در فتوح البلدان) و یعقوبی (در تاریخ یعقوبی)... از کُشت و کشتار بنی‌قُریْظه (یا داستان غمبار اُم قِرفَه)، روایت می‌کنند، با دیگر برخوردهای محمد که مهربانی و بخشش را بر انتقام و کشتار، مُقَدّم می‌داشت همخوانی ندارد. وی زمانی‌که قدرت نظامی و نفوذ کمتری داشت با دو قبیله یهودی بنی‌نظیر و بنی‌قَینُقاع مدارا کرد. وقتی خیبر به دست مسلمانان افتاد، در میان آن‌ها خانواده‌‌های یهودی که به خصومت با پیامبر شهره بودند هم، حضور داشتند و پیامبر با آن‌ها با ملایمت برخورد کرد. (ابوعبید، الاموال، ص ۲۴۱)
آزادی صدها اسیر بنی مُصطلق، رهایی اسرای هَوازانی در جنگ حُنین، تنظیم رابطه نه چندان سخت با بنی‌قَینُقاع و بنی‌نضیر و... همه در تعارض آشکار با روش برخورد با بنی‌قُریْظه است. قضیه مُثله‌شدن حمزه عموی محمد و خودداری وی از مقابله به مثل و حتی آزادکردن سران مکه با علم و اطلاع از دشمنی و دسیسه‌های بعدی آنان بارها گزارش شده‌است. بعلاوه، آنچه از کشت و کشتار در بنی‌قُریْظه روایت می‌شود با این رهنمود قرآنی که هیچکس بار گناه دیگری را بر نمی‌دارد (وَلاَ تَزِرُ وَازِرَه وِزْرَ أُخْرَی) جور درنمی‌آید. یعنی چه؟ یعنی در دستگاه خود محمد پذیرفتنی نیست. اگر هم فرض کنیم که تراژدی بَنی‌قُریْظه اقتضای زمان بود، ولی در دوران ما ابدا، قابل قبول نیست و نقیض و خلاف هدف ادعایی خود محمد هم هست. مگر ادعا نمی‌شود که یکی از اهداف او پایان دادن به خشونت جاهلی بود؟ پس بایستی راه دیگری برای پایان بخشیدن به درگیری‌‌‌ها می‌یافت که نیافت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
آیت‌الله خمینی و واقعه بَنی‌قُریْظه
اینکه آیت‌الله خمینی به داستان بَنی‌قُریْظه اشاره نمود و در حکم مهیب اسیرکُشی سال ۶۷، به آن گوشه چشمی داشت ابدا، ستم نهفته در روایت رسمی را (که بر سر زبان‌ها افتاده) توجیه نمی‌کند.

دوستی که خودش می‌گفت محمد؛ علی و امثال ابوذر و عمار، برای شمار زیادی از قتلعام‌شدگان، اُسوه وفا و افتادگی، و نقطه مقابل اصحاب تزویر بودند، بدون آشنایی دقیق با تاریخ اسلام و ایران، نطق آیت‌الله خمینی را به رُخ می‌کشید که گفته‌است: «بر حسب نقل؛ ظرف یک روز ۷۰۰ نفر را از یهودیان بنی‌قُریْظه از دم تیغ گذراندند...»
روزنامه کیهان ۲۷ مرداد ۱۳۵۸
به او گفتم مرجع ما در این زمینه می‌بایست شواهد تاریخی باشد، نه پندار و دغل مرتجعینی که به اعتماد مردم ستمدیده ضربات هولناک زدند و اسیرکشی راه انداختند. قاتلین زندانیان سیاسی البته و صد البته به آن روایت جعلی از واقعه بنی‌قُریْظه نیاز داشته و دارند.
«آنهایی که به اسم دموکراسی می‌خواهند مملکت ما را به فساد و تباهی بکشند باید سرکوب شوند. اینها از یهود بنی قریظه نیز بدترند و باید اعدام شوند. ما به اذن خدا و امر خدا آنها را سرکوب می‌کنیم.» 
...
فقط ارتجاع غالب به رفتارهای منتسب به پیامبر دخیل نبستند. بعد از انقلاب در میهن ما در حالی‌که یک رژیم قرون وسطایی بر سر کار بود و حمیت جاهلی(حَمِیَّةَ الجاهِلیَّه) بیداد می‌کرد؛ رهبری سازمان مجاهدین، در دفاع از «محصور نشدن در چارچوب احکام از پیش تعیین شده حقوق جزا»، بدون نقد روایت امثال ابن‌اسحاق در مورد یهودیان بنی‌قُریْظه، ۱۵ مرداد ۵۸، در نشریه مجاهد (شماره ۳ صفحه ۷) با اشاره به مشرکان مکه و جنگ احزاب و پیمان‌شکنی یهودیان بنی‌قُریْظه نوشت: «پیغمبر...در یک یورش آنان را دستگیر و به طوری که مشهور است ۷۰۰ نفر از ایشان را در یک روز اعدام کرد...»
مقاله دادگاه خلق قدمی در راه حاکمیت مردم بر سرنوشت خود، مجاهد شماره ۳ صفحه‌ی۷ پانزده مرداد ۵۸
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
آشوب از سوی همه آن افراد نبوده‌است تا همه مجازات شوند
«ابوعبید القاسم بن سلام» سرشناس‌ترین فقیه شامی، و از نخستین نویسندگان در باب فقه و سُنَن، در کتاب الاموال، که اثری فقهی و نه تاریخی است – نوشته:
زمانی که عبدالله بن علی، حاکم شام، به گروهی از اهل کتاب سخت گرفت و با ضرب و زور دستور داد به محل دیگری کوچ کنند، ابوعمرو اوزاعی که معاصر ابن‌اسحاق بود زبان به اعتراض گشود که آشوب از سوی همه آن افراد نبوده‌است تا همه مجازات شوند، و حکم الهی این نیست که گروه زیادی به خطای چند نفر مجازات ‌شوند، بلکه بالعکس است. اگر از دید ابوعمرو اوزاعی، آنچه ابن‌اسحاق در مورد قلع و قمع بنی‌قُریْظه نوشته، واقعی بود، هرگز به حاکم شام اعتراض نداشت و به قول دکتر جعفر شهیدی به رفتار منتسب به رسول خدا در برابر بنی‌قُریْظه اقتدا می‌کرد. وی در کتاب الاموال (ص ۲۴۷) نقل می‌کند هنگامی که مسلمانان، خیبر را فتح کردند، محمد خطاب به برخی گروه‌ها یا خاندان‌ها که در دشمنی مفرط با او شناخته شده بودند، گفت: «ای خاندان ابوحقیق، دشمنی‌تان را با خدا و رسولش می‌دانم اما این باعث نمی‌شود بیش از آنچه با برادرانتان رفتار کردم با شما هم رفتار کنم» بعبارت دیگر؛ بعید است تمام مردان بنی‌قُریْظه کشته شوند ولی محمد به یهودیان خیبر اجازه کوچ بدهد.
...
می‌دانیم محمد به قبایل یهودی‌ای که پیش و پس از بنی‌قُریْظه برخورد می‌کند اجازه کوچ می‌دهد. اما فقهایی چون الشیبانی، الشافعی و الماوردی، و امثال خمینی، واقعه بنی‌قُریْظه را برجسته می‌کنند. برداشت آلوده‌ای که از آیات ۲۶ و ۲۷ سوره احزاب و نقض عهد سران قوم بنی‌قُریْظه، کُشت و کشتار را توجیه کند، ویژه خردستیزان جلاد است و ارزانی قاتلین زندانیان سیاسی باد. اگر استناد به آیات قران شرط است، اسرای جنگی با توجه به آنچه در سوره محمد آیه ۴ اشاره شده، مستقیماً، یا در ازای دریافت فدیه (که رسم آن روزگار بود) باید آزاد شوند و واقعه بنی‌قُریْظه در تضاد با این حکم قرآنی است که محمد و یارانش به آن وفادار بودند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
چرا داستان به این مهیبی در نهج البلاغه اشاره نشده؟
- آبشخور (شاخ و برگهای) داستان بنی‌قُریْظه که به قرنها پیش از اسلام برمی‌گردد،
- بررسی سابقه کسانی که برای ابن‌اسحاق ماجرای بنی‌قُریْظه را تعریف کرده‌اند،
- این موضوع که مالک بن انس از معاصرین ابن‌اسحاق، گزارش‌های او را تائید نکرده، عوامفریبش می‌خوانَد و به منابع و روش وی ایراد جدی می‌گیرد، و
- اینکه ابن حجر عسقلانی (از علمای بزرگ حدیث و فقه سنی) گزارش ابن‌اسحاق از بنی‌قُریْظه را قابل استناد نمی‌داند؛ (موارد فوق)، قابل تأمل هستند اما در این بحث باز نشده‌است.
همچنین روی نکات زیر مکث کافی نکرده‌ام:
  • چه ضرورتی داشته پیامبر قربانیان را به مرکز مدینه بیآورد و سر به نیست کند؟ خب همانجا کنار قلعه بنی‌قُریْظه، قال قضیه را می‌کَند!
  • با وجود اینکه از پیش خندق(خندق‌های جنگ احزاب) وجود داشته، چرا باید دوباره برای گردن‌زدن آنان خندق حفر کند؟
  • چرا در هیچ یک از آثار جغرافیایی مدینه، به خندق‌های حفر شده که ادعا می‌شود در آنها یهودیان به قتل رسیده‌اند، اشاره نشده‌است؟
  • آیا عملاً ممکن است علی‌بن‌ابیطالب یا زُبیر، در یک روز، ۷۰۰ یا ۹۰۰ نفر را گردن بزنند؟
  • چرا داستان به این مهیبی یک کلمه در نهج البلاغه اشاره نشده؟
  • چرا هیچ فقیهی (البته جز آیت‌الله خمینی) از آن مبداء تشریع نساخته‌است؟...البته شافعی به این ماجرا اشاره کرده و حکم فقهی خود را بدان مستند نموده‌است. (الشافعی، کتاب الام)
گفته می‌شود تمام افرادی که در دوره ده ساله وجود پیامبر اسلام در مدینه بین مسلمانان مدینه و دیگران کشته شدند، ۳۸۶ نفرند. ۲۰۳ نفر از قریش و دیگر قبایل عرب و یهود و ۱۸۳ از مسلمانان مدینه. در جنگ بدر با آن شهرتش ۷۰ نفر از قریش کشته شدند و نام‌شان را هم می‌دانیم. در جنگ احُد حدود همین تعداد از مسلمانان کشته شدند. در جنگ حنین تنها چهار نفر کشته شدند. قتل ۷۰۰ نفر یا بیشتر از یک قبیله (بنی‌قُریْظه) آن هم در یک روز، توهین به شعور مخاطب است. مهم نیست چه کسی گفته، ابن‌اسحاق یا ابن‌هشام یا... فرق نمی‌کند. بگذریم که در زمان مورد بحث، جمعیت کل مدینه و همه قبائل، خیلی زیاد نبوده‌است.
شایان ذکر است که در کتب سیره (الرحیق المختوم، ج۱، ص۲۸۰) اشاره شده: پس از تعیین تکلیف بنی‌قُریْظه، از آنان ادوت جنگی ازجمله ۳۰۰ زره و ۵۰۰ سپر فلزی و چرمی و سرنیزه و...به غنیمت گرفته شد. (...ثلاثمائه درع، وخمسمائه تُرس، وحَجفَه...)
نظر به تعداد زره‌ها و سپرها که برای هر سربازی لازم است، باید به این نتیجه رسید که شمار جنگجویان بنی‌قُریْظه آن نیست که اینجا و آنجا نقل می‌شود.
 

به عکس‌های قدیمی مکه در قرن گذشته نگاه کنیم که اطراف مسجد را هم نشان می‌دهد اگر دقیق توجه کنیم مثل یک قریه می‌مانَد. حالا برویم ۱۴۰۰ سال پیش و باز هم جلو تر، سال پنجم هجری (سال واقعه بَنی‌قُریْظه)، ۷۰۰ تا ۹۰۰ مرد قتل عام شدند؟ آنهم از یک قبیله؟ مگر کل آن قبیله چند نفر بودند؟ گویی، به نوعی شبیه‌سازی از داستان ماسادا מצדה نیاز بوده‌است. ماجرای ماسادا این است که در گذشته‌های دور یهودیان علیه رومیان قیام می‌کنند و این منجر به تخریب معبد آنان در سال ۷۰ میلادی می‌شود. برخی از یهودیان به قلعه‌ای در ماسادا پناه می‌گیرند. در سال ۷۳ میلادی رومیان آنها را محاصره کرده و نهایتاً اغلب آنها را از دم تیغ می‌گذرانند و از قضا تعدادشان در برخی منابع، ۷۰۰ تا ۹۰۰ نفر ذکر شده‌است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
کُشتن و چال کردن ۷۰۰ نفر در بازار؟
اگر فرض را بر این بگیریم که همه مردان بَنی‌قُریْظه جنگجو بودند و تمامشان از دم تیغ علی یا زبیر گذشتند (و مثلاً تعداد آنها را ۷۰۰ نفر بگیریم) در این صورت باید تمام آنها از زن و مرد و کودک، دست کم ۳۰۰۰ نفر باشند. بالاخره بعضی خانواده و فرزند داشته‌اند. آیا حرکت دادن ۳۰۰۰ نفر که با فرض فوق، ۷۰۰ نفرشان جنگجو بودند، و بردن اسرا به دو خانه در همان حوالی (که در روایت رسمی مدام تکرار می‌شود) امکان پذیر است؟ حتی حرکت‌دادن بخشی از قبیله بَنی‌قُریْظه(در آن شرایط) و جای‌دادن‌ آنها در دو خانه (که طبری و دیگران گفته‌اند)، نه منطقی است و نه امکان‌پذیر. در متن عربی کتاب مغازی، کلمه «دار» [خانه] آمده و دار در مورد خانه بزرگ نيز به كار می‌رود، اما دو خانه هر چقدر هم دراندشت و بزرگ باشد نمی‌تواند آن جمعیت انبوه را جا دهد.
...
کشتن آن شمار انبوه (برخی ۹۰۰ و ۵۰۰۰ نفر هم گفته‌اند) در وسط بازار مدینه و دفن‌شان هم زیر سؤال است. آیا هیچکس نمی‌دانست کشتن آنهمه افراد در وسط بازار مدینه بیماری‌زا و باعث آزار است؟ بگذریم که در کتب عمومی یا جغرافیایی خاص تاریخ مدینه، مثل معجم ما استعجم نوشته بکری؛ معجم البلدان نوشته یاقوت، حموی، المغانم المطالبه فی معالم طابه، و در رسائل فی تاریخ المدینه، و… هیچ خبری در این مورد (کشتن ۷۰۰ نفر در یک روز و چال‌کردن آنها در وسط بازار شهر) وجود ندارد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
تأمل در آیه ۲۶ سوره احزاب 
پیشتر به آیه ۲۶ سوره احزاب، نشان می‌دهد اصل ماجرا تردید برنمی‌دارد.
آیه مزبور با اشاره به واقعه بَنی‌قُریْظه، از کسانی‌که کشته یا اسیر شدند، با تعبیر زیر یاد کرده‌است: 
فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً (گروهی را به قتل می‌رساندید و گروهی را اسیر می‌کردید)
«وَ أَنْزَلَ الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً...» (و آن گروه اهل کتاب (از یهودان) را که پشتیبان و کمک [دشمنان شما] بودند [خداوند] از قلعه‌های محکم‌شان فرود آورد و در دلشان هراس افکند تا آنکه گروهی از آنها را به قتل رسانیده و گروهی را اسیر می‌کردید.)
طبق نحو عربی، می‌بایست فعل؛ قبل از فاعل و مفعول بیاید که در تعبیر فوق رعایت نشده‌‌است. باید گفته می‌شد تَقْتُلُونَ فَرِیقاً...
همین مسأله (یعنی تقدم فریقا بر تقتلون) که خلاف معمول می‌نماید نشانگر این است که فریق(گروه) مقتولان (کسانی‌که به قتل رسیدند) بخشی از اسیر‌شدگان بوده‌اند. (آشنایان به نحو عربی آنچه را گفتم به خوبی می‌دانند).
...
چند نکته دیگر:
۱- در آیه فوق از اسیرشدگان با تعبیر «الَّذِینَ ظاهَرُوهُمْ» (کسانی که جنگجویی می‌کردند) نام برده، و چون در ادامه، روی فَرِیقاً تَقْتُلُونَ تأکید شده، پس، کسانی که کشته شدند معدودی از آن جنگجویان بوده‌اند.
۲- مطابق قواعد زبان عرب، واژه «تأسرون» [که در آیه فوق آمده] برای اسارت مردان و به طریق تغلیب برای هر دو جنس به کار می‌رود. برای اسارت زنان از کلمه «سَبْی» استفاده می‌شود. از این رو «تأسرونَ فریقاً» بیشتر ناظر بر اسارت مردان است نه زنان و کودکان.
۳- در جمله «فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا»، نه از فعل ماضی بلکه از فعل مضارع استفاده شده که از لحاظ ادبی باید حال معنا شود. افعال (تَقْتُلُونَ) و (تَأْسِرُونَ)، حال از أَنزَلَ هستند. بعبارت دیگر، قتل و به اسارت گرفته‌شدن بَنی‌قُریْظه مربوط به همان زمانی بوده که آنان از قلعه‌هایشان پایین کشیده شدند.
۴- اگر پیش از جملهٔ فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا (واو) وجود داشت و افعالی که در این تعبیر وجود دارند ماضی بود، به اسارت گرفته‌شدن بنی قریظه در زمان بعد از خارج کردن آنان از قلعه‌ها صورت گرفته‌ بود، ولی چون (واو) وجود ندارد این جمله، حالیه می‌شود و می‌رساند که در حال بیرون‌کشیده شدن بَنی‌قُریْظه از سنگرهایشان، قتل و اسارت اتفاق افتاده‌است.
۵- در تعبیر فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقًا، مُقدّم داشتن قتل بر اسارت، نشانگر این است که ابتدا با مقاومت بنی قریظه عده ای کشته و سپس عده ای اسیر گشته‌اند. نگفته‌است: فَرِیقًا تَأْسِرُونَ وَ تَقْتُلُونَ فَرِیقًا.
...
اگر مباحث تاریخی را رها کنیم و بدون ذهنیت تاریخی به آیه مزبور دقیق شویم، متوجه می‌شویم که اصل داستان واقعی است. اما قاتلین زندانیان سیاسی با گوشه چشمی ‌به داستان بنی قریظه، و دخیل بستن به اینگونه آیات، عملکرد خودشان را توجیه می‌کنند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
فاصله تاریخی راویان و واقعه بَنی‌قُریْظه 
گرچه پیامبر اسلام در مقابل مخالفان، تحمل زیادی نداشت و دستور قتل چند هجو کننده را هم صادر کرده‌است، گرچه عدم تحملش در برابر کسانیکه ایمان می‌آوردند و بر می‌گشتند، انکار کردنی نیست و جمله «مَن بدَّل دِينَه فاقتلوه» (اگر کسی از مسلمانی خارج شد و رسم دیگری انتخاب کرد، او را بکشید)، از خود او است اما، اینها دلیل نمی‌شود به جای تأمل در اصل ماجرای بَنی‌قُریْظه، به آن شاخ و برگ بیافزاییم. توجه کنیم قدیمی‌ترین سَندی که به حادثه بَنی‌قُریْظه اشاره کرده، سیره ابن‌اسحاق است؛ البته خود او که از روایان نسل سوم بشمار می‌رود، در ابتدای سیره‌اش ذکر می‌کند که فقط نقل قول کرده و در صحت آنچه می‌گوید تصمیم‌‌گیری نکرده‌است. ابن‌اسحاق سال ۸۵ هجری (۷۵ سال بعد از مرگ پیامبر) به دنیا آمده، و ۱۴۶ سال پس از واقعه فوت کرده‌است. طبری هم که روایت ابن‌اسحاق را نقل کرده، یک قرن و نیم پس از وی آمده‌است. فاصله تاریخی میان این راویان و واقعه بَنی‌قُریْظه نکته بسیار با اهمیتی است. پیوستگی یا گسیختگی سلسله راویان اهمیت بسیار دارد. واقعه بَنی‌قُریْظه مربوط به سال پنجم هجری است و ابن اسحاق ۸۰ سال بعد به دنیا آمده، روایاتی که از او نقل می‌شود، جای اما و اگر دارد. شاید از همین رو، امام مالک و ابن حجر عسقلانی در آن تردید کرده‌اند.
ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۴۵
به اسیرکُشی سال ۶۷ و به آمارهای من‌درآوردی و وقایع‌نگاری‌های غیرواقعی که این گروه و آن سازمان داده‌است توجه کنید، از آن واقعه هنوز زمان زیادی نگذشته‌است و شماری از زندانیان که آن حادثه مهیب را درک کرده‌اند (بنوعی در آن حضور داشتند) زنده هستند اما، این گروه و آن سازمان جانباختگان را به رقم غیرواقعی ۳۰ هزار نفر هم می‌رساند!

تکرار می‌کنم ابن‌اسحاق ۱۴۶ سال پس از غزوه بنی‌قُریْظه از دنیا رفته و طبری ۱۵۰ سال پس از وی آمده‌است. فاصله تاریخی میان این راویان و واقعه بنی‌قُریْظه نکته کوچکی نیست.
حالا به آغاز مطلب برگردیم
در حالیکه از مرگ مارتین نیمولر سالهای طولانی نمی‌گذرد و در روز روشن شعرش را کم و زیاد می‌کنند (و حتی به برتولد برشت نسبت می‌دهند)، چگونه می‌توان بر تمام گزارش‌های امثال ابن‌اسحاق و طبری (دهها سال پس از واقعه بنی‌قُریْظه)، صحه گذاشت؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ویدئوی زیر همه مقاله را در برندارد

پانویس
المغازی واقدی

کتاب المغازی، اثر محمد بن عمر بن واقدی، با تحقیق «مارسدن جونس» Marsden Jones، پیرامون جنگ‌های پیامبر و به زبان عربی ‌است و از نظر وسعت و ارائهٔ جزئیات بر سیرهٔ ابن اسحاق برتری دارد. واقدی نكات دقيق و ظریفی را ثبت و ضبط كرده كه ديگران چندان توجهى به آن نداشته‌اند. وی ضمن اشاره به داستان یهودیان بَنی‌قُریْظه، پیمانی را که با پیامبر بستند و نقض کردند نیز شرح می‌دهد. المغازی از همان آغاز (قرن سوم هجری) مورد استناد قرار گرفته‌ و مطالب نقل‌شده از دیگران را با آن محک زده‌اند. محمد بن سعد بن منیع بغدادی، صاحب کتاب طبقات(طبقات الکبیر)، کاتب واقدی، و از شاگردان او بوده‌‌است. خیلی‌های دیگر هم از جمله طبری، تحت تاثیر واقدی بودند. شرح بیشتر در مورد واقدی - پایه‌گذار نوع نوینی از مغازی‌نگاری و وقایع‌نمایی - فرصت دیگری می‌طلبد. یادآور شوم که فرد پیشگام در تدوین مغازی، عروة بن زبیر (م ۹۴ ق) است که تاریخ‌نگاری مدینه با وی آغاز گردید. 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
بنوقُریْظه (بَنی‌قُریْظه)
تعداد بسیاری از قبایل عربی، به نام پدران‌شان نام‌گذاری می‌شدند و در این راستا، بنوقُریْظه نیز ممکن است به معنای فرزندان شخصی به نام «قُریْظه» باشد که این نام، خود برگرفته از نام درختی است که برگ‌هایی کوچک‌تر از برگ درخت سیب داشته و محصول آن، دانه‌هایی همانند گردو بوده که به عنوان سنگ ترازو از آن استفاده می‌شد، شاید هم فردی به نام «قُریْظه» وجود نداشته، بلکه به دلیل کاربرد فراوان چنین درختی در این قبیله، آنان بدین نام مشهور شده باشند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
المغازی و پیمان‌شکنی بَنی‌قُریْظه 
واقدی، در کتاب المغازی، غزوه بَنی‌قُریْظه را به تفصیل شرح داده‌است. بخشهایی از آن را از روی نمونه اصلی- متن عربی کتاب - با برگردان آن به فارسی آورده‌ام و توجه شما را به آن جلب می‌کنم. واقدی روی پیمان آنان با پیامبر و نقض عهدشان، تأکید دارد.
 
وَكَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ قَدِمَ صَالَحَ قُرَيْظَةَ وَالنّضِيرَ وَمَنْ بِالْمَدِينَةِ مِنْ الْيَهُودِ أَلّا يَكُونُوا مَعَهُ وَلَا عَلَيْهِ...(المغازی، جلد ۲، ص ۴۵۴)
پیامبر وقتی به مدینه آمد، با بَنی‌قُریْظه و بنی‌نضیر و دیگر یهودیانی که در مدینه بودند مصالحه کرد که آنها نه با او باشند و نه علیه او...
لَمّا قَدِمَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْمَدِينَةَ، وَادَعَتْهُ يَهُودُ كُلّهَا، وَكَتَبَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا كِتَابًا. وَأَلْحَقَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كُلّ قَوْمٍ بِحُلَفَائِهِمْ، وَجَعَلَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهُمْ أَمَانًا، وَشَرَطَ عَلَيْهِمْ شُرُوطًا، فَكَانَ فِيمَا شَرَطَ أَلّا يُظَاهِرُوا عَلَيْهِ عَدُوّا (جلد ۱، ص ۱۷۶)
وقتی پیامبر وارد مدینه شد با همه یهودیان پیمان بست... و هر قومی را با هم‌پیمانان آن، همراه کرد و برای تمام آنها امان نوشت(که در امنیت باشند). ازجمله شروط آن عهدنامه این بود که آنان با هیچ دشمنی که قصد مدینه کند، دست‌به‌یکی نکنند و پشت آنها را نگیرند.
...
اما، بعداً وقتی محمد اصحاب بدر را شکست داد و به مدینه برگشت، متوجه شد آنان سرکشی کرده، عهد خود را نقض کرده‌اند. [عُمَر بن خطاب هم به وی همین خبر را می‌دهد]
فَلَمّا أَصَابَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَصْحَابَ بَدْرٍ وَقَدِمَ الْمَدِينَةَ، بَغَتْ يَهُودُ وَقَطَعَتْ مَا كَانَ بَيْنَهَا وَبَيْنَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِنْ الْعَهْدِ.
پیامبر [بعد از اطلاع از نقض پیمان] همه‌شان را جمع کرد و گفت: ای جماعت یهود، اسلام آورید... شما که می‌دانید من رسول خدا هستم. پس قبل از آنکه آنچه بر قریش گذشت برای شما هم پیش آید [از نقض پیمان دست بردارید].
فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إلَيْهِمْ فَجَمَعَهُمْ، ثُمّ قال: يا معشر يهود، أسلموا، فو الله إنّكُمْ لَتَعْلَمُونَ أَنّي رَسُولُ اللهِ، قَبْلَ أَنْ يُوقِعَ اللهُ بِكُمْ مِثْلَ وَقْعَةِ قُرَيْشٍ.
آنها پاسخ دادند ای محمد تو را شکست قریش [در جنگ بدر] فریب ندهد [به اشتباه نیاندازد. تو با کسانی مقابله کردی که نمی‌دانستند اصلاً جنگ چیست] واللهِ ما مرد جنگیم و اگر با ما روبرو شوی، حواهی فهمید که تا کنون حریفی مثل ما نداشتی.
فَقَالُوا: يَا مُحَمّدُ، لَا يَغُرّنّكَ مَنْ لَقِيت، إنّك قَهَرْت قَوْمًا أَغْمَارًا. وَإِنّا وَاَللهِ أَصْحَابُ الْحَرْبِ، وَلَئِنْ قَاتَلْتنَا لَتَعْلَمَنّ أَنّك لَمْ تُقَاتِلْ مِثْلَنَا. 
اینطور که واقدی می‌گوید عُمَر بن خطاب هم نقض عهد یهودیان را به پیامبر اطلاع داده بود.
إلَى أَنْ جَاءَ عُمَرُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، بَلَغَنِي أَنّ بَنِي قُرَيْظَةَ قَدْ نَقَضَتْ الْعَهْدَ وَحَارَبَتْ. فَاشْتَدّ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَالَ: مَنْ نَبْعَثُ يَعْلَمُ لَنَا عِلْمَهُمْ؟ فَقَالَ عُمَرُ: الزّبَيْرُ بْنُ الْعَوّامِ. فَكَانَ أَوّلَ النّاسِ بَعَثَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وسلم الزبير بن الْعَوّامِ، فَقَالَ: اذْهَبْ إلَى بَنِي قُرَيْظَةَ. فَذَهَبَ الزّبَيْرُ فَنَظَرَ، ثُمّ رَجَعَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، رَأَيْتهمْ يُصْلِحُونَ حُصُونَهُمْ وَيُدْرِبُونَ طُرُقَهُمْ، وَقَدْ جَمَعُوا مَاشِيَتَهُمْ...(جلد ۱، ص ۴۵۷)
عُمَر آمد پیش پیامبر و خبرداد که بَنی‌قُریْظه، نقض عهد کرده و قصد درگیری و مقابله[با مسلمانان] را دارند. [این خبر] برای پیامبر گران آمد و از وی پرسید [به نظر شما] چه کسی را خوب است نزد آنان بفرستیم؟ [تا ببینیم داستان از چه قرار است] عُمَر، زُبیر بن عوام را پیشنهاد کرد. زُبیر نخستین فردی بود که محمد در این رابطه [به سوی آن قوم] فرستاد. پیامبر به زبیر گفت برو پیش بَنی‌قُریْظه[ببین چه خبر است]. زبیر رفت. اوضاع را بررسی کرد و وقتی برگشت گفت: من آنها را در حال آمادگی[برای مقابله] دیدم...آنها دارند به طُرق گوناگون [برای درگیری و جنگ با ما] مهیا می‌شوند...
...
بعد از گزارش زُبیر از آماده شدن بَنی‌قُریْظه برای جنگ، پیامبر [به سه نفر از یارانش] سعدبن معاذ، سعدبن عباده و اُسید بن حُضیر، هم مأموریت می‌دهد نزد بنی‌قریظه بروند و با آنها صحبت کنند... این سه نفر با بنی‌فریظه آشنا، و از برجستگان اوس و خزرج بودند.
ثُمّ دَعَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ، وَسَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ، وَأُسَيْدَ بْنَ حُضَيْرٍ، فَقَالَ: إنّهُ قَدْ بَلَغَنِي أَنّ بَنِي قُرَيْظَةَ قَدْ نَقَضُوا الْعَهْدَ الّذِي بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ وَحَارَبُوا، فَاذْهَبُوا فَانْظُرُوا إنْ كَانَ مَا بَلَغَنِي حَقّا، فَإِنْ كَانَ بَاطِلًا فَأَظْهِرُوا الْقَوْلَ، وَإِنْ كَانَ حَقّا فَتَكَلّمُوا بِكَلَامٍ تَلْحَنُونَ لِي بِهِ أَعْرِفُهُ، لَا تَفُتّوا أَعْضَادَ الْمُسْلِمِينَ. (جلد ۲، ص ۴۵۸)
پیامبر به سه نفر مزبور گفت به من رسیده که بَنی‌قُریْظه پیمانی را که ما با آنها داشتیم نقض کرده‌ و آماده جنگ شده‌اند. شما [بروید با آنها صحبت کنید] بررسی کنید ببینید این موضوع واقعی‌ست یا نه. آن را روشن کنید ولی نتیجه را به خود من بگویید و عمومی نکنید...
فَلَمّا انْتَهَوْا إلَى كَعْبِ بْنِ أَسَدٍ وَجَدُوا الْقَوْمَ قَدْ نَقَضُوا الْعَهْدَ، فَنَاشَدُوهُمْ اللهَ وَالْعَهْدَ الّذِي كَانَ بَيْنَهُمْ، أَنْ يَرْجِعُوا إلَى مَا كَانُوا عَلَيْهِ قَبْلَ ذَلِكَ قَبْلَ أَنْ يَلْتَحِمَ الْأَمْرُ. وَأَلّا يُطِيعُوا حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ.
آن سه نفر بسوی بَنی‌قُریْظه رهسپار شدند و [در صحبت با آنان] دریافتند که [بله] نقض عهد کرده‌اند. پس آنها را به خداوند قَسَم دادند که برگردید به قول و قراری که بسته بودید. عهد و پیمانی را که داشتند، یادشان آوردند و گفتند برگردید به پیمان گذشته. برگردید پیش از آنکه کار از کار بگذرد. سپس [با اشاره به حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ، فردی که به نظر آنان دو‌به‌هم‌زن و فتنه‌گر بود، به سران بَنی‌قُریْظه گفتند او شما را به نقض پیمان تحریک می‌کند] حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ را از خودتان دور کنید و گوش به حرفش ندهید. 
فَقَالَ كَعْبٌ: لَا نَرُدّهُ أَبَدًا، قَدْ قَطَعْته كَمَا قَطَعْت هَذَا الْقِبَالَ لِقِبَالِ نَعْلِهِ. وَوَقَعَ كَعْبٌ بِسَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ يَسُبّهُ،
کعب بن اسد (از سران بَنی‌قُریْظه] گفت ابدا، ما هرگز او را از خودمان دور نمی‌کنیم. سپس ادامه داد من همانطور که بند پاپوش خودم را (کفشم را] جِر می‌دهم، پیمان با شما را هم پاره می‌کنم. [و حین صحبت بند کفشش را پاره کرد]. سپس به سعدبن معاذ فحش داد.
فَقَالَ أُسَيْدُ بْنُ حُضَيْرٍ: تَسُبّ سَيّدَك يَا عَدُوّ اللهِ؟ مَا أَنْتَ لَهُ بِكُفْءٍ! أَمَا وَاَللهِ يَا ابْنَ الْيَهُودِ، لَتُوَلّيَن قُرَيْشٌ إنْ شَاءَ اللهُ مُنْهَزِمَةً وَتَتْرُكُك فِي عُقْرِ دَارِك، فَنَسِيرُ إلَيْك...
اُسید بن حُضیر، رو کرد به کعب و به او گفت تو با سرور خودت که با او هم‌پیمان بودی، فحاشی می‌کنی ای دشمن خدا؟ تو اصلاً هم طراز او نیستی. سپس [رو کرد] به یهودیان [و] گفت به خدا سوگند این قریش [از مدینه] می‌رود [کاری از پیش نخواهد برد] شکست خواهد کرد و شماها را در نهانخانه خودتان تنها خواهند گذاشت و ما سراغتان خواهیم آمد.
إنّكُمْ وَاَللهِ مَا لَقِيتُمْ أَحَدًا يُحْسِنُ الْقِتَالَ وَلَا يَعْرِفُهُ، نَحْنُ وَاَللهِ نُحْسِنُ قِتَالَكُمْ! وَنَالُوا مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَمِنْ الْمُسْلِمِينَ أَقْبَحَ الْكَلَامِ، وَشَتَمُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ شَتْمًا قَبِيحًا حَتّى أَغْضَبُوهُ. فَقَالَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ: دَعْهُمْ فَإِنّا لَمْ نَأْتِ لِهَذَا، مَا بَيْنَنَا أَشَدّ مِنْ المشاتمة- السيف! (جلد ۲، ص ۴۵۸)
کعب پاسخ داد شما تا حالا با کسانی مقابله می‌کردید که آشنا به جنگ نبودند و با ما روبرو نشده‌اید. آنگاه کعب و دیگر یهودیان نسبت به پیامبر زشت‌ترین دشنام‌ها را دادند و به سعد بن عباده نیز چندان ناسزا و فحش‌های ناجور (...) گفتند که او را خشمگین کردند. در این حال، سعدبن معاذ به سعدبن عباده گفت رهایشون کن. ما برای این کار و بگو مگو نیامده‌ایم، کار میان ما سخت‌تر از ناسزا گفتن به یک دیگر است. بین ما و آنها...جز شمشیر نخواهد بود. 
فَقَالَ كَعْبَ بْنَ أَسَدٍ: يَا حُيَيّ [حُيَيّ بْنُ أَخْطَبَ]، إنّي عَاقَدْتُ مُحَمّدًا وَعَاهَدْته، فَلَمْ نَرَ مِنْهُ إلّا صِدْقًا، وَاَللهِ، مَا أَخْفَرَ لَنَا ذِمّةً وَلَا هَتَكَ لَنَا سِتْرًا، وَلَقَدْ أَحْسَنَ جِوَارَنَا. فَقَالَ حُيَيّ: وَيْحَك! إنّي قَدْ جِئْتُك بِبَحْرِ طَامٍ وَبِعَزّ الدّهْرِ، جِئْتُك بِقُرَيْشٍ عَلَى قَادَتِهَا وَسَادَتِهَا... (جلد ۱، ص ۴۵۵) 
[در واکنش به سخنان حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ که بَنی‌قُریْظه را به نقض عهد تحریک می‌کرد و می‌گفت قریش نزدیک مدینه هستند و...]، کعب بن اسد [که از طرف بَنی‌قُریْظه پیمان با محمد را امضا کرده بود] پاسخ داد: ای «حُییّ» من با محمد پیمان بسته‌ام و ما از او جز صدق و راستی چیزی ندیدیم. سوگند به خدا که محمد نقض عهد و پرده‌دَری[هتک ستر] نکرده، همسایگی با ما را به نحو نیکو انجام داده‌است. حُییّ، [در جواب کعب] گفت وای بر تو، من دریای موفقیت و عزت روزگار را برای شما آوردم. قریش را با سران‌شان همه را آوردم [به مدینه کشانده‌ام].
حُییّ، درنهایت توانست نظر خودش را به کرسی بنشاند و بنی‌قریضه به نقض عهد کشیده شدند. 
هَمّتْ بَنُو قُرَيْظَةَ أَنْ يُغَيّرُوا عَلَى بَيْضَةِ الْمَدِينَةِ لَيْلًا، فَأَرْسَلُوا حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ إلَى قُرَيْشٍ أَنْ يَأْتِيَهُمْ مِنْهُمْ أَلْفُ رَجُلٍ، وَمِنْ غَطَفَانَ أَلْفٌ، فَيُغِيرُوا بِهِمْ فَجَاءَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْخَبَرُ بِذَلِكَ فَعَظُمَ الْبَلَاءُ، فَكَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَبْعَثُ سَلَمَةَ بْنَ أَسْلَمَ بْنِ حَرِيشٍ الْأَشْهَلِيّ فِي مِائَتَيْ رَجُلٍ، وَزَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ فِي ثَلَاثِمِائَةٍ يَحْرَسُونَ الْمَدِينَةَ وَيُظْهِرُونَ التّكْبِيرَ، وَمَعَهُمْ خَيْلُ الْمُسْلِمِينَ، فَإِذَا أَصْبَحُوا أَمّنُوا. فَكَانَ أَبُو بَكْرٍ الصّدّيقُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ يَقُولُ: لَقَدْ خِفْنَا عَلَى الذّرَارِيّ بِالْمَدِينَةِ مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ أَشَدّ [مِنْ] خَوْفِنَا مِنْ قُرَيْشٍ وَغَطَفَانَ...(جلد ۱، ص ۴۶۰)
بَنی‌قُریْظه تصمیم گرفتند که شب هنگام، از مرز مدینه به شهر حمله کنند و حُيَيّ بْنَ أَخْطَبَ را به سوی قریش فرستادند و خواهان هزار نفر [جنگجو] از قریش و هزار نفر از قبیله غَطَفان [که با قریش آمده بودند] شدند [تا به کمک‌شان بیایند]. این خبر به پیامبر رسید و او این بلا را بزرگ ارزیابی کرد. پس، سَلَمَةَ بْنَ أَسْلَم را با ۲۰۰ نفر، و زَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ را با ۳۰۰ نفر به مقابله آنان فرستاد تا از مدینه حراست کنند و با فریاد تکبیر، حضور و آمادگی خودشان را نشان دهند. خیل مسلمین را هم با آنان همراه کرد. صبح شد و امن و امان بود [بنی‌قریظه حمله نکردند]. ابوبکر صدیق می‌گفت در رابطه با زن و بچه‌هایمان ما از بَنی‌قُریْظه بیشتر از قریش و غَطَفان هراس داشتیم.
خَرَجَ نَبّاشُ بْنُ قَيْسٍ لَيْلَةً مِنْ حِصْنِهِمْ يُرِيدُ الْمَدِينَةَ، وَمَعَهُ عَشَرَةٌ مِنْ الْيَهُودِ مِنْ أَشِدّائِهِمْ وَهُمْ يَقُولُونَ:عَسَى أَنْ نُصِيبَ مِنْهُمْ غُرّةً. فَانْتَهَوْا إلَى بَقِيعِ الْغَرْقَدِ، فَيَجِدُونَ نَفَرًا مِنْ الْمُسْلِمِينَ مِنْ أَصْحَابِ سَلَمَةَ بْنِ أَسْلَمَ بْنِ حَرِيشٍ، فَنَاهَضُوهُمْ فَرَامُوهُمْ سَاعَةً بِالنّبْلِ، ثُمّ انْكَشَفَ الْقُرَيْظِيّونَ مُوَلّينَ. (جلد ۱، ص ۴۶۲) 
«نَبّاشُ بْنُ قَيْسٍ» شب‌هنگام، از پناهگاه‌ بیرون آمد و با ده نفر زُبده از یهود [بَنی‌قُریْظه]، به سمت مدینه پیش آمده، می‌گفتند شاید شکستی [به نیروهای محمد] وارد کنیم. [همانطور که پیش می‌آمدند] رسیدند به منطقه بَقِيعِ الْغَرْقَدِ، و عده‌ای از مسلمانان را از یاران سَلَمَةَ بْنَ أَسْلَم آنجا یافتند. با آنها درگیر شدند و ساعتی به سوی همدیگر تیر انداختند. [نَبّاشُ بْنُ قَيْسٍ و آن گروه زبده همراهش، کاری پیش نبردند و] بعد ازآن، قریشیان [هم] عقب نشستند و گریختند... 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
ابن زنجویه و تعداد کشته شدگان بنی‌قُریْظه
أبو أحمد حمید بن مخلد مشهور به ابن زنجویه در کتاب الاموال که از منابع قدیمی است در روایت ۳۵۹ کتاب مزبور، تعداد کشته‌شدگان بنی‌قُریْظه را چهل نفر می‌نویسد. (گفته می‌شود عدد چهل در معنى «بسيار» هم به كار رفته است).
(حدیث مرفوع) ثنا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ صَالِحٍ، حَدَّثَنِی اللَّیْثُ بْنُ سَعْدٍ، حَدَّثَنِی عُقَیْلٌ، عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، أَنّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ " غَدَا إِلَی بَنِی‌قُرَیْظَه، فَحَاصَرَهُمْ حَتَّی نَزَلُوا عَلَی حُکْمِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ، فَقَضَی بِأَنْ یُقْتَلَ رِجَالُهُمْ، وَتُقْسَمَ ذَرَارِیُّهُمْ وَأَمْوَالُهُمْ، فَقُتِلَ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ أَرْبَعُونَ رَجُلا، إِلا عَمْرَو بْنَ سَعْدٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ : إِنَّهُ کَانَ یَأْمُرُ بِالْوَفَاءِ، وَیَنْهَی عَنِ الْغَدْرِ فَلِذَلِکَ نَجَا. وَدَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ الزُّبَیْرَ إِلَی ثَابِتِ بْنِ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ، فَأَعْتَقَهُ، وَکَانَ الزُّبَیْرُ أَجَارَهُ یَوْمَ بُعَاثٍ، فَقَالَ لِلزُّبَیْرِ : أَجْزِیکَ بِیَوْمِ بُعَاثٍ...
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ 
آناکُرونی‌زِم(آناکرونیسم) Anachronism 
گاهی از خودم سؤال می‌کنم چرا وقایعی چون داستان یهودیان بنی‌قُریْظه که امروز مورد توجه ماست؛ پیش از انقلاب، کنجکاوی من و دیگر زندانیان سیاسی را برنمی‌انگیخت و در آن دقیق نمی‌شدیم؟ چرا چیزی که امروز خشونت شمرده می‌شود در گذشته این چنین نبود؟ برای چه امثال ابن‌اسحاق و ابن‌هشام و طبری واقعه بنی‌قریظه را نه تنها لاپوشانی نکرده؛ بلکه شاخ و برگ هم داده‌اند؟ انگار در دید آنان از دَم‌تیغ‌گذراندنِ یهودیان بَنی‌قُریْظه، قُبحی نداشته، و علامت شجاعت محسوب می‌شود!
آیا بخاطر این است که کدهای اخلاقی در زمان‌های مختلف فرق دارند و ارزش‌های هر دوره متفاوت است؟ اگر چنین باشد پس نباید به یک مفهوم در خارج از زمان و مکان خودش بنگریم و هنگام بررسی تاریخ گذشته و متون کهن، پَس‌پَسَکی تاریخ‌نگاری کنیم. نباید دچار نازمانی شده، مسائل امروز را به اعصار گذشته ببریم.
«رفتار گذشتگان را باید همان قدر معقول ببینیم که آنها می‌دیدند. تنها در اینصورت ما گذشته را فهم کرده‌ایم. نباید عقلانیت روزگار خودمان را به آن زمان صادر کنیم و آنها را به تیغ عقلانیت معاصر گردن بزنیم.»
اگر بعضی چیزها را که گذشتگان گفته یا انجام داده‌اند، نمی‌فهمیم، تعجبی ندارد. چرا؟ چون روانشناسی و ارزش‌های بشر مدرن عوض شده‌است. برای مثال؛ ما برخی توصیه‌های مسیح به حواریون را نمی‌فهمیم و حق داریم از خودمان بپرسیم چرا آن‌ها را از پیروانش می‌خواست. درکش برایمان مشکل است. دلیلش این است که ما در ذهن آنها زندگی نمی‌کنیم و مسائلی که با آن درگیر بودند برایمان اهمیتی ندارد یا آنقدر بدیهی است که گفتنش را اصلاً لازم نمی‌دانیم. در کیهان شناسی حرف قدما برای ما پیش پا افتاده و تا حدودی غلط ‌است. اما امثال بطلمیوس را نمی‌توانیم مسخره کنیم چون این رأی یا آن رأی‌شان اشتباه بوده‌ و زمین، دیگر مرکز عالم نیست و نور خورشید هم از ماوراء طبیعت نمی‌‌آید. «در دوره ما برخی استدلال‌های نیوتون و امثال وی؛ برای یک دانشجوی ریاضی فیزیک که آنالیز و مشتق می‌داند، بدیهی و ساده است. خیلی ساده. چرا؟ چون ما فاصله گرفتیم از دنیایی که آنها در آن می‌زیستند.» گویی خیلی چیزها آنچنان که برای آنها عینی و حسی بوده، برای ما نیست. 
خب «اگر تجربه‌های علمی اینطور است (که هست)، وای به تجربه‌های تاریخی. رفتن در اذهان گذشتگان و ساختن فضای فکری فرهنگی مفهومی آن دوران؛ کار دشواری است.» با ذهنیت و تجربیات امروز نمی‌توان وقایع دیروز و پریروز و پس پیروز را درست بررسی کرد و سنجید.
رجوع کنید به مقاله
 


منابع

  • ابن‌هشام؛ السیره النبویه
  • منقولات ابن اسحاق در سیره ابن هشام
  • المحن، ابو العرب
  • عباس عقاد؛ عبقریات الإسلامبه
  • درد اهل ذمّه؛ یوسف شریفی 
  • ویلیام مونتگمری وات، پیامبر در مکه و مدینه
  • بروکلمان و فلهاوزن، الاستشراق فی السیرة النبویه، دراسة تاریخیة لآراء وات
  • علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی؛ کتاب الاغانی
  • الرحیق المختوم؛ غزوه بنی‌قُریْظه
  • صلاح الدین عبد المنعم صالح بدر؛ الأحادیث الوارده فی یهود بنی‌قُریْظه فی الکتب السته و...
  • ابو زید، د. احمد، السیرة النبویه
  • هاشم معروف حسنی؛ سیره المصطفی
  • سروش؛ عبدالکریم، رؤیاهای رسولانه و گفتارهای دیگر، مدسه مولانا
  • محمد باقر سجودی، چرا پیامبر یهودیان را قتل عام نموده است؟
  • یوسف البندر؛ مجزرة بني قريظة
  • محمد أحمد باشمیل؛ غزوه بنی‌قُریْظه
  • مطهربن طاهر مقدسی؛ کتاب البدء و التاریخ 
    یاقوت حموی؛ معجم البلدان 
  • رودنسون، محمد
  • حسن یوسفی اشکوری، آیا کشتار بَنی‌قُریْظه می‌تواند درست باشد؟
  • فتح الدین محمد بن محمد ابن سید الناس الیعمری الأندلسی، عیون الاثر فی فنون المغازی والاثر
  • محمدبن جریر طبری؛ تاریخ الرسل و الملوک
  • عبدالحسین زرینکوب؛ بامداد اسلام 
  • ولید عرفات، نکاتی تازه‌یاب در مورد بنی‌قریظه و یهودیان مدینه
  • ولید عرفات؛ نقد و بررسی گزارش اعدام مردان بنی‌قُریْظه بعد از جنگ خندق
  • میر یعقوب کیستر، قتل‌عام بَنی‌قُریْظه، بازنگری یک روایت
  • دکتر جعفر شهیدی؛ تاریخ تحلیلی اسلام
  • الاصابه؛ ابن حجر العسقلانی
  • بهرام مشیری؛ کشتار قوم بنی‌قُریْظه (چند گفتار و مصاحبه ویدئویی)
  • محسن کدیور، عدم اعتبار خبر مربوط به کشتار بَنی‌قُریْظه
  • ویکی‌پدیا؛ نقد روایات ابن‌اسحاق و واقدی از بنی‌قُریْظه، و یاداشتهای خودم در این مورد
  • صلاح الدين عبد المنعم صالح بدر، الأحاديث الواردة في يهود بني قريظة في الكتب الستة و...
  • أحمد باشميل، غزوة بَنی‌قُریْظه 
  • ایمان سلیمانی امیری، نگاهی بےپرده به زندگانی پیامبر اسلام (اسرائیل پارس تی وی)
  • ایمان سلیمانی امیری، بررسی واقعه یهود بَنی‌قُریْظه
  • شیخ مفید؛ ارشاد، جلد یکم
  • هانه رحمان، ستيزهاى بين پيامبر و مخالفانش در مدينه
  • هانه رحمان، برخوردهای پیامبر با یهود (وضع اقتصادی یهود و علت نزاع پیامبر با آن‌ها)
  • صدر الدین بلاغی؛ تاریخ پیامبر اسلام
  • مصطفی حسینی طباطبایی، پیرامون یهود بَنی‌قُریْظه در صدر اسلام
  • مصطفی حسینی طباطبایی، خیانت در گزارش تاریخ
  • اسلام در ایران؛ نوشته ایلیاپاولویچ پطروشفسکی، ترجمه کریم کشاورز 
  • طباطبایی؛ سید محمدحسین. «سرانجام یهودیان بنی‌قُریْظه و...»، تفسیر المیزان، جلد ۱۶
  • محمد ابراهیم آیتی؛ تاریخ پیامبر اسلام، 
  • مغلطای بن قلیج، زهر الباسم فی سیرة ابی القاسم
  • سایت زندیق، سر بریدن در اسلام
  • صحیح بخاری کتاب المغازی باب ۲۸ مربوط به غزوه بنی‌قُریْظه
  • ابوعبید القاسم بن سلام، الاموال
  • ابن کثیر، کتاب البدایة و النهایة (مجموعه‌ای از روایات واقدی، ابن اسحاق، موسی بن عقبه و احادیث مرتبط با مباحث مغازی از صحاح سته)
  • ار.بی. سرجنت، قانون نامه مدینه
  • ابن اثیر؛ اسد الغابه فی معرفة الصحابه
  • ایرج مصداقی، نگاهی گذرا به ریشه‌های قتل‌عام زندانیان در سال‌های ۶۰ و ۶۷ 
  • ابن‌ عبدالبرّ؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب
  • محمد مقریزی، إمتاع الأسماع
  • احمدبن اسحاق یعقوبی؛ تاریخ الیعقوبی
  • موسی گیل، قانون نامه مدینه؛ بازنگری در مورد آن
  • اکیرا گوتو، قانون نامه مدینه
  • اسماعیل یغمائی، پای منبر تاریخ (در شناخت تاریخی علی بن ابیطالب...) 
  • بازخوانی غزوه بنی‌قُریْظه؛ محمدمهدی جوکار 
  • آهنچی؛ آذر. بنی‌قُریْظه. در دانشنامه جهان اسلام. 
  • جعفر سبحانی؛ فروغ ابدیت
  • ولفنسون، اسرائیل؛ تاریخ الیهود فی بلادالعرب فی الجاهلیه و صدرالاسلام
  • م.ج. کیستر، ادبیات سیره(The Siarh Literatuer)
  • علی دشتی؛ بیست و سه سال
  • رسول جعفریان؛ سیره رسول خدا
  • رسول جعفریان؛ منابع تاریخ اسلام 
  • آرامش دوستدار، مقالات امتناع تفکر در فرهنگ دینی 
  • محمد بن سعد بن منیع بغدادی؛ طبقات الکبیر 
  • جعفرالعاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، جلد یازدهم
  • نشریه مجاهد شماره ۳؛ پانزده مرداد ۵۸
  • اسرائیل شاهاک؛ آیین یهود سابقه سه هزار ساله، ترجمه رضا آستانه پرست
  • جعفر مرتضی؛ الصحیح من سیره‌النبی الاعظم، ج ۱۲
  • محمد احمد باشمیل؛ غزوه بنی‌‌قُریْظه
  • محمد کاظم رحمتی، پژوهش‌های سیره در مطالعات اسلامی…
  • ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد نمری قرطبی، الاستيعاب في معرفة الأصحاب
  • احمد بن یحیی بلاذری؛ فتوح البلدان
  • دانشنامه جودائیکا Encyclopaedia Judaica؛ در مورد مردمان یهودی و باورهایشان
  • ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه
  • هاینار کیپهارت، نمایشنامه قضیه بنی‌قُریْظه، ترجمه نجف دریابندری (با بهره‌گرفتن از کتاب «ق‍ض‍ی‍ه‌ راب‍رت‌ اوپ‍ن‍ه‍ای‍م‍ر»؛ نمایشنامه با پس زمینه جدلی جنایی/دادگاهی به گستردگی از زمانهای پیشین می‌گذرد تا به زمان آینده بپیوندد و بررسی کند که تا چه اندازه و تا کجا حق پیشروی و حق کشتن در پی‌گیری خواسته‌هایمان را داریم)
  • ترجمه فارسی کتاب المغازی
  • کتاب المغازی (به زبان عربی)


  • Harold Kasimow, Muhammad and the Jews
  • Wolfgun. Behn, Muhammad and The Jews of Medina
  • Watt, W. Montgomery, Muhammad at Medina. OxfordUniversity
  • Karen Armstrong, Muhammad: A Prophet For Our Time
  • Ahmad, Barakat: Muhammad and the Jews
  • R.B.Serjeant ,The Constitution of Medina
  • Michael Lecker: Muslims, Jews and Pagans. Studies on Early Islamic Medina
  • Haggai Mazuz, The Religious and Spiritual Life of the Jews of Medina
  • Frederick Mathewson Denny. An Introduction to Islam
  • Waqidis Account on the Status of the Jews of Medina
  • Ben-Yehuda, Nachman. The Masada Myth: Collective Memory and Mythmaking In Israel
  • Lecker, Michael, "On Arabs of the Banū Kilāb executed together with the Jewish Banū Qurayza"
  • Stillman, Norman, The Jews of Arab Lands
  • The Life of Muhammad, Uri Rubin, variorum
  • Frederick Mathewson Denny. An Introduction to Islam
  • Arafat, Walid N, New Light on the Story of Banu Qurayza and the Jews of Medina
  • M.J. Kister, The Massacre of the Banu Qurayza: Studies in Arabic and Islam 


░▒▓ همه نوشته‌ها و ویدئوها در آدرس زیر است: 
...
همنشین بهار 
 

منبع:پژواک ایران


همنشین بهار

فهرست مطالب همنشین بهار در سایت پژواک ایران 

*رضاشاه؛ فقط در ستم و سرکوب، خلاصه نمی‌شود  [2023 Apr] 
*عهدنامهِ مودتِ ۱۹۵۵، بین ایران و ایالات متحده  [2023 Apr] 
*تاریخ همچون تانکی از روی سرِ ما می‌گذرد; فتوای آخوندها در زندان شاه سپاس سپاس اعلیحضرتا فتوای آخوندها در زندان شاه سپاس سپاس اعلیحضرتا [2023 Mar] 
*یادی از دکتر سیدجواد طباطبایی یکی از شارحین هگل در ایران  [2023 Mar] 
*نیو استارت New START پیمان جدید کاهش تسلیحات استراتژیک  [2023 Feb] 
*نشست مهم سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷  [2023 Feb] 
*۱۹ بهمن سال ۶۰، خانه زعفرانیه جان‌باختنِ موسی خیابانی و نقش جعفر مشتاق  [2023 Feb] 
*اولین و آخرین دیدار نویسندگان با آیت‌الله خمینی (۲۹ بهمن ۱۳۵۷)  [2023 Feb] 
*پیش‌زمینه‌های حضور مجاهدین در عراق / گذشته، سرزمین غریبی است  [2023 Jan] 
*گفت‌وگوی نمایندگان مسعود رجوی با سرویس استخبارات عراق (در دوره صدام)  [2023 Jan] 
*اعلامیهٔ جهانی حقوق بشر آرمان مشترک تمام مردمان و ملت‌ها  [2023 Jan] 
*کنوانسیون چهارم ژنو / Fourth Geneva Convention  [2023 Jan] 
*راه طی نشده با نشیب و فراز بسیار  [2023 Jan] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی  [2022 Dec] 
*پیشه‌وَری و آنچه در آذربایجان گذشت برگ زرینی از رومانتیسم ایرانی  [2022 Dec] 
*نیکوس کازانتزاکیس همسفر تاریخ و همدم اساطیر  [2022 Dec] 
*قتلِ فروهرها، مختاری، پوینده و مجید شریف به روایت قاتلین  [2022 Dec] 
*اِن‌تَن‌گِل‌مِنت Entanglement (گره‌خوردگی و درهم‌تنیدگی)  [2022 Oct] 
* انقلاب گیسوان «زن، زندگی، آزادی» (ژن، ژیان، ئازادی)  [2022 Sep] 
*دالان زنگِزور Zangezur corridor  [2022 Sep] 
*طالقانی، آیه مدارا و شرح صدر  [2022 Sep] 
*گورباچف؛ پیشگام پایان جنگ سرد Горбачев - пионер конца холодной войны  [2022 Sep] 
*غبارزدایی از محمد بن زکریای رازی  [2022 Aug] 
*دو نامه قوام‌ السلطنه به پادشاه و پاسخ دربار به نخستین نامه وی  [2022 Aug] 
*متن کاملِ قانون اساسی مشروطه و متمم آن  [2022 Aug] 
*سایه، «پیر پرنیان اندیش» و ارغوانش  [2022 Aug] 
*مشروطه؛ بنیان‌هایِ ذهنی جامعهِ ما را تکان داد  [2022 Aug] 
*تلسکوپ جیمز وب تاریخ کیهان را بازنویسی خواهد کرد  [2022 Jul] 
*محکومیت حمید نوری و استاندارد یاماشیتا Command responsibility [2022 Jul] 
*از نورد استریم تا کربن خنثی  [2022 Apr] 
*روابط ایران و روسیه در گذر تاریخ  [2022 Apr] 
*رضا براهنی: شریعتی، دیدار در زندان  [2022 Apr] 
*فیلم قدرت سگ Power of the Dog  [2022 Mar] 
*عَلَمِ دولت نوروز به صحرا برخاست بهار می‌آید هر چند زمستانیان نخواهند [2022 Mar] 
*پرونده حمید نوری به نسل‌کشی ارتباطی ندارد  [2022 Mar] 
*پیمان مینسک و تراژدی در اوکراین  [2022 Mar] 
*بگير و ببند و کُشتار، در آغاز انقلاب   [2022 Feb] 
*نشست مهم سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷   [2022 Feb] 
*لو رفتن خانه زعفرانیه ۱۹ بهمن سال ۶۰ ناگهان موسی زنده شد و اسلحه کشید   [2022 Feb] 
* کارلوس در وین; گروگانگیری در اجلاس اوپک  [2022 Jan] 
*ترور حسنعلی منصور مبارزه با فراموشی یک وظیفه تاریخی است   [2022 Jan] 
*دکتر شاپور بختیار و روزِ « ر+ ۱»   [2022 Jan] 
*کنفرانس گوادلوپ؛ ژنرال هایزر، انقلاب ۵۷   [2022 Jan] 
*عراق؛ حزب بعث، و خُلق‌ و‌ خویِ صدام حسین  [2021 Dec] 
* سیروس نهاوندی، اسب تراوای ساواک   [2021 Dec] 
*۱۶ آذر سال ۳۲، ربطی به ورود نیکسون به ایران نداشت  [2021 Dec] 
* استخبارات صدام و بمباران مَحَلّه گیشا  [2021 Dec] 
*جبهه دموکراتیک ملی غبارزدایی از آینه‌ها [2021 Nov] 
* کاروانسرا سنگی و لباس شخصی‌های حکومتی غبارزدایی از آینه‌ها [2021 Nov] 
*جنگ جهانی اول؛ یکی از برجسته‌ترین رخدادهای تاریخ بشر  (۱۷) تاریخ جهان دادگاه جهان است [2021 Nov] 
*صفرخان، آن سرو بلند که ایستادگی برازنده‌اش بود  [2021 Nov] 
*...کورشِ تاریخی با توهّماتِ ما، از بُنیاد متفاوت است  [2021 Oct] 
*شجریان، شمایلِ فرهنگیِ موسیقیِ ایران   [2021 Oct] 
*پرونده احمد کسروی ننگ دادگستری ایران بود... غبارزدایی از آینه‌ها [2021 Oct] 
*غبارزدایی از آینه‌ها ژاله خون شد؛ هفده شهریور، آغازِ پایانِ رژیم شاه  [2021 Sep] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان - جمعه ۳۱ تیر سال ۶۷ ثبت امر واقع برای مبارزه با فراموشی  [2021 Jul] 
*نامه دکتر احمد دانش اولین جراح پیوند کلیه در ایران به آیت‌الله منتظری  [2021 Jul] 
*شاهنامه فردوسی تأملی عظیم است  [2021 Jun] 
*خطابهِ آلبر کامو برنده نوبل ادبیات در سال ۱۹۵۷  Albert Camus – Banquet speech  [2021 May] 
*صورتِ استنطاق میرزا رضا کرمانی؛ ضارب ناصرالدین شاه   [2021 May] 
* ترور رزم‌آرا سیاسی‌ترین سپهبد تاریخ نوین ایران   [2021 Apr] 
*دادگاه استکهلم / دادگاه نورنبرگ   [2021 Apr] 
*چین و ماچین و راه ابريشمیِ ديپلماسی  [2021 Apr] 
*غبارزدایی از آینه‌ها نشست تعیین‌کننده سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷  [2021 Feb] 
*فکر کردن به آنچه فکر نکردنی است تلگراف ویلیام سالیوان به وزارت امور خارجه   [2021 Feb] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۲۰)   [2021 Jan] 
*دکتر سیروس سهامی و رنج‌هایش +نامه دکتر علی شریعتی به ایشان   [2021 Jan] 
*تفنگ‌کِشی و برادرکُشی در روستای گاپیلون ۴ بهمن سال ۱۳۶۴   [2021 Jan] 
*شاه و پدرش؛ قدمهای بزرگی به نفع ایران برداشتند، اما...  [2021 Jan] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۹)  [2021 Jan] 
*شهسواران میدان علم (۱) نیوتن، ارسطوی دوران مدرن  [2021 Jan] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۸)   [2020 Dec] 
*ای همه هستی ز تو، آیا تو هم هستی؟   ?Eli, Eli, lema sabachthani  [2020 Dec] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۷)   [2020 Dec] 
*دفاعيات پرشور شکرالله پاک‌نژاد در دادگاه نظامی  [2020 Dec] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی   Yalda (Shab-e Cheleh) and Winter Solstice  [2020 Dec] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۶)   [2020 Dec] 
*اعلامیهٔ جهانی حقوق بشر Universal Declaration of Human Rights [2020 Dec] 
* زنانی که شکست را شکست دادند (۱۵)   [2020 Dec] 
* زنانی که شکست را شکست دادند (۱۴)   [2020 Dec] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۳)  [2020 Nov] 
*شجریان، شمایلِ فرهنگیِ موسیقیِ ایران  [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۱)   [2020 Nov] 
*کورشِ تاریخی با توهّماتِ ما، از بُنیاد متفاوت است   [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱۰)   [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۹)   [2020 Nov] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۸)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۷)   [2020 Oct] 
*یادی از دکتر محمد مصدق رِندِ شریفِ هوشمند   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۶)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۵)  [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۴)   [2020 Oct] 
* زنانی که شکست را شکست دادند (۳)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۲)   [2020 Oct] 
*زنانی که شکست را شکست دادند (۱)   [2020 Sep] 
*طولانی‌ترین جنگ متعارف کلاسیک در قرن بیستم در جنگ ایران و عراق هر کسی کشک خود را می‌سابید  [2020 Sep] 
* نامه تاریخی دکتر مصطفی رحیمی به آیت‌الله خمینی  [2020 Sep] 
*فایل صوتی جعفر شریف امامی؛ شب قبل از ۱۷ شهریور ۵۷   [2020 Sep] 
*۱۲ نکته در مورد حکیم زَکَریای رازی   [2020 Sep] 
* رئیس‌علی دلواری؛ در هنگامهِ خطر، غیبش نمی‌زد  [2020 Aug] 
*سوم شهریور ۱۳۲۰- هجوم متفقین به ایران  [2020 Aug] 
* کودتای ۲۸ مرداد به روایت دکتر غلامحسین صدیقی   [2020 Aug] 
*نشست‌های دکتر شاپور بختیار با شورای امنیت ملی در سال ۵۷   [2020 Aug] 
*دکتر شاپور بختیار و روزِ « ر+ ۱»   [2020 Aug] 
*«بختیارِ» با اختیار، و نامه‌هایش به خمینی   [2020 Aug] 
*جنبش مشروطه یکی از برجسته ترین رویدادهای تاریخ ایران   [2020 Aug] 
* بگير و ببند و کُشتار، در آغاز انقلاب   [2020 Jul] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان - جمعه ۳۱ تیر سال ۶۷  ثبت امر واقع برای مبارزه با فراموشی  [2020 Jul] 
* آزمایش‌ میلگرم و زندان استانفورد   [2020 Jul] 
*صورت مذاکرات شورای انقلاب در مورد مراسم سالگرد درگذشت دکتر مصدق در احمدآباد ۱۴ اسفند سال ۵۷  [2020 Jul] 
*گفتگوی مسعود رجوی با دستگاه اطلاعاتی صدام   [2020 Jun] 
*اخلاق ماکیاولی و سیاست مروانی آیا تزویر و نادرستی، کوتاه‌ترین راه نیل به پیروزی است؟   [2020 Apr] 
*پرونده احمد کسروی، ننگ دادگستری ایران بود..  [2020 Mar] 
*مردی از تئاتر گفت‌و‌شنود با ناصر رحمانی‌نژاد   [2020 Mar] 
*عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر Algiers Agreement + متن کامل قرارداد   [2020 Mar] 
*داستان یهودیان بَنی‌قُریْظه غبارآلود است  [2020 Feb] 
*نشست تعیین‌کننده سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷   [2020 Feb] 
* کنفرانس یالتا Yalta Conference تقسیم جهان به مناطق نفوذ  [2020 Feb] 
*تاریخ، بایگانی اسناد مرده نیست یاد کنفدراسیون بخیر   [2020 Feb] 
*لو رفتن خانه زعفرانیه ۱۹ بهمن سال ۶۰ ناگهان موسی زنده شد و اسلحه کشید   [2020 Feb] 
*نشست‌های دکتر شاپور بختیار با شورای امنیت ملی در سال ۵۷  [2020 Feb] 
*دکتر شاپور بختیار و روزِ « ر+ ۱»   [2020 Jan] 
*معامله قرن و بازتعریف معنای بحران   [2020 Jan] 
*فکر کردن به آنچه فکر نکردنی است تلگراف ویلیام سالیوان به وزارت امور خارجه آمریکا   [2020 Jan] 
*جامعه ایران با بحرانی عمیق روبروست بیانیه ۵۸ نفر از فرهنگ‌ورزان ایران(۱۱ آبان ۱۳۵۶)  [2020 Jan] 
*شاه، اسناد دفتر راکفلر و خالی‌بندی ژنرال هایزر  [2020 Jan] 
*دفاعيات پرشور شکرالله پاک‌نژاد در دادگاه نظامی  [2019 Dec] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی  [2019 Dec] 
* تیرباران نیکلای چائوشسکو و همسرش انسان گرگ انسان است   [2019 Dec] 
* عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر Algiers Agreement + متن کامل قرارداد   [2019 Dec] 
*غبارزدایی از آینه‌ها محاکمه و اعدام شیخ فضل‌الله نوری   [2019 Dec] 
*عاقبت از ما غبار مانَد و بس  [2019 Nov] 
*گفت‌و‌شنود با خانم هایده ترابی - استوانه گِلی کورش واقعیت دارای حقیقت‌های گوناگونی  [2019 Oct] 
*دایره‌المعارف‌ها، شناسنامه‌های حقیقی یک ملت‌اند یادی از دکتر غلامحسین مصاحب  [2019 Oct] 
*گفت و شنود با باقر مومنی، میلیتانت سیاسی (1) مسأله تاریخ، تاریخ مسأله‌هاست   [2019 Oct] 
*دونالد ترامپ و جهت‌گیری‌های سیاست خارجی آمریکا  America’s Foreign Policy Traditions  [2019 Sep] 
*یکبار دیگر، یازده سپتامبر  [2019 Sep] 
* داستان عاشورا، آلوده به خرافه و افسانه است  [2019 Sep] 
* بازجویی دکتر علی شریعتی در ساواک (۱) مکتوب چهل صفحه‌ای   [2019 Aug] 
* نشستِ آیت‌الله منتظری با قاتلین زندانیان سیاسی دوشنبه ۲۴ مرداد ۱۳۶۷   [2019 Aug] 
*جنبش مشروطه یکی از برجسته ترین رویدادهای تاریخ ایران  [2019 Aug] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان - جمعه ۳۱ تیر سال ۶۷   [2019 Jul] 
*چهل سؤال پیرامون قتل‌عام سال ۶۷   [2019 Jul] 
* در پسِ تابلویِ جیغ   [2019 Jul] 
* گرگها فرمانروایى مى‌کنند ــ دکتر جِکیل و آقای هاید  Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde  [2019 Jul] 
* معامله قرن و بازتعریف معنای بحران Deal of the Century  [2019 Jul] 
*سازمان ملل و معاهدهٔ منع شکنجه UNCAT   [2019 Jun] 
*داستان پَهپاد آمریکایی حقیقت نباید در بند این پرسش باشد که به نفع کیست   [2019 Jun] 
*تئوری ریسمان String Theory تارهای رقصندهٔ انرژی Dancing Filament of Energy  [2019 Jun] 
*خطابه دکتر مصدق در دیوان بین‌المللی دادگستری(دادگاه لاهه)  [2019 Jun] 
*نگاهی دوباره به یک استعفا  [2019 Jun] 
* دولتمردان عصر رضاشاه (۵) محمدعلی فروغی (ذُکاءالمُلک) سیاست‌ورز چندساحَتی  [2019 Jun] 
* دولتمردان عصر رضاشاه (۴) نصرت‌الله فیروز، و داستانِ حذف و قتل وی در سمنان  [2019 May] 
*دولتمردان عصر رضاشاه (۳) تیمورتاش، تواناترین چهره سیاسی دوران مدرن   [2019 May] 
* دولتمردان عصر رضاشاه (۲) علی‌اکبر داور نماد مدرنیته اداری در ایران   [2019 Apr] 
* عدالتخانه و ویرانگرانش گفت‌وشنود با ایرج مصداقی   [2019 Apr] 
*سیدحسن تقی‌زاده یک مرد فکور در هیئت یک مرد عمل   [2019 Mar] 
*عَلَمِ دولت نوروز به صحرا برخاست بهار می‌آید هر چند زمستانیان نخواهند   [2019 Mar] 
*پرونده احمد کسروی، ننگ دادگستری ایران بود   [2019 Mar] 
*تنظیم رابطه نظامهای استبدادی شاه و شیخ با وکلای مستقل  [2019 Feb] 
*عشق، شب‌چراغ زندگی‌ست «وَلـِنـْتـایـْنْ دِی» Valentine's Day   [2019 Feb] 
*«بختیارِ» با اختیار، و نامه‌هایش به خمینی   [2019 Feb] 
* نشست تعیین‌کننده سران ارتش شاه صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷   [2019 Feb] 
* عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱۲) قرارداد ۱۹۱۹   [2019 Feb] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱۱) قرارداد سن پترزبورگ(۱۹۰۷)   [2019 Jan] 
*گفت‌وشنود با مرجان براتی دختری با گوشواره مروارید   [2019 Jan] 
*«آمور میو» Amor mio کجاست عشق که سرود زندگی سر کند؟   [2019 Jan] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱۰) پیمان آخال(آخال تِّکه) (1881) Treaty of Akhal  [2018 Dec] 
* نامه تهرانی(بازجوی ساواک) به آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله لاهوتی   [2018 Dec] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۹) Goldsmid Arbitration قرارداد(حَکَمیّتِ) گلدسمید  [2018 Dec] 
* ۶۰۰ ویدئو و مقاله... لحظه‌هایِ بودن Moments of Being  [2018 Dec] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (8) Treaty of Paris 1857 معاهده پاریس  [2018 Dec] 
*پای سخن «آذر بی‌بی»(آذر قشقایی) - به یاد بهمن   [2018 Nov] 
*لو رفتن خانه زعفرانیه ۱۹ بهمن سال ۶۰   [2018 Nov] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۷) Treaties of Erzurum قرارداد ارزنه‌الروم  [2018 Nov] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (66) جنگ جهانی اول یکی از برجسته‌ترین رخدادهای تاریخ بشر  [2018 Nov] 
* عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۶) قراردادِ نوامبر ۱۸۱۴ (عهدنامهٔ تهران)   [2018 Nov] 
*گفت‌و‌شنود با هدایت‌ متین ‌دفتری(۱) اگر حقوق رعایت نشود زندگی هم باطل است  [2018 Oct] 
*گفت‌و‌شنود با خانم هایده ترابی - استوانه گِلی کورش واقعیت دارای حقیقت‌های گوناگونی است   [2018 Oct] 
* مدیحهِ کورش، یا لعنت‌‌نامه برای نَبونَئیدوس   [2018 Oct] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۵) معاهده صلح ترکمانچای  [2018 Oct] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۴) عهدنامهٔ گلستان Гюлистанский договор  [2018 Oct] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۳) Anglo-Persian Treaty of 1812 عهدنامهٔ مُفَصّل   [2018 Oct] 
*دکتر علی شریعتی و مکتب فرانکفورت   [2018 Oct] 
*تاجگذاری «شاهنشاهِ اسلام‌پناه» در گذشته نباید زیست اما، به گذشته باید نگریست [2018 Oct] 
*گفت‌و‌شنود با هدایت‌ متین ‌دفتری(1) اگر حقوق رعایت نشود زندگی هم باطل است  [2018 Sep] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۲) Preliminary Anglo-Iranian Treaty قرارداد مُجمَل (عهدنامهٔ مقدماتی)  [2018 Sep] 
*داستان عاشورا، آلوده به خرافه و افسانه است   [2018 Sep] 
*عهدنامه‌های ایران در عصر قاجار (۱) Treaty of Finckenstein پیمان فینکنشتاین   [2018 Sep] 
*غبارزدایی از آینه‌ها فایل صوتی جعفر شریف امامی؛ شب قبل از ۱۷ شهریور ۵۷  [2018 Sep] 
*غبارزدایی از آینه‌ها - عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر Algiers Agreement + متن کامل قرارداد   [2018 Sep] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۴) بابوف و جنبش بابوفیسم Babeufism   [2018 Sep] 
*بیژن هیرمن‌پور و تاریخچه فدائیان   [2018 Sep] 
*عهدنامه مودّت بین ایران و ایالات متحده   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۳) داستانِ «پایان قرن» Fin de Siècle   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۲) قرنِ نوزدهم، یکی از پربارترینِ اعصار تاریخِ بشری   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۱) «سن ژوست» و «روبسپیر» را آئینه عبرت دان   [2018 Aug] 
*غبارزدایی از آینه‌ها / چهل سؤال پیرامون قتل‌عام سال ۶۷   [2018 Aug] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 54 دنیای واقعی تابلوی نقاشی نیست که هرجور بخواهیم رنگ‌آمیزی کنیم   [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 53 پیش‌زمینه تحولات ۱۸۳۰ اروپا؛ انقلاب کبیر فرانسه است  [2016 May] 
*اینترپل؛ و اخبار مهندسی‌شده   [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 52 فلسفه کانت؛ نظریه آلمانی انقلاب فرانسه است  [2016 May] 
*زد و بند «سایکس ـ پیکو» Sykes–Picot Agreement  [2016 May] 
* تاریخ؛ بایگانی اسناد مرده نیست. یاد کنفدراسیون بخیر  [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 51 شرط خارجی؛ به اعتبار مبنا، وارد عمل می‌شود  [2016 May] 
* غبارزدایی از آینه ها / «تُراب» مثل اسمش، خاکی بود  [2016 May] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک(50) انقلاب کبیر فرانسه چارچوب سیاسى رژیم کهن را درهم شکست  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (49) با انقلاب آمریکا بردگی زیر سوال نرفت  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 48 باخ؛ «نه یک جویبار، بلکه یک دریا»  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 47 مرتجعین؛ «دانیل دِفو» را به غُل و زنجیر، کشیدند  [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 46 هیچ‌کس حق ندارد با «اسپینوزا» حرف بزند   [2016 Apr] 
*گذشته پیش‌درآمد اکنون است What’s past is prologue   [2016 Apr] 
* گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی - قسمت آخر چهار تندیس یک دفتر   [2016 Apr] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 45 «اولیور کرامول» را از قبر درآوردند و گردن زدند   [2016 Apr] 
*داستان مرد حصیری The Wicker Man  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 44 کلیساى مسیحی تجارت برده را نکوهش نمی‌کرد   [2016 Mar] 
* دکتر هاشم بنی‌طُرُفی به میهمانی خاک رفت  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 43 بودن یا نبودن؛ آیا مسئله به واقع این است؟   [2016 Mar] 
*اعتدال بهاری و؛ حس غریب نوروز   [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 42 جان ویکلیف را نبش قبر کردند و استخوان‌هایش را سوزاندند  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 41 با خدا و خرافات هر جنایتی توجیه می‌شود   [2016 Mar] 
* تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 40 رویارویی با ستمگران به قشریگری و جمود مشروعیت نمی‌دهد   [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 39 جنگهای صدساله؛ اروپا را به خاک و خون کشید   [2016 Mar] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی 22   [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 38 حق و عدالت را در برابر هیچ اراده‌ای نمی‌فروشیم  [2016 Mar] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 37 تاریخ یک علم است؛ و کرونولوژی، بخشی از آن  [2016 Feb] 
*اعتصاب فوریه ۱۹۴۱ در هلند February strike  [2016 Feb] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 36 جنگ‌های صلیبی؛ یکی از تأثیرگذارترین نبردهای تاریخ   [2016 Feb] 
*إذا الشّعْبُ يَوْمَاً أرَادَ الْحَيَاةَ ، روزی که مردم زندگی را برگزیدند  [2016 Feb] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 35 پاپ‌ و پادشاه باهم کنار می‌آیند   [2016 Feb] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی 21 کی خادم است کی خائن؟   [2016 Feb] 
*آشکار شدن امواج جاذبه؛ لحظه‌ای مهّم در تاریخ علم   [2016 Feb] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک (34) وایکینگ‌ها با ترس و رحم بیگانه بودند   [2016 Feb] 
*یکی بود یکی نبود میلیون میلیون گل رُز  [2016 Feb] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 33 نشیبی دراز است پیش فراز   [2016 Feb] 
*کنفرانس گوادلوپ؛ ژنرال هایزر، انقلاب ۵۷  [2016 Feb] 
*شنگول و منگول؛ و گرگ‌های پنجه فرو کرده در آرد   [2016 Feb] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 32  هر مورخّی تا حّد زیادی بخشی از زمان خود است  [2016 Feb] 
*تائو ته جینگ - کتاب طریقت  [2016 Jan] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک31 تاریخ؛ تحقّق زمان در زندگی اجتماعی است   [2016 Jan] 
*آسیاب‌های بادی ذهنِ تو The Windmills of Your Mind   [2016 Jan] 
*عباس رحیمی و قاعدهِ طلایی گفت‌وشنود با مختار شلالوند  [2016 Jan] 
*نماز مِیّت، برای «زنده»ای چون عباس که اکنون بیش از همیشه حضور دارد  [2016 Jan] 
* نامۀ چارلی چاپلین به دخترش؛ ساختگی و مَن‌ درآوردی است  [2016 Jan] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی 20 هفت حصار و حصار هشتم  [2016 Jan] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک(30) تاریخ بایگانی اسناد مرده نیست  [2016 Jan] 
*آواز در باران تا همیشه زنده می‏ماند Singin' in the Rain   [2016 Jan] 
*آلبر کامو و رُمان سقوط La Chute   [2016 Jan] 
*پیر بولز Pierre Boulez غزل خدا حافظی را خواند ما بر زمان می‌گذریم نه زمان بر ما   [2016 Jan] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی19 یک اشتباه؛ هزاران جسَد را بر زمین می‌ریزد   [2016 Jan] 
*اخلاق ماکیاولی و سیاست مروانی / آیا تزویر و نادرستی، کوتاه‌ترین راه نیل به پیروزی است؟   [2015 Dec] 
*ای همه هستی ز تو، آیا تو هم هستی؟   [2015 Dec] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 29 بُردنِ ارزشهای یک عصر به عصر دیگر؛ مغالطه‌ای راهزن است  [2015 Dec] 
*ادیت پیاف Edith Piaf گُنجِشَکَکِ اَشی مَشی   [2015 Dec] 
*شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی   [2015 Dec] 
*فرانک سیناترا؛ ماوراء صدا و خود صدا بود   [2015 Dec] 
*داستان یهودیان بنی‌قُریْظه غبارآلود است   [2015 Dec] 
*عباس رحیمی و رنج‌هایش  [2015 Dec] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی18 ؛ هر گونه تلاشی برای اجرای شریعت به خشونت می‌انجامد   [2015 Dec] 
*هانا آرنت، سبزینه پوش عاشق و بُرنا  [2015 Dec] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 28 پنج سال یا صد سال همچون پرکشیدن پرنده‌ای می‌گذرد  [2015 Dec] 
*چند قصهِ گلپایگانی - آخاله اُوغُور بخیر   [2015 Nov] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک27انسان با ابداع خط گام بزرگی در راه تمدن برداشت  [2015 Nov] 
*داعشِ سیاه و داعشِ سفیدBlack Daesh, white Daesh   [2015 Nov] 
*گفت‌‌‌وشنود با اسماعیل یغمائی17 هر لحظه به شکلی بُتِ عیّار بر آمد   [2015 Nov] 
*اصلِ عدمِ قطعیّت؛ خاصیت بنیادین و گریزناپذیرِ جهان Uncertainty Principle  [2015 Nov] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک26جنونِ قدرت آدمی را خُل و چِل می‌کند  [2015 Nov] 
*کُنسِرتو آرانخوئز Concierto de Aranjuez   [2015 Nov] 
*پوری سلطانی‌(همسر مرتضی کیوان) به میهمانی خاک رفت   [2015 Nov] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک25 فراز و نشیب امپراتوری روم   [2015 Nov] 
*گفت‌‌ وشنود با اسماعیل وفا یغمائی 16-واقعیّاتِ دردناک را نمی‌توان با خونریزیِ رژیم پوشاند   [2015 Nov] 
*آبشخور واقعه لیبرتی در دارالخلافه است  [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک24 ؛ وجود اسپارتاکوس به تعداد یارانش تکثیر شده بود   [2015 Oct] 
*بمباران محله گیشا و استخبارات عراق   [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک ۲۳ ؛ جاده ابریشم؛ بزرگ‌ترین شبکهٔ بازرگانی دنیا   [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک22 ؛ارشمیدس و داستان «اروکا»؛ یافتم یافتم   [2015 Oct] 
* آیا مسعود رجوی در فرانسه است؟ مگر مسعود رجوی زخمی شده‌‌ بود؟  [2015 Oct] 
*بخش دیگری از گفتگوی مسعود رجوی با حبوش «من در ابتدای انقلاب در شورای انقلاب بودم»  [2015 Oct] 
*سباستین کاستلیو؛ و سوختنِ «سِروِه‌تُس» در آتش   [2015 Oct] 
*مرضیه با خودش تعریف می‌شود گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی 15   [2015 Oct] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک21 / قارقارِ غازها؛ کاپیتول را نجات داد   [2015 Oct] 
*توافق هسته‌ای؛ سکنجبین بود یا جام زهر؟   [2015 Oct] 
*آب در سیاره بهرام (مریخ)  [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک20/ سِلت‌ها (کِلت‌ها) The Celts   [2015 Sep] 
*کاوالریا روستیکانا Cavalleria rusticana   [2015 Sep] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۴)   [2015 Sep] 
*نامه مسعود رجوی به میخائیل سرگئیویچ گورباچُف   [2015 Sep] 
*وقتی که من بچه بودم؛ غم بود، اما کم بود   [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 19 قوم و خویش ما؛ هومو نالِدی Homo naledi   [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 18  «هومو نالِدی» Homo naledi  [2015 Sep] 
*ژاله خون شد؛ هفده شهریور، آغازِ پایانِ رژیم شاه  [2015 Sep] 
*چه خَبر و چه اَتَر؟ کتابِ «دیک چینی» و دخترش «لیز»Exceptional   [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 17   [2015 Sep] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۳)  زیبایی‌های آغاز انقلاب به کجا رفت؟  [2015 Sep] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (16) جباّران سی گانه و انحطاط آتن Thirty Tyrants   [2015 Sep] 
*نشستِ عبرت‌ انگیزِ صدام حسین  [2015 Aug] 
*گردشِ ایام-برای هر چیز زمانی وجود دارد   [2015 Aug] 
*پاییز خودش نوعی بهار است ؛ به رهی دیدم برگ خزان...  [2015 Aug] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک 15 فهم قانون به معنی درست بودن قانون نیست   [2015 Aug] 
*چَک و چونه مسعود رجوی با دستگاه اطلاعاتی صدام حسین   [2015 Aug] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۱۲- اشغال کویت و شورش کردهای عراق در سال ۱۹۹۰  [2015 Aug] 
*اوسا عَلَم این چه رنگ بود توک عَلَم ؟ خامنه‌ای در دانشگاه پاتریس لومومبا !   [2015 Aug] 
*آبجو؛ نه، ولی آب شلغم اوکی  [2015 Aug] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک14از بنیان‌گذاری رُم تا تمدن چاوین  [2015 Aug] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۱) دکان امام زمان   [2015 Aug] 
*یکبار دیگر قتلعام سال ۶۷ ؛ هرچه را که از آن چشم بپوشیم حمایت کرده‌ایم   [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک ۱۳ توت‌آنخ‌آمون Tutankhamun و عصر طلایی فرعون   [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک 12 تمد‌ن‌ها می‌آیند و می‌روند؛ اما باورها می‌مانند   [2015 Jul] 
*نشست توجیهی عملیات فروغ جاویدان (جمعه ۳۱/۴/۱۳۶۷)  [2015 Jul] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۱۰)تنها «بُزِ اَخفَش» فردیّت ندارد  [2015 Jul] 
*در جنگ ایران و عراق هر کسی کشک خود را می‌سابید  [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت تا فیسبوک (11)  ابتداىِ عصر فلز؛ زمان کشف آن نيست... [2015 Jul] 
*نگذارید کسی به خواب رود !Nessun dorma   [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (10)   [2015 Jul] 
*تاریخِ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (9)   [2015 Jul] 
*هاريس الکسيو و تانگوی نِفلی   [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت تا فیسبوک (8)   [2015 Jul] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی (۹)  نکته‌هایی که متضمن تشخیص هستند  [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (7)  اسطوره نماد مشخص روزگاران باستان  [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۶)  تمدن‌‌های کهن [2015 Jul] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۵)  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۴) -دوران نوسنگی Neolithic انسان از مشکلات خودش بزرگتر است  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۳)  نیاکان ما؛ نئاندرتال و کرومانیون [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک ۲ World history from mammoth to Facebook  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان از ماموت‌ تا فیسبوک (۱)   [2015 Jun] 
*صبحانه در تیفانی و رفیق و مونس من «ماه‌رود»   [2015 Jun] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۸ هان، ای شرم، سرخی‌ات پیدا نیست  [2015 Jun] 
*منشور بزرگ آزادی‌ (مگنا کارتا) - Magna Carta  [2015 Jun] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۱۴) گراکوس بابوف و جنبش بابوفیسم Babeufism   [2015 Jun] 
*چه بر سر گل ها آمده‌است؟  ?Where Have All the Flowers Gone [2015 Jun] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۷  [2015 Jun] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۶ انقلاب ایدئولوژیک   [2015 May] 
*زنوبیا Zenobia و پالمیرا Palmyra  [2015 May] 
*گفت‌و‌شنود با اسماعیل وفا یغمائی(۵) انقلاب ایدئولوژیک   [2015 May] 
*تاریخ ایران و مقاله نیویورک تایمز  چهره‌سازانِ این سرایِ درشت ــ رنگدان‌ها گرفته‌اند به کف [2015 May] 
*پیمان مولوتف ـ ریبن‌تروپ Molotov–Ribbentrop Pact  [2015 May] 
*یادی از بیژن جزنی، فرزانه سخت‌ رو؛ مارکسیسمِ اسلامی یا اسلامِ مارکسیستی   [2015 May] 
*امید راه رسیدن به حقیقت را هموار می‌کند یادی از مبارز دلاور هوشنگ ترگل  [2015 May] 
*بوریس آلکساندرویچ آلکساندروف   [2015 May] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی انقلاب ایدئولوژیک . قسمت چهارم   [2015 Apr] 
*نامه‌ی آلبرت آینشتاین به اریک گوتکیند   [2015 Apr] 
*«زمین، این «نقطهٔ آبی کمرنگ Pale Blue Dot  [2015 Apr] 
*رقص با دیکتاتورها Dancing with Dictators   [2015 Apr] 
*عزت إبراهیم الدوری و ویتو کورلئونه  [2015 Apr] 
*چغندر کلو ته توبره (چغندر بزرگ در ته توبره است)   [2015 Apr] 
*گونتر گراس و «آنچه باید گفته شود» Was gesagt werden muss   [2015 Apr] 
*تام کاتن و کیسینجر و جُرج شولتس، عزا گرفته‌اند   [2015 Apr] 
*فناوریِ هسته‌ای تنها عرصه تولید انرژیِ هسته‌ای نیست   [2015 Apr] 
*پرونده هسته‌ای و پروتکل الحاقی Protocol Additional   [2015 Apr] 
*چکیده سخنرانی نتانیاهو در کنگره آمریکا در مورد ایران   [2015 Apr] 
*واشنگتن‌پست و مذاکرات اتمی   [2015 Apr] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفایغمایی ؛ انقلاب ایدئولوژیک بخش سوم  [2015 Apr] 
*باراک اوباما:‌ داشتنِ چکش دلیل نمی‌شود که به هر مشکلی به دید میخ نگاه کنیم  سخنرانی‌ مهم باراک اوباما در وست پوینت  [2015 Mar] 
*جان بولتون و بمباران ایران To Stop Iran’s Bomb, Bomb Iran   [2015 Mar] 
*پُلاریزاسیونِ سیاسی و نشستن بینِ دو صندلی Fall between two stools   [2015 Mar] 
*سایه ماه بر آفتاب Solar Eclipse  [2015 Mar] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی ۲ انقلاب ایدئولوژیک  [2015 Mar] 
*ابوحامد محمد غزالی و حس غریب نوروز  [2015 Mar] 
*گفت و شنود با اسماعیل وفا یغمائی / انقلاب ایدئولوژیک   [2015 Mar] 
*گوگل کروم و مشکل یوتیوب   [2015 Mar] 
*داستان بوته سوخته  der verbrannte dornbusch  [2015 Mar] 
*لحظه‌هایِ بودن ویرجینیا وولف   [2015 Mar] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است / داستانِ «پایان قرن» (۱۳)  داستانِ «پایان قرن» Fin de Siècle  [2015 Mar] 
*دروغ‌ها و دورنگی‌ها، روح مرا می‌سائید - گفت‌وشنود با رضا مولائی‌نژاد   [2015 Mar] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است ۱۲   [2015 Feb] 
*ثابت‌های فیزیک آدمی را به مکث وامی‌دارد  [2015 Feb] 
*همنشین بهار.وکیلِ مُستقل، دادبانِ آزادی‌ است گفت‌ و شنود با محمد رضا روحانی در باره کانون وکلا  [2015 Feb] 
*به هنگامِ فریبِ عالمگیر، گفتنِ حقیقت، کنُشی انقلابی است مناقشه اتمی و حرص و جوش نتانیاهو   [2015 Feb] 
*بهمن ۵۷ و افتادن ژنرال گاست در هَچَل  [2015 Feb] 
*الله قلی جهانگیری و واقعه کوه حاجی‌لو  [2015 Feb] 
*گفت ‌و ‌شنود با خانم میهنِ جزنی در مورد عشق   [2015 Feb] 
*درد و بلایِ «مَک کین» بخوره تو جونِ ابوبکر بغدادی   [2015 Jan] 
*بهمن قشقایی و قرآنِ مُهرکردهِ اسدالله عَلم  [2015 Jan] 
*عهدنامه «صلح» ترکمانچای  [2015 Jan] 
*بیانِ تنّفرآمیز Hate speech   [2015 Jan] 
*گاست و هایزر و گوادلوپ، عاقبت از ما غُبار مانَد   [2015 Jan] 
*«شارلی»، شیخ حارث النظاری و استبدادِ زیر پرده دین  [2015 Jan] 
*یادی از م. ا. به آذین، آن «دُنِ آرام» + وصیتنامه و صدای او   [2015 Jan] 
*دنباله‌ دارِ لاوجوی Comet Lovejoy C/2014 Q2  [2015 Jan] 
*ترور نمادین از زبان برمی‌خیزد / Charlie Hebdo attack   [2015 Jan] 
*هوشنگ عیسی بیگلو و مدعّیانِ صاحب‌اختیاریِ «مقاومت»  [2015 Jan] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (۱۱) «سن ژوست» و «روبسپیر» را آئینه عبرت دان   [2015 Jan] 
*هوشنگ عیسی بیگلو، آن «مرد آهسته»‌   [2015 Jan] 
*نشان‌دادنِ ضعف با خیانت یکی نیست داستان منافِ فلکی تبریزی   [2014 Dec] 
*تاریخ جهان، دادگاه جهان است (۱۰) ایده‌آلیسم آلمانی Deutscher Idealismus   [2014 Dec] 
*شب یلدا و انقلاب زمستانی Winter solstice   [2014 Dec] 
*دروغ «آیت‌الله العظمی» که خناق نیست  وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ  [2014 Dec] 
*سازمان سیا CIA و شکنجه با آب Waterboarding   [2014 Dec] 
* تاریخ جهان، دادگاه جهان است (۹) رمانتیسم قیامی علیه هنجارهای عصر روشنگری  [2014 Dec] 
*اتاق بی سقفِ «فارل ویلیامز» Room without a roof  [2014 Dec] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است ۸ شورشِ فلاخَن La Fronde   [2014 Dec] 
*ایده جوچه 주체사상   [2014 Dec] 
*آندره ریو سلطان والتز André Rieu King Of The Waltz   [2014 Dec] 
*رساله یهودا Epistle of Jude  [2014 Dec] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (۷) انقلاب فرانسه Révolution française  انقلاب فرانسه ، طلوع باشکوه خورشید  [2014 Dec] 
*گفت و ‌شنود همنشین بهار با ایرج مصداقی در مورد «ابلاغیه چراغ خاموش» مسعود رجوی   [2014 Nov] 
*مجاهدین و رابینسون کروزوئه خراسانی  [2014 Nov] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۶)انقلاب آمریکا American Revolution   [2014 Nov] 
*مسعود رجوی و «پرچم»اش / از «جیم» تا «عین جیم»  [2014 Nov] 
*بارگشت دوباره ویلیام باتلر ییتس   [2014 Nov] 
*الله‌ قلی برای من دوست خوبی بود = گفتگو با ساسان سترگ دره شوری و حیدر جهانگیری  [2014 Nov] 
*تاریخِ جهان دادگاهِ جهان است (۵) انقلابِ صنعتی Industrial Revolution  [2014 Nov] 
*زیگونروایزن (آوای کولی)  [2014 Oct] 
*سخنرانی تروتسکی در مکزیک در مورد محاکمات مسکو   [2014 Oct] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است ۴ عصر روشنگری The Age of Enlightenment   [2014 Oct] 
*گفتگو با شادی Разговор со счастьем  [2014 Oct] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (۳) رنسانس Renaissance دوران گذار بین سده‌های میانه و دوران جدید   [2014 Oct] 
*داستان یهودیان بنی‌قُریْظه غبارآلود است   [2014 Oct] 
*گفت‌ و ‌شنود با دکتر کریم قصیم ۱ آزادیِ نظر را به بهایِ «احترامِ شخصی» نباید فروخت   [2014 Sep] 
*پاییز خودش نوعی بهار است   [2014 Sep] 
*تاریخ جهان دادگاه جهان است (۲) قرون وسطی فاصله میان دوران باستان و رنسانس  [2014 Sep] 
*رساله سه شیاد  De tribus impostoribus  [2014 Sep] 
*همنشین بهار.تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است دوران کلاسیک باستان Classical antiquity  [2014 Sep] 
*گروندریسه Grundrisse کشف حجاب می‌کند  [2014 Sep] 
*در دلِ هر «نفرین»ی «آفرین»ی‌‌ است  چکامه اندیشیدن به اسلام [2014 Sep] 
*ما برای چی زاده شدیم؟ همنشین بهار   [2014 Sep] 
*پیمان مولوتف ـ ریبن‌تروپ Molotov–Ribbentrop Pact  [2014 Aug] 
*کتاب الشفاء مشعلی فروزان در قرون وسطی  [2014 Aug] 
*تنها صداست که می ماند «من ماندگار نخواهم شد» «نیمای غزل» به میهمانی خاک رفت   [2014 Aug] 
*فراز و فرود علی زرکش در گفتگو با اسماعیل وفا یغمائی   [2014 Aug] 
*یوهانس کپلر Johannes Kepler طرحی نو در آسمان نجوم   [2013 Dec] 
*تیرباران چائوشسکو و همسرش  انسان گرگ انسان است [2013 Dec] 
*اسپانیا و «قطعیتِ حکم دادگاه»اش  اوسا عَلم این یکی را بِکش قلم  [2013 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (۳۲) ای چنگ ناله برکش و ای َدف خروش کن  [2013 Dec] 
*یکبار دیگر ماندلا  هر پدیده ای را باید از جوانب مختلف بررسی کنیم [2013 Dec] 
*سرنوشتم را با دست خویش می‌نویسم. یادی از نلسون ماندلا   [2013 Dec] 
*ایتوس، پاتوس، لوگوس/ Ethos , Pathos , Logos  [2013 Dec] 
*تاریخ همچون تانکی از روی سرِ ما می‌گذرد / خاطرات خانه زندگان (۳۱)  تاریخ همچون تانکی از روی سرِ ما می‌گذرد [2013 Dec] 
*غبارزدایی از آینه ها / بازجویی از سعید محسن  [2013 Nov] 
*Exit Strategy استراتژی خروج  [2013 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان(۳۰) هر چیز و هر امری در «شدن» خود است که «حقیقت» می‌‌‌‌‌یابد.   [2013 Nov] 
*بچه‌ها دارند می‌میرند؛ ای که دستت می‌رسد کاری بکن   [2013 Nov] 
*غبارزدایی از آینه‌ها. دفاعيات پرشور شکرالله پاک نژاد  [2013 Nov] 
*کلاه آبی‌ها Blue Beret United Nations peacekeeping   [2013 Nov] 
*غبارزدایی از آینه‌ها ترور محمد مسعود و بازجویی خسرو روزبه   [2013 Nov] 
*غبارزدایی از آینه ها / بازجویی محمد حنیف‌نژاد   [2013 Nov] 
*ای روشنی صبح به مشرق برگرد / ای ظلمتِ شب، با من بیچاره بساز- خاطرات خانه‌ زندگان ۲۹   [2013 Nov] 
*آسیمیلاسیون Assimilation   [2013 Nov] 
*اینجا «جلجتا» ست، جائی که مسیح را به صلیب کشیدند (خاطرات خانه زندگان ۲۸)  [2013 Oct] 
*سیاست‌زدگی واگیر دارد از هر طرف که رفتم جز وحشتم نیفزود [2013 Oct] 
*عهدنامه گلستان و کارچاق‌کن آن گور اوزلی  [2013 Oct] 
*جان رالز و «پسِ پردهِ بی‌خبری» The veil of ignorance  [2013 Oct] 
*هستم آنکه هستم / اِهیِه اَشِر اِهیِه / אהיה אשר אהיה  [2013 Oct] 
*بادها می‌وزند و برگها فرو می‌ریزند. خاطرات خانه زندگان (۲۷)   [2013 Oct] 
*Ad Hominem ماه منطق در مُحاق سفسطه  [2013 Oct] 
*به من بگو ستارگان و ‏آفتاب دروغند ولی نگو که عشق وجود ندارد.   [2013 Oct] 
*یادی از ژنرال جیاپ و نبرد دین‌بین‌فو Điện Biên Phủ  [2013 Oct] 
*Loaded language آب و تاب دادن به زبانِ زبان بسته  [2013 Oct] 
*اسطوره اشرف (متن پیام مسعود رجوی، ۲۷ شهریور ۱۳۹۲)  [2013 Sep] 
*گفت‌و‌شنود با آقای ناصر‌رحمانی‌نژاد/ واقعیت تا چه اندازه واقعی‌ست؟  [2013 Sep] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۵)   من اینجا ایستاده ام، بدون اینکه کار دیگری از من ساخته باشد.  [2013 Sep] 
*به رهی دیدم برگ خزان...
پاییز خودش نوعی بهار است  [2013 Sep] 

*لئون فوکو و «آونگ»ش Foucault pendulum  [2013 Sep] 
*کمون پاریس طلایه دار انقلاب اجتماعی درقرن نوزدهم  [2013 Sep] 
*شبیخون به مجاهدین و «مقراضِ تیزِ تناقض»   [2013 Sep] 
*ژاله خون شد. هفده شهریور، آغازِ پایانِ رژیم شاه  [2013 Sep] 
* R2P (اصل حمایت و حفاظت)  [2013 Sep] 
*در انتهای غم همیشه پنجره ای باز است. پنجره ای روشن  [2013 Sep] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۴) نامش بر برف نوشته بود. خورشید ذوبش کرد و آب آن را با خود برد.  [2013 Aug] 
*دکتر منوچهر هزارخانی و آقای ۹۹ درصد  [2013 Aug] 
*قطعنامه ۵۹۸، پذیرش آتش بس و عملیات فروغ جاویدان  [2013 Aug] 
*گذری به اسپانیا  [2013 Aug] 
*رؤيا خود نوعی زندگی است.   ایَا سروش سحرگاهان، تو روشنی را جاری کن  [2013 Jul] 
*تجربهِ رؤیاوَش وحی  رؤیا صدایِ وجدان ما است.  [2013 Jul] 
* فرقه، و سینه زدن زیر عَلمِ ارتجاع  [2013 Jul] 
*کُفرِ یک دوران، دینِ دورانِ بعد است.  [2013 Jul] 
*دود از کُنده بلند می‌شود.- هوشنگ عیسی بیگلو، آن «مرد آهسته»‌   [2013 Jul] 
*با چنین فرهنگی چگونه می‌شود ایران را آزاد کرد؟  [2013 Jul] 
*وقتی چیز غریبی می‌شنویم، نباید پیشاپیش آن را رّد کنیم.  [2013 Jul] 
*انسان موجودی خاطره گرا است   به یاد تقی روحانی، گوینده پیشکسوت رادیو ایران  [2013 Jun] 
*«شریعت» ، آخوندی و غیرآخوندی ندارد.  [2013 Jun] 
*طوطی جون می خوام برات قصه بگم - عباس رحیمی با غم ها و طوطی اش   [2013 Jun] 
*مسعود رجوی، «معّلم»ی که «مُبلّغ» شد  [2013 Jun] 
*جلیل شهناز، شهنواز تار ایران، به میهمانی خاک رفت.  [2013 Jun] 
*آیا «حسن روحانی» تغییر کرده است؟  [2013 Jun] 
*وحدتِ ظرف و مظروف، بی تضاد نیست  [2013 Jun] 
*کارمینا بورانا Carmina Burana - اسماعیل وفا یغمایی و سرود ای آزادی   [2013 Jun] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۳) بجز به حلقه عشاق روزگار مَبر- بجز به کوی خرابات آشیانه مکن [2013 May] 
*مادر معینی، چاووش شادی و امید دانی که کیست زنده؟ آنکو ز عشق زاید. [2013 May] 
*ما پروردگان سفره استبدادیم   [2013 May] 
*ما همه «خر ژان بوریدان» یم.  Buridan's Ass  [2013 May] 
*تب و تاب انتخابات، مسعود رجوی را هم گرفت.  [2013 May] 
*شب پره ها می آیند و می‌روند، آفتاب می‌ماند  [2013 May] 
*در باره نامه سرگشاده
صفحه روزگار، حرف حق را ضبط می‌کند  [2013 May] 

*میراث باستانی ایران در جای جای جهان  [2013 Apr] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۲)   چرا به جای آنکه اصلاً هیچ چیزی نباشد چیزی وجود دارد؟  [2013 Apr] 
*داستان زندگی «جیرولامو ساوو نارولا»   آیا مبارزه علیه ستمگران لزوماً حقانیت می‌آورد؟  [2013 Apr] 
*خاطرات خانه زندگان (۲۱)  هیچ کس شراب نو را در مشک کهنه نمی‌ریزد. [2013 Apr] 
*سیک‌رِدنی داک‌لاد خوروشووا- گزارش محرمانه خروشچف  [2013 Mar] 
*امام محمد غزالی و حس غریب نوروز  [2013 Mar] 
*خاطرات خانه زندگان و گزارش Хрущевخروشچف  [2013 Mar] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت بیستم)  مردم غریبه نیستند، غریبه اجنبی است.  [2013 Mar] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت ۱۹)- تاریخ ایران با افسانه و شایعه همراه است.   [2013 Mar] 
*یک مُشت دَری وَری On Bullshit آستانه و پیشاهنگ کردار آدمی، گفتار اوست [2013 Feb] 
*ما همه از دَم، «پریود» یم.  [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (۱۸) هر تاریخ واقعی، تاریخ معاصر است [2013 Feb] 
*هر کسی در زندگیش «او»یی دارد  [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت هفدهم) زندان قزل قلعه با حوض و بید مجنونش [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت شانزدهم) زندگی فرا‌تر از سرکوبگرانش خواهد زیست. [2013 Feb] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت پانزدهم) آیا نقش بند حوادث ورای چون و چراست؟ [2013 Jan] 
*کلام بی صدای برف Silent Snow  [2013 Jan] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت چهاردهم)
مشکل جامعه ایران با گرفتن قدرت سیاسی حل نخواهد شد  [2013 Jan] 

*شاه و سمپوزیوم لیزر Laser Symposium  [2013 Jan] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت سیزدهم)
«مراد برقی» و «سرکار استوار» در زندان قصر  [2013 Jan] 

*قتلعام کاتین The Katyn massacre  [2013 Jan] 
*خاطراتِ‌ خانه‌‌ زندگان (قسمت دوازدهم) کمون زندانیان سیاسی هم «شورای نگهبان» داشت. [2013 Jan] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت یازدهم) زندان قصر یکی از ارکان تاریخ معاصر ایران است [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت دهم) یک مثقال عمل، یک خروار تحلیل نیاز دارد. [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت نهم) اسلحه باید حرمت کتاب را حفظ کند [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت هشتم) تجارب شخصی هم بُعد اجتماعی و تاریخی دارد. [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت هفتم) فانتزی بخشی از واقعیّت است [2012 Dec] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت ششم) کتاب حوادث همیشه از نیمه آن باز می‌شود. [2012 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت پنجم) کاش زندگی هم دنده عقب داشت.  [2012 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت چهارم) درخت آلو را نمی‌شه به شمشاد پیوند زد.   [2012 Nov] 
*‌خاطرات خانه زندگان (قسمت سوّم) الا یا خیمگی خیمه فروهِل...  [2012 Nov] 
*سخنرانی تاریخی یاسر عرفات در سازمان ملل (۱۳ نوامبر ۱۹۷۴) نگذارید شاخه زیتون از دستم بر زمین افتد. [2012 Nov] 
*خاطرات خانه زندگان (قسمت دوّم)  [2012 Nov] 
*زندان=‌زنده دان، خاطراتِ خانه زندگان (۱)  [2012 Nov] 
*احمد قابل، ظریف جلالی و «گروه والعصر»  [2012 Oct] 
*کورش و سنگ‌نگاره مرد بالدار پاسارگاد  [2012 Oct] 
*استوانهٔ کورش Cyrus Cylinder «مانترا»ی خیال‌انگیز (+ویدیو)  [2012 Oct] 
*گروندریسه Grundrisse کشف حجاب می‌کند(+ویدیو)  [2012 Oct] 
*اریک هابسبام و سنّت های ساختگی  [2012 Oct] 
*پراودا ПРАВДАدم از پراودا می‌زند. (+ویدیو)  [2012 Oct] 
*پیاز، وجودی است بی تناقض. به یاد «ویسلاوا شیمبورسکا»  [2012 Sep] 
*حُکمِ قتل زندانیان سیاسی، «قیر»ی که بر سر نظام ریخت  [2012 Sep] 
*کشتار سال ۶۷ و سخنان هَشَلهَف  [2012 Sep] 
*وقتی می‌میریم چه چیزی با ما خواهد مرد؟ به یاد کوهنورد پیر فرج الله شریفی گلپایگانی [2012 Sep] 
*من اینجا ایستاده ام و جز این کاری از من ساخته نیست.   [2012 Aug] 
*Standard Model of Particle Physics مُدِل استاندارد  [2012 Jul] 
*هر ادعّایی باید مُستند به مَدرک اثباتی باشد. (در مورد مقاله خانم عفت ماهباز)  [2012 Jul] 
*دکتر علی شریعتی و «آوف هه بونگ» Aufhebung + ویدئو  [2012 Jun] 
*حقِ‌‌ آزادی و «هی‌بی‌اِس‌کورپس» Habeas Corpus  [2012 Jun] 
*تاریخِ جهان، دادگاهِ جهان است (+ویدیو) تقویم تاریخ [2012 Jun] 
*Gracias a la vida گراسیاس آلا ویدا (+ترجمه ترانه به ۱۲ زبان)  [2012 Jun] 
*ویولتاپارّرا، مرسدس سوسا، گراسیاس آلاویدا (+ویدیو)  [2012 Jun] 
*دولت ویشی، گشتاپو و دارزدن رودلف هیلفردینگ (ویدیو)  [2012 Jun] 
*پرویز شهریاری و طناب دور زمین (ویدیو)  [2012 Jun] 
*پوراژِن چستوا، شکست پذیری و شکست باوری (ویدیو)  [2012 May] 
*صَلِّ عَلَی مُحَمَّد ، «سیمون هرش» خوش آمد ! تقویم تاریخ، اردیبهشت ماه  [2012 May] 
* اَرِه و اوره و شمسی کوره (ویدیو)  [2012 May] 
*شاهین نجفی و «حقِ تمَسخر» The Right to Ridicule (+ ویدیو)  [2012 May] 
*ماه به دیدار زمین می‌آید. Supermoon (+ویدیو)  [2012 May] 
*«سرزمینِ گوجه‌ هایِ سبز» و اعدام چائوشسکو (+ویدیو)  [2012 Apr] 
*تقویم تاریخ و نیمه پنهان ماه (+ویدیو)  [2012 Apr] 
*پرویز ثابتی و «ابراز تاسف» در گیومه  [2012 Apr] 
*سیروس نهاوندی، اسبِ تراوایِ ساواک (+ویدیو)  [2012 Apr] 
*زندان قصر، دادگاه ژیان پناه و داستان تجاوز به زندانیان سیاسی  [2012 Apr] 
*با تاریکی نمیشه سراغ تاریکی رفت گزارشهای دروغ در مورد زندان [2012 Mar] 
*سفره ۷ سین Haft-Seen در هتل اموات ( ویدیو )  [2012 Mar] 
*Bertolt Brecht برتولت برشت و اپرای صَنار سه شاهی (ویدیو)  [2012 Mar] 
*خدا و قوری کیهانی Bertrand Russell Interview بخشی از گفتگوی راسل با CBC و BBC  [2012 Mar] 
*برتراند راسل و «قوری»اش Russell's teapot  [2012 Mar] 
*آیا نوترینو، به گَردِ نور می‌رسد؟  [2012 Feb] 
*پرویز ثابتی Parviz Sabeti نمونه کامل یک پلیس سیاسی (+ویدیو)  [2012 Feb] 
*از چه چیز واهمه داری؟ من شو خایف ؟ (+ویدیو )  [2012 Feb] 
*والنتین، پوشکین، یوگنی‌ آنه ‌گین Evgeny Onegin  [2012 Feb] 
*تقویم تاریخ، رویدادهای ماه بهمن (+ویدیو)  [2012 Jan] 
*جنگ‌افروزان، مُرتجعین را قِلقِلک می‌دهند. (وبالعکس)  [2012 Jan] 
*تقویم تاریخ، رویدادهای ماه دی (+ویدیو)  [2012 Jan] 
*سخنرانی استالین ۱۱ دسامبر ۱۹۳۷ Речь Сталина  [2011 Dec] 
*شورشِ نان در تهران  [2011 Dec] 
*تقویم تاریخ، رویدادهای ماه آذر (+ویدیو)  [2011 Dec] 
*Rafiq Tağı «رافق‌تقی» ‌و‌ قصّهِ‌ هولناکِ‌ ارتداد (+ویدیو)  [2011 Dec] 
*آنتی‌تزِ اشرف، در خودِ اشرف است.  [2011 Nov] 
*آوایِ کولی، زیگونروایزن و قتل‌عامِ سال ۶۷  [2011 Nov] 
*تقویم تاریخ: رویدادهای ماه آبان (+ویدیو)  [2011 Nov] 
*R2P و آخرین سخنرانیِ معمر قذافی (+ویدیو)  [2011 Oct] 
*نگاهی به ۳۰۰ سنگ قبر. نیستی، آبستن هستی است.(+ویدیو)  [2011 Oct] 
*امیرکبیر و «جِّنِ» جُدَری  [2011 Oct] 
*دستخط امیرکبیر، به یادِ استاد ایرج افشار آن مردِ آهسته (+ویدیو)  [2011 Oct] 
*نامه هایِ جَعلی یزدگرد ساسانی و عُمَربن خطّاب (+ویدیو)  [2011 Sep] 
*دکتر محمود حسابی و جعلیات اینترنتی (+ویدیو)  [2011 Sep] 
*عباس شهریاری جاسوس ۱۰۰۰ چهره ساواک (+ ویدیو)  [2011 Sep] 
*۱۱ سپتامبر و بن لادنِ پنتاگون (+ ویدیو)  [2011 Sep] 
*سرلشگر قرنی از کودتا تا ترور (+ ویدیو)  [2011 Sep] 
*رّد پای علمای اعلام بر سنگ قبر ستارخان  [2011 Aug] 
*ترور سپهبد رزم آرا در مسجد سلطانی  [2011 Aug] 
*آخوند مُحقّق کَرکی، عَلمدار تشّیع صفوی  [2011 Jul] 
*عملیات پنجه عقاب Operation Eagle Claw  [2011 Jul] 
*کلکم راع و کلکم مسئول؛ اسیرکُشی سال ۶۷ و سخنان آقای اردشیر امیرارجمند  [2011 Jun] 
*مقام صدیقی تنها راستگویی در قول و عمل نیست  [2011 Jun] 
*کمون پاریس ، تنها به پاریس مربوط نمی‌شود  [2011 Jun] 
*خوزه مارتی پیامبر استقلال و مبشر انقلاب در آمریکای لاتین (ویدئو)  [2011 May] 
*از Srebrenica سربرنیتسا تا بغداد  [2011 May] 
*منوچهر سخایی و آن «پرستو» که دشنه آجین شد.  [2011 Apr] 
*آوریل سیاه اشرف و نقش اشغالگران عراق  [2011 Apr] 
*ریزوم ، خاک و ُخل دارد  [2011 Apr] 
*امام محمد غزالی عزیز است اما نوروز از او عزیزتر  [2011 Mar] 
*سفره هفت سین در هتل اموات‌  (خدا نکند که خدا مرده باشد...) [2011 Mar] 
*کتاب سبز قذافی، تو زرد از آب درآمد   [2011 Feb] 
*وقت آن است که چشم فتنه کور شود ! (گرد و خاک در مجلس ایران)  [2011 Feb] 
*روز والنتین ، پالی‌آمِری polyamory و ، «عشق» ضربدری  [2011 Feb] 
*کويکی با یک تیر چند نشان می‌زند  [2011 Feb] 
*پرویز ثابتی، مقام امنیتی ابرو کمانی  [2011 Jan] 
*ستمگران از ما عبور نخواهند کرد. رنج محسن یلفانی «در یک خانواده ایرانی» [2011 Jan] 
*خودکشی دردی را دوا نمی‌کند. ( علیرضا پهلوی از کاخ سعدآباد تا بوستون)  [2011 Jan] 
*یک بار دیگر تقی شهرام  [2010 Dec] 
*« دین‌خو » بود اما، پرسش ‌‌ستیز و ستم ‌پذیر نبود.  [2010 Nov] 
*مُشک آن است که خود ببوید، نه آن‌که «هابرماس» بگوید  [2010 Oct] 
*«مُدل استانداردِ» فیزیک ذرّات ، قصه‌ای ناتمام  [2010 Oct] 
*گلهای صحرائی را همیشه رایحه ای دل انگیز است، یادی از روشنک (گوینده برنامه گلها)  [2010 Sep] 
*من به گوش تو سخن های نهان خواهم گفت... به یاد ستار لقایی [2010 Sep] 
*«طرح عظیمِ» استیفن هاوکینگ - خدا، وِل مُعطل است !  [2010 Sep] 
*مرگ، دوست انسان است و هرگاه رسید قدمش مبارک باد.  [2010 Sep] 
*سلام بر دکتر علی جوان
ليزر گازی، مي‌توانست سال ۱۹۳۰ اختراع شده باشد  [2010 Jul] 

*سال ۶۷ در عملیات فروغ جاویدان (مرصاد)، ۳۰۱ زندانی سیاسی به خاک افتادند  [2010 Jul] 
*آشکار‌سازی با پنهان‌سازی همراه است. (خطانامه تاج زاده و، اسیر کُشیِ سال ۶۷)   [2010 Jun] 
*«اشترن» و «ایرگون» در «دیر یاسین»  [2010 Jun] 
*نمی توان بر پرسش و نقد، دهنه زد. (آقای کروبی و قتلعام سال ۶۷)  [2010 May] 
*سرود زیبای «ای رقیب»
که‌س نه‌ڵێ کورد مردوه‌، کورد زیندوه‌  [2010 May] 

*انتشار اسناد قتلعام کاتین
چراغ حقيقت در طوفان کشمکش‌ ها نخواهد مُرد  [2010 May] 

*قرقیزستان و، پدیده «خستگی پنهان»  [2010 Apr] 
*شب، هاوانا می‌رقصد...
« کامیلو سینفوئگوس » یکی از معماران انقلاب کوبا  [2010 Apr] 

*دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا Wikipedia و حق مقدّس ویرایش   [2010 Mar] 
*گويای حکايتی‌ ست آن شمع خموش / خودکشی «منصور خاکسار»  [2010 Mar] 
*شعر «مارتین نیمولر»
وقتی مرا گرفتند، صدای احدی در نیآمد.  [2010 Mar] 

*دکتر جلال صمیمی، کاشف سرچشمه های پرتو گاما در هاله ی کهکشان در آن دیار که طوطی کم از ذغن باشد... [2010 Mar] 
*در بلوچستان بلوچی بود نامش دادشاه...   [2010 Mar] 
* آیا « عبدالمالک ریگی »، جا پای « دادشاه » می‌گذارد؟  [2010 Feb] 
*طفلِ جان و شیرِ شیطان به یاد «دکتر محمد رضا عاملی تهرانی»  [2010 Feb] 
*روز عشاق و، «عشق خرمگس» ! (ای عشق همه بهانه از توست...)  [2010 Feb] 
*این یک پیپ نیست، تصویری از یک پیپ است (یادی از زندان شاه و یدالله خسروشاهی ...) (یادی از زندان شاه و یدالله خسروشاهی نماینده تیپیکال طبقه کارگر ایران) [2010 Feb] 
*مهندس بازرگان و کتاب «سیر تحول قرآن» (با خدا و خرافات هر جنایت و فریبی ممکن است)  [2010 Feb] 
*از دار دنیا یک زن حلال داشتیم، آن را هم آقای خمینی حرام کرد!  [2010 Jan] 
*برف نو ، برف نو ، سلام، سلام  [2010 Jan] 
*«عالیجناب خاکستری» تاقچه بالا می‌گذارد!  اندر «شبه‌استعفا»ی روح‌الله حسینیان [2010 Jan] 
*در برابر زره‌پوش‌ها چگونه از خود دفاع کنیم ؟  [2010 Jan] 
*درگذشتِ آیت‌الله منتظری و گوشه کنایه‌های مقام معظم رهبری  [2009 Dec] 
*راستی کمان در کژی است. آیت‌الله منتظری، خون دو فروهر و «قاعده درأ»  [2009 Dec] 
*«تبَر به دستان در عراق» سر برخود تصمیم نمی‌گیرند.  [2009 Jul] 
*مسئلهِ مجاهدین به «غیرمجاهدین» هم مربوط است.   [2009 Mar] 
*صورتي‌ در زير دارد آنچه‌ در بالاستی، پیام نوروزیِ «شیمعون پرس»   [2009 Mar] 
*همه عمربرندارم سر از این خمار مستی
آیا خدا نیز، با «نرینه غاصب» کنار آمده است؟  [2009 Mar] 

*هرچه در ديگ است به چمچه مي آيد. کنفرانسِ «دوربانِ ۲» و، آقای اوباما  [2009 Mar] 
*آیت الله منتظری بی شیله پیله است، امّا... «اعدام نامه» و، آن «اسیرکُشیِ ظالمانه» جای تأمّل دارد.  [2009 Feb] 
*مسیح ِ باز مصلوب - یادی از الله قلی جهانگیری ، آن جان شیفته  [2009 Feb] 
*عاقبت، از ما غُبار مانَد، «گاست» و «هایزر» و «گوادلوپ»، آن «آلاچیقِ کنارِ دریا»  [2009 Feb] 
*«حاج محمد شانه‌چی» بخشی از تاریخ معاصر ایران بود.  [2009 Jan] 
*«مِه‌بانگ» BIG BANG و بزرگ‌ترین آزمایشِ علمیِ تاریخِ بشرّیت  [2008 Sep] 
* ما قربانيانی هستيم که جامه جلّاد پوشيده ايم. به یاد « محمود درویش »  [2008 Aug] 
*گاهی بايد کلمات در خدمتِ پوشاندن واقعّيات باشد. (داستانسرایی در مورد قتل‌عام سال ۶۷)  [2008 Aug] 
*سفره هفت‌سین در هتل اموات  [2008 Mar] 
*سرود «خمینی ای امام» به مجاهدین ربطی نداشت  [2008 Feb] 
*ادیت پیاف Edith Piaf ، گُنجِشَکَکِ اَشی مَشی  [2008 Feb] 
*دادگاه‌ پوئک و «نشست ژوئن ۲۰۰۱ در اشرف»  [2008 Feb] 
*سفره هفت سین در هتل اموات‌
خدا نکند که خدا مرده باشد...  [2007 Dec] 

*ابوذر...چی شده مادر؟ ...چرا می لنگی؟  [2007 Dec] 
*مسیح ِ باز مصلوب - [یادی از الله قلی جهانگیری ، آن جان شیفته]  [2007 Dec] 
*در کوچه باغ های عشق ، َبلا می باَرد. یادی از شکرالله پاک نژاد، شعور سياسي اجتماعي جنبش آزاديخواهي مردم ايران (بخش دوم)  [2007 Dec] 
*ای عشق چهره آبی ات پيدا نيست. یادی از شکرالله پاک نژاد ، شعور سياسي اجتماعي جنبش آزاديخواهي مردم ايران (بخش نخست)  [2007 Dec] 
*سیاست پدر و مادر ندارد  (جمهوری خواهان اسپانیا و ، غربِ دوچهرهِ کاسبکار) [2007 Nov] 
*تو قلب بیگانه را می شناسی ، زیرا که در سرزمین مصر بیگانه بوده ای
یادی از احمد غفارمنش  [2005 Mar] 

*شب ُسرودش را خواند، نوبت پنجره هاست / گفت و شنود با نويسنده کتاب « نه زیستن نه مرگ »  [2005 Mar]