حنیف حیدرنژاد- انقلاب مهسا و جنبش «زن زندگی آزادی» توجه عموم به ویژه پژوهشگران علوم سیاسی و علوم اجتماعی را به نسل جوان ایران هرچه بیشتر جلب کرد. از همان زمان واژه بین‌المللی «نسل Z» بین ایرانیان نیز همگانی شد.

منظور از «نسل Z» چیست؟ این نامگذاری از کجا آمده؟ آیا در همه کشورها صادق است؟ مشخصات و ویژگی‌های این نسل چیست؟ مشخصات این نسل در ایران چیست و چه تفاوتی با دیگر کشورها دارد؟

این مقاله از منظر علوم اجتماعی نگاهی دارد به برخی ویژگی‌ها و گرایش‌های برجسته «نسل Z» در ایران. نسلی که در بستر تحولات دیجیتال، سیاسی و فرهنگی معاصر رشد یافته و با چالش‌هایی متفاوت از نسل‌های پیشین مواجه است.

الف) جهان

تعریف ساده: «نسلZ » معمولاً به افرادی اطلاق می‌شود که در دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی (۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹) متولد شده‌اند، هرچند ممکن است تعاریف مختلفی برای بازه دقیق تولد این نسل وجود داشته باشد (برخی پژوهشگران نسل Z  را متولدین بین ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۲/ ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۱ محاسبه می‌کنند. نوشته حاضر دسته متأخر را مبنای کار قرار داده است.).

نسل Z بعد از نسل Y یا هزاره‌ای‌ها (Millennials) متولد شده‌اند. عبارت «نسل Z»  توسط یک فرد خاص «ابداع» نشده، بلکه بیشتر یک اصطلاح عمومی‌ است که از روند پیوسته تحقیقات نسلی و مشاهدات اجتماعی به‌ وجود آمده است.

ایده مفهوم نسل: خود واژه «نسل» ریشه در جامعه‌شناسی و جمعیت شناسی دارد.  کارل مانهایم فیلسوف و جامعه‌شناس مجارتبار در دهه ۱۹۲۰ آن را مطرح کرد و توضیح داد که افراد متولد سال‌های مشابه یا نزدیک، اغلب تجربیات اجتماعی و سیاسی مشابهی دارند، به‌ ویژه در دوره نوجوانی‌.

نسل X و Y: نویسنده کانادایی داگلاس کوپلند در سال ۱۹۹۱ با کتاب «Generation X» واژه نسل X را رواج داد که به افراد متولد دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ اشاره داشت. پس از آن، نسل Y (که به آن میلنیال هم گفته می‌شود) مطرح شد، و نسل Z ادامه آنها به‌شمار می‌رود.

ترتیب الفبایی: نامگذاری‌های  X ،Y و Z صرفاً از ترتیب حروف الفبا پیروی می‌کنند.

بدون ابداع‌ کننده مشخص: برای نسل Z یک «مخترع» یا نامگذار واحد وجود ندارد. این اصطلاح نتیجه توسعه تدریجی مفهوم نسل و انطباق آن با تحولات اجتماعی جدید است.

این دسته‌بندی‌ اولین‌ بار توسط جامعه‌شناسان و پژوهشگران غربی (به‌ ویژه در آمریکا) برای مطالعه روندهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به‌ کار گرفته شد. پس از نسل Z نیز «نسل آلفا» قرار دارد.

نسل آلفا متولدین ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۴ (۱۳۷۹ تا ۱۴۰۳)، یعنی فرزندان نسل Y یا هزاره‌ای‌ها هستند. این نامگذاری توسط مارک مک کریندل جمعیت‌شناس استرالیایی پیشنهاد شد. نسل آلفا اولین نسلی هستند که کاملاً در دنیای پسادانش‌بنیان و دیجیتال بزرگ، یعنی در دوره هوش مصنوعی، واقعیت مجازی و رباتیک بزرگ می‌شوند.

آیا این دسته‌بندی در همه کشورها صادق است؟

نه الزاما! مشخصاتی که برای هر نسل تعیین می‌شود کاملاً علمی‌ نیست، بلکه بیشتر نوعی چارچوب تقریبی و فرهنگی- اجتماعی است که بر اساس رویدادهای تاریخی، فناوری، و ویژگی‌های رفتاری مشترک تعریف می‌شود. این دسته‌بندی‌ها از نظر روانشناسی اجتماعی، بازاریابی، جامعه‌‌شناسی و حتی سیاست کاربرد دارند ولی مرزهای دقیقی ندارند.

این تقسیم‌بندی عمدتاً در غرب (به ‌ویژه آمریکا) مطرح شده و با توجه به تجربیات خاص فرهنگی، اقتصادی و فناوری آن جوامع تعریف شده است. در کشورهای دیگر (مثل ایران، چین، هند یا کشورهای آفریقایی)، شرایط تاریخی و فرهنگی متفاوت است و ممکن است مرزبندی‌های متفاوت یا تعاریف بومی‌سازی ‌شده‌ای از نسل‌ها وجود داشته باشد. به ‌همین دلیل ویژگی‌های یک نسل در کشورهای مختلف ممکن است متفاوت باشد، حتی اگر سال تولد مشابه باشد.

کلی‌ترین مشخصات و ویژگی‌های نسل Z

در منابع غربی، ویژگی‌های رایج نسل Z عبارتند از:

• آشنایی و رشد در محیط دیجیتال و اینترنت (Digital Natives)
• استفاده گسترده از شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام، تیک‌تاک، یوتیوب، ایکس و…)
• گرایش به مشارکت اجتماعی و عدالت‌‌جویی (از طریق رسانه‌ها)
• کم‌حوصله‌ بودن و نیاز به پاسخ سریع
• تمایل به خوداشتغالی یا کارهای پردرآمد در مدت کوتاه
• عدم علاقه به ساختارهای سُنتی (مثلاً کمتر به ازدواج یا کارهای رسمی‌علاقه دارند)
• نگرانی از آینده مالی و محیط زیست
• ارتباطات اجتماعی بیشتر به صورت آنلاین تا حضوری

چرا تا پیش از این از نسل Z صحبت نمی‌شد؟

نسل Z تا حدود دهه ۲۰۱۰ وارد جامعه‌ی بزرگسال و بازار کار نشده بود، پس کمتر مورد توجه بود. با ورود این نسل به دانشگاه، بازار کار و فضای اجتماعی- سیاسی، ویژگی‌های خاص رفتاری و ارزشی آنها قابل مشاهده‌تر شد. رشد ناگهانی فناوری، اینترنت، رسانه‌های اجتماعی (سوشیال مدیا) و بحران‌های جهانی (مثل کرونا، گرم شدن زمین، تورم و بیکاری) باعث شد این نسل رفتارهایی متفاوت‌تر از نسل قبل داشته باشد. همچنین توجه به بازاریابی و تبلیغات هدفمند (مثلاً شرکت‌هایی که محصولات خود را با توجه به روحیات نسل Z می‌سازند) باعث پررنگ شدن این طبقه‌بندی شد.

ب) ایران
ویژگی‌های تقریبی نسل Z در ایران

 برخی پژوهشگران ایرانی بجای نسل Z از نامگذاری‌های دیگری استفاده می‌کنند، مثلاً «نسل سوم انقلاب»، «نسل دهه هشتادی»، ولی توافق کاملی در مورد این نامگذاری یا دسته‌بندی‌ها وجود ندارد. باید توجه داشت که  ویژگی‌های این نسل در ایران تا حد زیادی تابع تحولات اجتماعی خاص مانند جنگ، انقلاب، شرایط سیاسی و تحولات اجتماعی و فضای بسته رسانه‌ای است. نسل Z  در ایران، بر خلاف غرب، معمولاً در محیطی توأم با تضاد فرهنگی، فیلترینگ و محدودیت‌های رسانه‌ای رشد کرده که بر رفتار، هویت و نگرش آن‌ تأثیر گذاشته است. برخی از ویژگی‌های نسلZ  در ایران عبارتند از:

• متولدین ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۱
• آشنایی زیاد با فضای مجازی، بازی‌های آنلاین، شبکه‌های اجتماعی (تلگرام، اینستاگرام، روبیکا، تیک‌تاک)
• داشتن سبک پوشش، گفتار و سلیقه متفاوت نسبت به نسل‌های قبلی
• فاصله گرفتن از سُنت‌ها، اما گاهی بدون تعارض مستقیم
• بحران هویت، اضطراب اجتماعی و فشارهای اقتصادی- سیاسی
• اغلب تحصیلکرده، ولی با چشم‌انداز شغلی نامعلوم
• درگیر در تناقضات فرهنگی بین سُنت و مدرنیته

ویژگی‌های روانشناختی نسل Z در ایران

 • هویت‌جویی؛ نوجوانی و جوانی این نسل با دوگانگی بین سُنت و مدرنیته همراه بوده. بسیاری درگیر بحران هویت و به دنبال «منِ مستقل» ولی بدون الگوهای پایدار هستند.
• اضطراب و بی‌ثباتی روانی؛ ناامنی اقتصادی، آینده‌ی مبهم، فشار خانواده، مهاجرت، و محدودیت‌ها باعث اضطراب، افسردگی و بیقراری در این نسل شده و نرخ بالای اختلالات روانی در میان آن گزارش می‌شود.
• تمایل به استقلال و آزادی؛ نسل Z خواهان کنترل بیشتر بر زندگی خود است. نمی‌پذیرد که صرفاً از «بزرگترها» پیروی کند. احساس نیاز به «انتخاب» و «تجربه‌ی شخصی» دارد.
• ارتباط دیجیتال، انزوای فیزیکی؛ اغلب این نسل با دیگران بیشتر از طریق اینترنت ارتباط دارند که می‌تواند منجر به احساس تنهایی، کاهش ارتباطات حضوری و کاهش مهارت‌های اجتماعی شود.
• نیاز به دیده‌شدن؛ الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی باعث تقویت نیاز به توجه و تأیید گرفتن شده‌اند. خودنمایی آنلاین بخشی از ساز و کار هویت‌جویی برای این نسل شده است.

ویژگی‌های جامعه‌‌شناختی نسل Z در ایران

• رسانه و اطلاعات؛ این نسل با اینترنت، گوشی هوشمند، فیلترشکن و پلتفرم‌های مختلف رشد کرده. دسترسی گسترده به منابع متنوع دارد، اما در عین حال درگیر فیلترینگ، اخبار متضاد و بی‌اعتمادی به رسانه‌های رسمی‌ است.
• فشار ساختاری و نارضایتی اجتماعی؛ وضعیت اقتصادی، کمبود فرصت شغلی، تورم، رقابت کنکور، تبعیض و نبود شفافیت اجتماعی موجب نوعی بی‌اعتمادی، اعتراض خاموش یا صریح و میل به مهاجرت در میان آن شده است.
• آموزش ناکارآمد و گسست نسلی؛ سیستم آموزشی سُنتی و غیرعملی با نیازها و سبک یادگیری این نسل هماهنگ نیست. در نتیجه، شکاف بین این نسل و معلمان/ والدین افزایش یافته است.
• گرایش به هویت‌های سیال و متنوع؛ گرایش‌های جنسیتی، فرهنگی و سبک زندگی در نسل Z متنوع‌تر و انعطاف‌پذیرتر است. آنها الزامی‌ به پایبندی به هنجارهای سُنتی نمی‌بینند، هرچند این موضوع در ایران باعث اصطکاک اجتماعی می‌شود.

چالش‌های مهم روانی- اجتماعی

• دوگانگی فرهنگی؛ بین آنچه در خانه، مدرسه، رسانه‌های رسمی‌ تبلیغ می‌شود و آنچه در فضای مجازی دیده یا تجربه می‌شود شکاف بزرگی وجود دارد.
• فشارهای مقایسه‌ای؛ مشاهده‌ی سبک زندگی هم‌سالان در کشورهای دیگر (از طریق اینستاگرام، یوتیوب و…) باعث احساس کمبود و ناکامی‌ در برخی افراد می‌شود.
• فرار مغزها و مهاجرت ذهنی؛ بسیاری از نوجوانان و جوانان نسل Z حتی اگر مهاجرت نکنند، از نظر فکری و فرهنگی از جامعه فاصله گرفته‌اند؛ اصطلاحاً «مهاجرت ذهنی» در میان آنها رخ داده است.
• بحران معنا و تعلق؛ برخی احساس می‌کنند به هیچ نهاد یا ساختاری تعلق ندارند (نه به خانواده، نه مدرسه، نه کشور). این بحران عدم «احساس تعلق»، باعث سردرگمی‌ و گاه گرایش به افراط‌گرایی یا بی‌تفاوتی کامل می‌شود.

فرصت‌ها و نقاط قوت

با وجود تمام چالش‌ها، نسل  Z در ایران قابلیت‌های چشمگیری دارد:

• فناوری و یادگیری دیجیتال؛ تسلط بالا بر ابزارهای دیجیتال و یادگیری سریع از طریق منابع آنلاین
• خلاقیت و تولید محتوا؛ بسیاری از آنها تولیدکننده محتوا، طراح، سازنده و فعال در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، یوتیوب و… هستند.
• نوآوری در سبک زندگی؛ این نسل در حال بازتعریف مفاهیمی‌ همچون موفقیت، کار، ارتباط و حتی دینداری است.
• آگاهی سیاسی- اجتماعی؛ برخلاف نسل‌های قبل، نسل Z آگاه‌تر و شفاف‌تر و خواهان پاسخگویی و عدالت است، حتی اگر ابزارهای محدودی داشته باشد.

تفاوت‌های عمده دختر و پسر این نسل در کجاست

تفاوت‌های میان دختران و پسران نسل Z در ایران ریشه در ترکیبی از ساختارهای فرهنگی، جنسیت‌زده، حقوقی و انتظارات اجتماعی دارد. این تفاوت‌ها الزاماً به «ماهیت روانی» مربوط نیست، بلکه محیط، فرصت‌ها و محدودیت‌ها عامل اصلی آنها هستند.

جدول ۱- برخی تفاوت‌های عمده دختران و پسران نسل Z در ایران

جدول ۲- برخی تفاوت‌های پنهان اما مهم دختران و پسران نسل Z در ایران

تفاوت میان دختر و پسر نسل Z در ایران، تفاوت در فرصت‌ها و محدودیت‌های تحمیلی است، نه در توانمندی ذاتی. دختران معمولاً مجبورند با سقف‌های شیشه‌ای و دیوارهای مرئی و نامرئی حکومتی- اجتماعی و خانوادگی روبرو شوند، در حالی که پسران با انتظارات سنگین، اما نادیدنی (مثل تأمین مالی و نقش «مردانه») مواجه‌اند.

هر دو جنس در این نسل، نسبت به نسل‌های پیشین، آگاه‌تر، جسورتر، عصیانگرتر و مستقل‌ترند، اما هر کدام به شیوه‌ای متفاوت در حال عبور از موانع اجتماعی خود هستند.

جمع‌بندی

 بر اساس اطلاعات موجود، جمعیت ایران در سال ۱۴۰۳ حدود ۸۹ میلیون نفر برآورد شده است. در یکی دیگر از گزارش‌های آماری، جمعیت ایران در سال ۱۴۰۲ بیش از ۸۵ میلیون نفر تخمین زده شده است. از این تعداد، حدود ۲۴ درصد را کودکان و نوجوانان زیر ۱۵ سال، و ۲۵ درصد را نوجوانان و جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله تشکیل می‌دهند. در صورتی که گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال معادل با نسل Z در نظر گرفته شود، می‌توان گفت این نسل حدود ۲۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد.

صرف‌ نظر از تحولات سیاسی منطقه که می‌تواند سناریوهای گوناگونی را در مورد وضعیت حکومت و فضای سیاسی کشور رقم بزند، ساختار جمعیتی نیز می‌تواند دگرگونی‌های پیش‌بینی‌نشده‌ای را به همراه داشته باشد. با توجه به سهم قابل‌ توجه جمعیت زیر ۳۰ سال (نسل‌های Z و آلفا)، می‌توان پیش‌بینی کرد که در سال‌های پیش رو (بر اساس داده‌های زمان حال)، این دو نسل در مجموع بین ۴۰ تا ۵۰ درصد از جمعیت کشور را تشکیل خواهند داد. با توجه به ویژگی‌هایی که در این نوشته برای این دو نسل برشمرده شد، انتظار می‌رود آنها مقاومت بیشتری در برابر سیاست‌های رسمی‌ حکومت نشان دهند و ساختار نظام و حکومت موجود را با چالش‌های جدی مواجه سازند.

در چشم‌انداز آینده ایران، شناخت نسل‌های Z و آلفا، درک آنها و خواسته‌ها و حقوق‌شان برای هرگونه تغییر سیاسی- اجتماعی- فرهنگی ضروری و تعیین‌کننده خواهد بود. این نسل‌ها، که در بستر دیجیتال، بحران‌های اقتصادی و بی‌اعتمادی عمومی‌ به نهادهای رسمی‌ رشد یافته‌اند، به‌ سختی با روایت‌های رسمی‌ سازگار می‌شوند و تمایلی آشکار به بازتعریف رابطه قدرت، آزادی، عدالت و مشارکت سیاسی دارند. شناخت این نسل‌ها و هم‌‌صدایی با آنها، برای هر نیروی اجتماعی یا سیاسی که به تغییر ساختار موجود می‌اندیشد، ضرورتی راهبردی است. در مسیر عبور از جمهوری اسلامی، نه تنها باید این نسل‌ها را شناخت، بلکه باید صبورانه با آنها گفتگو کرد، صدای آنان را شنید، میدان را برای مشارکت آنها باز کرد و با تکیه بر توان بالقوه‌‌ی آنان، آینده‌ای دیگر را ساخت.