میراثِ تاریخی- فرهنگی، اساسِ ساختِ هویتِ یک ملت است!
نیره انصاری
با شادباش بیستمین سالگرد تاسیس بنیاد میراث پاسارگاد که نام این بنیاد برپایه احترام به جاودان یاد کورش بزرگ، این نماد و هویت تاریخی-فرهنگیِ ایرانزمین نهاده شده است.
ضمن تقدیر فراوان از اقدامات این بنیاد وزین با مدیریت و نظارت شایسته بانوی فرهیخته سرکار خانم شکوه میرزادگی ارجمند و همکاران وهمراهان گرامی این نهاد که اساسا درمسیر زنده و ماندگار بودن میراث تاریخی- فرهنگیِ طبیعی ملموس و ناملموسِ ایرانزمین و با استفاده از مکانیسم ها و سازوکارهای حقوقی بین المللی برای ثبت آن میراث درنهادها و سازمانهای جهانی از جمله سازمان جهانی یونسکو، این بناها را از گزند هرگونه تجاوز محفوظ داشته اند.
امپراتوری ایران،
آنان که با تکیه بر هنر خویش به شهریاری رسیده اند و نه به یاری بخت خویش!
اگر در کار کوروش بنگریم و دیگرانی چون او، که کشورها گشوده اند و پادشاهی ها را بنیاد نهاده اند، همه سزاوار تقدیرند. آنانی که این چنین با هنرِ خویش به شهریاریرسند،آن را دشوار به دست می آورند اما آسان نگاه می دارند. بخشی از دشواریِ کار درپی ریزیِ نهادها و راه و رسم هایِ تازه ای است که استواری و ایمنیِ دولت نوبنیاد ناگزیر باز بسته بدان است. و باید به یاد داشت که کاری دشوارتر ازبنیاد کردنِ سامان و نظام حقوقی، سیاسیِ تازه و خطرناکتر از پیشبردِ آن و گمان انگیزتر از کامیابی در آن نیست. زیرا بنیادگذارِ نظمِ نوین همه یِ برخورداران از نظمِ کهن را دشمنِ خویش خواهد ساخت.
Persian Empire
پایه و اساس نظام هخامنشی در دوران کوروش بزرگ بر وحدت و همبستگی همه اقوام ایرانی و ملت های همبسته بود.کوروش به شیوه های گوناگون تلاش نمود تا با وحدت ملی ایرانیان زمینه مساعدی را برای برپایی اتحادیه ای ایرانی متشکل از همه سرزمین های ایرانی و ملل تابعه فراهم کند.
کوروش پس از این فتح، بابل را به صورت ایالتی از ایران تحت حکومت ساتراپِ ایرانی درآورد و در این باب با تمسک به غرورِ بابلی ها، وفاداری اشان را از آنِ خود کرد و از دیگر سو مجسمه هایِ ایزدانِ بابلی را که شاهان بابل از شهرها و معابد مختلفِ این کشور در شهر بابل گردآورده بودند، به پیروانشان بازگرداند.
پس از آن، کوروش فرمانی صادر کرد دائر بر اینکه به :« یهودیانی که بخت النصر به بابل تبعید کرده بود، اجازه داد که اشیای مقدسشان به بیت المقدس را باز گردانده و معبد خود را بازسازی کنند».اشیا باستانی که خزانه یهودیان بود توسط پادشاه بابِل که در عهد عتیق از او با عنوان «نبوکد نِزِر» نام برده می شود، در حمله نیروهای او به اورشلیم، از معبد باستانی یهودیان به غارت رفته و به بابِل برده شده بود.
اصل حقوقی حفظ تمامیت ارضی
کوروش بزرگ از 530-538 ق.م، به تحکیم امپراتوری خود و تمرکز بیشتر در حفظ تمامیت ارضی خود و امنیت آن، در منطقه پرداخت. در زمره اقداماتش ساختن دژهای مستحکم، که بنابر تعریف نوین میراث تاریخی- فرهنگی محسوب می گردد، به ویژه ساخت این قلعه ها و دژها در بخش شمال شرقیِ امپراتوری برای جلوگیری از تاخت و تاز قبائل بود.
دولتِ جهانی/A world Empire،
آرنولد جوزف توین‌بی، Arnold Joseph Toynbee، تاریخدان و نویسنده شهیرانگلیسی، یکی از کسانی است که نظریه جدید در مورد نحوه شکل‌گیری تمدن را معرفی می‌نماید. از نظر «توین‌بی» هر تمدنی در سیر تحول خود چند مرحله را طی می‌کند. تحقیقی در تاریخ، جهان و باختر زمین و جغرافیای اداریِ هخامنشیان از آثار برجسته اوست.او در کتاب مشهورِ «بررسی تاریخ تمدن»، امپراتوری هخامنشیان را نخستین دولتِ جهانیِ دنیای کهن نامید.»
باری، امپراتوری در روزگار کوروش بزرگ و پس از ایشان، در اوج عظمتِ خود با تکیه بر قدرت نظامی، همچنان افضل ماند. ارتش ایران در آن دوره خصلت بین المللی داشتزیرا از جنگجویانِ اقوام مختلف و تشکیل دهنده امپراتوری ترکیب می شد.و از این جهت است که منشور کوروش که نخستین لوح آزادی بشر نامیده شده و ارزشی تاریخی برایهمه بشریت دارد، به رهایی و آزادگی همه ملتها و قومیت‌ها در سرزمین‌های زیر سلطه حکومت هخامنشی اشاره دارد؛ برای یهودیان نیز صاحب اهمیتی بسزا است.
در زمان مکتوب کردن منشور آزادی مذهبی، جفرسون، یعنی بیش از 110 سال پیش از آنکه اصل استوانه حقوق بشر کوروش بوسیله هرمزد رسام، باستانشناس آشوری تبار اهل بریتانیا از دل خاک بیرون آورده شود و محافل تاریخی از وجود لوحی متضمن احیای حقوق بشراز جمله حقوق اقلیت‌های مذهبی، حفاظت و صیانت از میراث تاریخی-فرهنگی در دوره حکمرانی او باخبر شوند، به رسمیت شناختن آن دیگری و رواداری کوروش از طریق منابع یونانی و لاتین به دوران مدرن رسیده بود.
از این بیش کوروش‌نامه گزنفون که پس از تأثیر‌گذاری عمده در دنیای باستان (از جمله بر اسکندر مقدونی و ژولیوس سزار) به فراموشی سپرده شده بود، در دوره پسا رنسانس وآغاز عصر روشنگری بار دیگر احیا شد و با ترجمه‌های تازه، الهام‌بخش فلاسفه سیاسی قرار گرفت. از نیکولا ماکیاولی و ژان ژاک روسو تا بنجامین فرانکلین در فکر پس زدن تفکر سیاسی قرون وسطی و ساخت بنای جامعه مدرن و شیوه حکومت‌داری صالح ازگزنفون و نظام اخلاقی که او در کوروش‌نامه عرضه می‌کند تاثیر پذیرفتند. این در حالی است که رژیم اسلامی طی بیش از چهاردهه حاکم بر ایران، همچنان می کوشد تا تاریخ امپراتوریِ فاخرِ ایران را مورد تحریف نموده و مدعی می شود که ایرانِ پیش از اسلام وجود نداشته است!
مفهوم میراث تاریخی و پیوند آن با حقوق بشر در اسناد بین المللی
همواره از گذشته بحث و اختلاف درتعریفِ میراث تاریخی-فرهنگی و گزینش عبارتِ« اموال تاریخی یا میراث تاریخی-فرهنگی» در اسناد بین المللی وجود داشته است. اما طیدهه های اخیر و به ویژه سازمان یونسکو تمایل خود را در استفاده از عبارتِ «میراثفرهنگی» به جای اموال فرهنگی ابراز داشته است. وقتی میراث فرهنگی به مفهوم کلیاستفاده می شود، شامل میراث تاریخی مشهود وغیرمشهود می گردد.
در بررسی معنای میراث تاریخی- فرهنگی، در کنوانسیون های بین المللی مانند «کمیسیون فارو»، میراث فرهنگی تاریخی به عنوان مجموعه ای از منابعی که از گذشته به ارث برده شده، تعریف شده است. یا در کنوانسیون میراث تاریخی-فرهنگی- معنوی2003، افزون بر بناها،عمارت ها، پلها، مجسمه ها، تندیس و سردیس ها، اصطلاحات شفاهی از جمله زبان،هنرهای نمایشی، ادبیات و… را دربرمیگیرد.
همچنین در« اعلامیه 1982 مکزیکوسیتی»، میراث تاریخی، به معنای آثار ملموس وناملموس تعریف شده است. براین پایهِ تغییر در مفهوم حقوق بشر موجب تغییر در مفهوممیراث تاریخی-فرهنگی شده و حوزه های مختلفی اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی را در برمی گیرد.
قابلیت هایی که در میراثِ فرهنگی وجود دارد، موجب زنده ماندن حوزه های مختلف اجتماعی و جمعی است و نمی توان نقش آن را در هویت ملت ها نادیده انگاشت. میراثفرهنگی را می توان در بناهای تاریخی، اشیاء مختلف فرهنگی، ساختارهای معماری و در عبارت های کلامی، هنرهای نمایشی، سنت ها وآئین ها مشاهده کرد.
این تفکر، حاصل یک ادبیاتِ بین المللی نوظهور است که میراث تاریخی – فرهنگی را بهعنوان ابزاری برای ایجاد تعلق و انسجام در محور هویت مطرح می سازد، می توان بیان داشت؛ این تغییرِ دیدگاهِ به وجود آمدهِ راجع به میراث تاریخی-فرهنگی، حاصل تغییر ایجادشده در«مفهوم حقوق بشر» است. فراتر از این، امروزه می توان تغییر در «مفهوم میراثفرهنگی» را در رویکرد جامعه بین المللی و عملکرد دیوان های کیفری بین المللی مشاهده کرد.
پس از تاسیس «دیوان کیفری بین المللی/International Criminal Court» در خصوص پرونده «احمد الفقی المهدی»، برای نخستین بار در طول تاریخ دادرسی هایدیوان های بین المللی کیفری، به جرم جنایت جنگی علیه میراث فرهنگی در این مرجعمورد محاکمه قرار گرفت. دادگاه در محاکمه ی ویاز روندی پیروی کرده است که متأثر از حقوق بشر بوده است. این اثرپذیری از حقوق بشر در سایر دیوان های بین المللی کیفری مانند «دادگاه بین المللی کیفری یوگسلاوی سابق» نیز قابل مشاهده است. می توان گفت، از عوامل تأثیر گذار بر دادگاه های بین المللی کیفری تغییر در «مفهوم میراث تاریخی-فرهنگی» و اهمیت یافتن این میراث در افکار جامعه بین المللی به لحاظ حقوق بشری بوده است. در این پرونده بزه دیدگانِ حاصل از تخریب میراث فرهنگی را مردم محلیِ منطقه «تیمبوکتو» و در سطح بزرگ آن، مردم کشور «مالی» و جامعه بین المللی برشمرده است. بزه دیدگان از حق هایی محروم شدند که شامل، از دست دادن مکان، ایجاد زیان های اقتصادیِ حاصل از تخریب میراث فرهنگی به سبب عدم ورودِ گردشگر و محروم نمودن افراد بشریت از منتفع شدن میراث مشترک بشری است.
دادگاه افزون بر این، بر استدلال نسبی گرایانه در خصوص اهمیت میراث تاریخی-فرهنگی برای مردم [محلی] جامعه، به دیدگاه جهانیِ این آثار اشاره دارد و نسبت به بناهایی که دارای ثبت جهانیِ یونسکو بوده اند، با بیان وظیفه سازمان یونسکو در گسترش فرهنگ و آموزشِ بشریت، برای عدالت، آزادی و صلح، اقدامات «المهدی» را توهین به این ارزشها دانست.
پس از دادگاه نورنبرگ، شورای امنیت سازمان ملل برای رسیدگی به جنایات جنگ داخلیِ یوگسلاوی سابق، دستور تشکیل دادگاه بین المللی را صادر نمود.مهمترین دادگاه بین المللی که برای رسیدگی جرایم فاحش و نیز تخریب عمدی میراث تاریخی-فرهنگی، تشکیل شد. «دادگاه بین المللی کیفری یوگسلاوی سابق» است. از نکات برجسته اساسنامه دیوان کیفری یوگسلاوی، ماده 3) است که مربوط می شود به جرم «تخریب اموالِ دارای اهمیت تاریخی و فرهنگی» و صدور قطعنامه 827، که مقرر می دارد:« نه تنها طرفین، بل، همه ی دولتها باید با دیوان و ارکان آن به موجب اساسنامه دیوان کیفری بین المللی و نیز قطعنامه ویژه یوگسلاوی همکاری نمایند.
این اثرپذیریِ حقوق بشری را می توان در واکنش های جامعه بین المللی به تخریب میراث فرهنگیِ کشورهایی مانند ایران، افغانیستان، یوگسلاوی سابق، مالی، سوریه و عراق نیز مشاهده کرد. تغییر مفهوم فرهنگی در حقوق کیفری بین المللی، اثر گذاری خود را داشته است. برای نمونه، شورای امنیت سازمان ملل درقطعنامه 2347 سال 2017 تاکید کرده است که هدایت مستقیم حملاتِ غیرقانونی به میراث تاریخی-فرهنگی، تحت شرایطِ ویژه و براساس قوانین بین المللی از جمله جرائم/ جنایت جنگی محسوب گردد و عاملان چنین حملاتی باید مورد محاکمه قرار گیرند.
به همین منظور با روش توصیفی و تحلیلی به تبیین رویه های اتخاذ شده در دادگاه های بین المللی کیفری از منظر حقوق بشری و در پاسخ به پرسش راجع به برقراری ارتباط دادگاه های بین المللی کیفری با میراث فرهنگی از منظر حقوق بشر، می توان گفت که دادگاه های بین المللی کیفری در برقراری ارتباط با میراث فرهنگی، از حقوق بشر تأثیر پذیرفته است. در این تحقیق تغییر در مفهوم میراث فرهنگی، رویه ی دادگاه های بین المللی کیفری و رویکرد جامعه بین المللی در مورد میراث مشترک فرهنگی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
گرچه این میراث سرزمینی بیش از چهاردهه است که توسط رژیم اسلامی با نابخردی، ناکارآمدی و غیرکارشناسی مورد بی توجهی و بعضا در معرض نابودی قرار گرفته است، برای نمونه؛ یکی از ریشه‌ای‌ترین عواملی که به صورت مستقیم از جمله کوتاهی ها و تلاشهای عامدانه حکومت اسلامی در خصوص آسیب های وارده به آرامگاه کوروش بزرگ و دیگر بناهای تاریخی-فرهنگی در دیگر شهرهایِ ایران که موجب تخریب‌های فراوانی می شوند، همانا برداشت غیر اصولی و غیرکارشناسانه آب‌های زیرزمینی و… است.
اما بنیاد میراث پاسارگاد، ملهم از اندیشه نوین کوروش بزرگ دائر بر صیانت و حفاظت از بناها و عمارت ها و دیگر میراث تاریخیِ ایران زمین همواره کوشیده است با هدايت «کميته ی بين المللی نجات آثار باستانی دشت پاسارگاد»، از تخريب مجموعه ی تاریخی ـ فرهنگی پاسارگاد و به ويژه آرامگاه کورش بزرگ جلوگیری کنند.
بدین اعتبار و بنابر آنچه پیشتر گفته شد؛ این بنیاد تاریخی از زمان تاسیس خود تاکنون اقدامات بین المللی ای را در بزنگاه رخدادهای مخرب با تنظیم اعتراضیه های حقوقی-فرهنگی و ارسال شکواییه ها به سازمان ها و نهادهای حقوقی بین المللیِ مربوطه، آنها را ضمن آگاهی نسبت به تخریب و نابودیِ احتمالی این بناها در ایران، موظف به استفاده از مکانیسم های حقوقی برای پاسخگویی رژیم اسلامی نسبت به این اقدامات نامبتنی بر حقوق بشری می داند.
نیره انصاری، حقوق دان ایرانی-سوئدی، متخصص حقوق بین الملل عمومی و حقوق اروپا و حقوق عمومی و عدالت انتقالی، نویسنده و مشاور حقوقی بنیاد میراث پاسارگاد و مدافع حقوق بشر
29،10،2025
منبع:پژواک ایران