«بسم الله،» شاید مقدس و ساده تر از این عنوان نتوان در سراسر جهان یافت، جمله ای که صدها میلیون نفر با راندن آن بر زبان احساس میکنند که اگر در کام شیر هم فرو روند، سالم و دست نخورده خروج خواهند یافت. ما میاموزیم که با نام الله بهر کاری دست بزنیم از جمله در لحظه ای که نطفه انسان دیگری بسته میشود. وای اگر پدران و مادران ما در بحبوحه ی تلذذ از تن و فرو نشاندن آتش شهوات نفسانی، ایراد «بسم الله» را بدست فراموشی سپرده باشند. چه احساس شرم و گناه که بر فراموش کاران دست ندهد. چرا که آغازیدن با نام الله است که "حلال " و "حرام " نطفه ی ما را تایید و تصدیق میکند. حلال زاده شناخته میشویم، زیرا که پدران و مادران ما در هنگام همآعوشی به خاطر شان بوده است که با نام الله بیاغازند. البته اگر سر براه و سر بزیر و یا به زبانی دیگر تسلیم و مطیع و یا فرمانبر و مقلد باشیم. نطفه ای به حرامی بسته میشود که همآغوشی و یا به زبان فقاهتی "نزدیکی " بین زنان و مردان با راندن نام الله بر زبان آغاز نگردد. چنین موجودی را "حرام زاده " میخوانیم. حرام زاده با رفتاری غیر عادی و بعضا شرورانه، خود را بما می شناساند. نافرمانی، تمرد و درشتی از خصوصیات حرامزاده بشمار میروند. یعنی که حرام زاده، ذاتا بد است چرا که نطفه اش با نام الله بسته نشده است. این باور را کسانی در ما نهاده اند که با ریاضت آموزش علوم الهی را آموخته اند و توانا به فهم و تفسیر اراده و امیال الله گردیده اند. استاد محمد حسین طباطبایی، فیلسوف عالم شیعه، مولف کتاب بیست جلدی تفسیر المیزان، حدیثی از پیامبر اسلام نقل میکند که- بنا بر قول وی مورد قبول سنی و شیعه ست: «هر کار با اهمیتی که بنام خدا شروع نشود ناقص میماند(تفسیرالمیزان، ص 16).
کمتر کسی میتواند بخاطر بیاورد که در چه مقطع زمانی این حدیث را آویزه گوش خود نموده و آموخته است که اگر آرزومندی که همه چیز بر وفق مراد، راست و درست انجام شود، باید با نام الله آغاز نماید. در شرایط کنونی هیچ نامه ای نگاشته نشود، هیچ کتابی بزیر چاپ نرود، هیچ سخنی ایراد نگردد و نیز هیچ سندی نیست که ارائه شود و با نام الله آغاز نگردد. مهم نیست چقدر پر اهمیت، سندی و یا پیامی و قراردادی، اگر در سر آغاز آن نام الله نقش نبندد، هرگز به امضا نرسد و رسمیت نیابد. به عبارت کلی تری، آغازیدن با نام الله یکی از ضروریات زندگی ست. به چه کس دیگری بجز الله میتوان دل بست و امیدوار بود که ما را از گزند روزگار حفظ نماید و در رو در رویی با مشکلات، دست ما را بر گیرد.
همین واقعیت را نیز میتوان به زبان سیاست و یا قدرت ایراد نمود و آن پذیرفتن سلطه و تسلیم شدن به اراده الله است، موجودی که خودش را خلق کرده است و بعد جهان را خلق کرده است. گردون بر نوک انگشتان الله است که می چرخد. با این وجود، ما باورمند ان هرگز احساس نمیکنیم که الله بر وجود ما سلطه افکنده است. بدون آنکه به ضعف خود اعتراف کنیم خود را محتاج و وابسته به الله میدانیم. با نام الله آغاز میکنیم به آن دلیل که در دست های پرقدرت الله خود را در آسایش و امنیت احساس میکنیم.
روشن است که اگر نطفه ی ما با نام الله بسته شده باشد، بدان معنا است که الله- با وجود ما عجین گشته است. همانگونه که نپرسیم چرا قلب من میطپد و یا چگونه ریه ها و هریک از اعضای بدن من کار میکند. از خود نیز هرگز نپرسیم که الله در وجود ما چه میکند؟ چگونه در وجود ما وارد شده است؟ آیا الله وجدان درون ما ست و ما را در اختیار خود دارد؟ البته که شناخت قدرتی ماورایی، شناخت اقتدار و علم و دانشی که به الله نسبت داده میشود، امری ست نزدیک به محال. نادر اند آنان که میتوانند شناخته نشدنی را مورد شناسایی قرار دهند. در راهی چنین پر مخاطره، بندرت کسانی یافت شوند که قدم بر نهند.
بنا براین، اگر بیاندیشیم که زمان آن رسیده است که از خود بپرسیم چرا همه چیز باید به اسم الله آغاز گردد؟ و چرا الله چنین نامی را بر خود نهاده و به چه دلیل به ما دستور میدهد که با نام او بیاعازیم؟ برای یافتن پاسخ بعید بنظر میرسد که بتوان منبعی یافت معتبر تر از «تفسیر المیزان» استاد آیت الله محمد حسین طباطبایی که به زبان عربی، زبان علمی حوزه های علمیه، یعنی به زبان الله ، تالیف گردیده است. این مجموعه ی بیست جلدی تفسیر قرآن بدست توانای مرجع تقلید دیگری به نام آیت الله مکارم شیرازی به فارسی برگردانده شده است، کوششی که خود بیانگر بر کندن کوهی ست عظیم از جای خود بدست موجوداتی کوچک و حقیر. استاد طباطبایی شاید در شمار اولین «طلبه» ها بود که نگاه فلسفی به کتاب قرآن را، برغم مخالفتهای آیت الله های محافظه کار در دوران مرجعیت آیت الله بروجردی، از تبریز به حوزه علمیه قم به ارمغان برد و بکار تفسیر و تاویل و تفحص و تدریس قرآن پرداخت.
علامه طباطبایی در پاسخ به این سوال که چرا خداوند نام الله را برای خود برگزیده است و یا چه نیازی به نام داشته است، ابتدا به فلسفه نامگذاری در فرهنگ بشر می پردازد و میگوید که مردم نام های حرمت انگیز و پر احترام بر اشیا و اشخاص می نهادند که ماندنی شوند، به خاطر بمانند و دیر زمانی بقا یابند. استاد با آوردن مثلی به ریشه ی زمینی الله اشاره میکند و میگوید:" بسیاری از مردم برای احیاء نام پدران خود، آنرا بر یکی از فرزندان خویش میگذارند تا همواره بیاد آنها بوده باشند." این، بنا بر قول استاد طباطبایی، رسمی رایج میان مردم بوده است و الله نیز از این رسم رایج بهره برده و «کلام بزرگ خود را باین روش آغاز کرده است و آنرا بنام نامی خود افتتاح فرموده است(تفسیرالمیزان، جلد اول، ص17).»
معلوم است که فهمیدید استاد چه گفت؟ که الله نام گذاری را از بشر آموخته و خود را «الله» نامیده است. آیا اعجاب آور نیست برای خدایی که دارای علم و دانش و قدرت بیکران است، از بشری بیاموزد کوتاه عقل، همچون کودکی نادان و جاهل نیازمند "هدایت؟ " اگر انسان را الله دانا و توانا خلق کرده بود چه نیازی داشت به گسیل پیامبران برای هدایت بشر. آیت الله مرتضی مطهری، یکی از شاگردان استاد طباطبایی، بر آن است که الله زبان عربی را بر گزیده است چون آگاه بوده است روزی زبانی جهانی شود. می بینید چگونه عقل الله با زبان بشری بیان میگردد و اراده معطوف به سلطه و فرمانروایی را باز میتاباند؟ چرا الله دست به خلق یک زبان مشترک برای افراد بشر در سراسر جهان نزد؟ آیا سوالی شبهه بر انگیز نیست؟ آیا بیانگر محدودیت عقل و قدرت نقصان ناپذیر و بیکران الله نیست؟
استاد در ادامه شرح و توضیح در باره ی «اسم» به معضل دیگری بر خورد میکند. اسم برای شناسایی افراد و اشیا بکار برده میشود و یا نشانی ست از معانی عمیقتر، از معانی باطنی، مثل دلالت اسم به ذاتی عالم . اما، استاد بحث در باره معضل اسم را از اعتبار خارج نموده بر آن خط بطلان میکشد و میگوید: "این مطالب یک تحلیل عقلی بیش نیست و نمیتوان آنرا (اسم) بعنوان یک معنی لغوی پذیرفت." اگر چه، استاد اعتراف میکند که در صدر اسلام بحث هایی نظیر آیا "اسم عین مسما ست و یا غیر آن " در گرفته بوده است و هرگز پایان نیافته است. با این وجود وی اظهار میدارد که:
"پاسخ اینگونه سوالات امروز برای ما به اندازه ای روشن است که احتیاج به بحث و گفتگو ندارد(ص، 18)."
استاد بدون آنکه یکی از آن «پاسخ های روشن» را ارائه دهد به تعبیر و تفسیر «الله » می پردازد، بحثی که در پایان به نتیجه ای میرسد تعجب بر انگیز تر. چرا که الله در میان مردم از الفاظی بوده است که بیش از هر لفظ دیگری تکرار شده است. همچنانکه وی خاطر نشان میکند که "این اسم نام گذاری خاصی نداشته است. خود بتدریج بوجود آمده است.
"الله این نام مقدس در اصل«الاله» بوده است که همزه دوم آن در اثر تکرار زیاد، حذف شده است- ماده اصلی آن در اصل بمعنی پرستش و «تحیر» میباشد و خدا را از این جهت الله گفته اند که مورد پرستش و عبودیت است."
گویا اینجا نیز استاد فراموش کرده است که این خدا است که خود را الله نامیده است و به بندگانش فرمان میدهد که بنام او آغاز کنند. اما، خواسته و یا نا خواسته، این ریشه ی زمینی نام الله است که استاد بدان اشاره دارد. اگر چه هنوز از بیان حقیقت طفره میرود، که الله ای که "مورد پرستش و عبودیت " بوده است، یکی از سه بت بزرگ کعبه بوده است که محمد آنرا به عالم ماورا گسیل داشته بود تا بتواند به نامش فرمانروایی نماید.
اما عبارت بسم الله را باید در متن سوره حمد، آغازین سوره ی قرآن مورد فهم قرار داد، همچنانکه استاد خاطر نشان میکند که:
"چون غرض نهایی از سوره حمد، بطوریکه از آیاتش پیداست، ستایش خدا، اظهار بندگی، پرستش او، و بالاخره در خواست کمک و راهنمایی از او ست، و در واقع سخنی است که خدا برای تعلیم و سر مشق بندگان، از جانب آن میگوید، لذا این مقصد مهم باید بنام مقدس او شروع شود - یعنی خداوندا بنام تو ستایش و اظهار بندگی میکنیم(ص 17)."
فهمیدید چه گفت؟ فهمیدید که چرا خداوند نام الله را برای خود برگزیده است؟ استاد حرفه اش پنهان ساختن حقیقت است نه آشکار ساختن آن. که این الله است که فرمان میدهد که بشر با نامی آغاز کند که او بر خود نهاده است. و به این ترتیب درس بندگی و چگونه بنده بودن را میآموزد. این ضرورت اعلام بندگی و عبودیت است که باید همه چیز را با نام الله آغاز نمود، عادتی که در ما نهادین گشته است، یعنی براحتی لفظی را بزبان میرانیم بدون آنکه به معانی و مفاهیم اسارت بار آن آگاه باشیم. این بدان معناست که در شرایط کنونی بسم الله همان معنی را میدهد که الله در نظر داشته است: تسلیم و اطاعت، استعانت خواستن، اعتراف به ضعف و ناتوانی ، خود را هیچ و الله را همه چیز کردن، موجودی ماورایی که فرمان میدهد، موجودی که هرچه بیشتر او را میجوئی هر چه افزون تر باید ابراز بندگی و عبودیت، نمایی.
روشن است که اگر بگوییم که ما نسل پس از نسل نامی را بزبان رانده ایم که خوی بندگی، خوی تسلیم و اطاعت را در سرشت ما نهاده است، سخنی به گزاف نگفته ایم. ما نمیتوانیم انتظار داشته باشیم که یک شبه حرمت آزادی را برتر از حرمت الله بدانیم. اما تا زمانیکه اولی جانشین دومی نشده است نمیتوان انتظار داشت که از بندها ی احکام خشک و انعطاف ناپذیر،تعصب و تبعیض و غیرت، دست بکشیم، چنان شیفته ی آزادی شویم که به بی حرمتی به الله نیز، حرمت نهیم.
فیروز نجومی
Firoz Nodjomi
منبع:پژواک ایران