روزگار و سايه روشن هاي زندگي وشعرمهدي اخوان ثالث
اسماعیل وفا یغمایی

 
 
روزگار و سايه روشن هاي
زندگي وشعرمهدي اخوان ثالث
گفتگويی مفصل با ا سماعيل وفا يغمائي
 
 
آنچه كه در زير مي خوانيد گفتگوئي است نسبتا مفصل با اسماعيل وفا يغمائي به مناسبت چهاردهمين سالروز خاموشي مهدي اخوان ثالث . 
گفتگو به خاطر شناخت اخوان و سايه روشنهاي زندگي و شعراين شاعر مطرح و نامدار شروع شد و به زمينه هائي ديگر و از جمله زمينه تاريخ وفلسفه و مذهب كشيده شد كه به باور يغمائي، نه اخوان و نه هيچ شاعر ديگر را جز با بررسي و تامل در اين زمينه ها نمي توان شناخت و نسبت به آنها نگاهي حقيقت بين داشت. 
اين گفتگو در بيست و ششم مرداد ماه سال 1383 خورشيدي در پاريس انجام شده است، براى نخستين بار در طليعه سپيده دمان انتشار يافت و باز خوانى آن   در بیست و چهارمین سالگرد سفر اخوان بى مناسبت نيست. نام مصاحبه کننده به دلایل سیاسی و شخصی حذف شده است
 ***
 
س ـ چهارم شهريور مصادف است با چهاردهمين سالگرد خاموشي مهدي اخوان ثالث شاعر نامدار ايراني، در مورد اخوان ثالث صحبت زياد است و نيزشماري از دوستان طليعه با نامه هاي خودشان بارها ما را مورد سئوال قرار داده اند و خواسته اند كه نظر ما را به عنوان يك سايت فرهنگي و سياسي و اجتماعي در باره او بدانند، در سالروز خاموشي اخوان بهتر ديديم كه در اين زمينه باشما گفتگوئي داشته باشيم و در مورد اخوان بيشتربدانيم.
ج ـ من فكر نميكنم بتوانم در مورد اخوان، چيز زيادي به آنچه كه هست اضافه بكنم. در باره اخوان بسيار گفته اند و نوشته اند و آثار و كارهاي او بارها در ايران چاپ و تجديد چاپ شده است است و به خوبي از او و زندگي او سخن مي گويند، شاعري است جا افتاده و مطرح و استخواندار، از سالهاي جواني اش شاعري مطرح و در زمره چند سيماي پر رنگ شعر نو پارسي قرار داشت و هنوز هم اين سيما پر رنگ است . در همين روزها نيز مطمئن هستم كه سايتهاي مختلف چيزهاي زيادي در باره اخوان ارائه خواهند كرد، بنا بر اين چه نيازيست؟.
 
س ـ فكر ميكنم كه اين صحبت لازم است چون برخي از دوستان سايت طليعه با توجه به اوضاع سياسي و اجتماعي ايران و حوادثي كه از بهمن سال پنجاه و هفت تا به حال در ايران رخ داده ومواضع اخوان در رابطه با اين اوضاع، با نگاهي انتقادي به اخوان نگاه مي كنندو…
ج ـ به خود اخوان يا كارهاي اخوان؟ .
 
س ـ بيشتر به خود اخوان و كار كردهاي سياسي و اجتماعي او در اين دوران، در باره برخي ديگر از هنرمندان هم با توجه به مسئوليت هنري آنها و نحوه برخورد آنها همين صحبت ها وجود دارد .
ج ـ پس مساله بيشتر سياسي و اجتماعي است تا ادبي و جامعه شناختي؟
س ـ همين طور است.
 
ج ـ ولي به نظر من نمي شود در باره اخوان قضاوتي منصفانه داشت، قضاوتي كه به درد كار و روزگار ما بيايد، مگر اينكه اخوان را با مجموعه كارهائي كه كرد و تاثيراتي كه گذاشت در محدوده زندگاني اش ، منظورم از وقتي است كه به عنوان يك شاعر در جامعه شناخته شد و تاثيراتش را گذاشت بررسي كنيم ، اين شيوه ايست كه مدتهاي مديد است در كشورهاي اروپائي به كار گرفته مي شود و در ايران هم خوشبختانه اين نوع نقد و بررسي شروع شده است، ولي هنوز هم در خيلي از موارد، ما با يا سياه و يا سپيد ديدن افراد و بررسي آنها به طور يك جانبه روبرو هستيم و اين كار درستي نيست بخصوص در باره يك هنرمند كه در خيلي از اوقات كارهايش مستقل از خود او به تاثير گذاشتن و زندگي ادامه ميدهند.
 
زمينه تاريخي و موقعيت شاعران
س ـ به نظر شما اين نقد و بررسي واقع بينانه را در مورد اخوان چطور مي توان انجام داد؟
ج ـ در مورد اخوان و هر شاعر ديگر، بايد آنها را در زمينه تاريخي و اجتماعي زندگي شان به تماشا نشست و كنش و واكنش هايشان را بدون حب و بغض ديد، و نيزهمراه با ارزشهاي ديناميك يعني ارزشهائي كه در ارتباط با مسائل سياسي و اجتماعي روزگارشان در آثارشان وجود دارد، به ارزشهاي ماندگارو كهنه نشدني كارهايشان، يعني ارزشهاي استتيك و ارزشهاي تكنيكي هم توجه كرد. اين طوري مي توانيم بدانيم كه هنرمند مورد نظر ما در كجا قرار مي گيرد، حالا اين هنرمند مي تواند خيام باشد يا فردوسي و يا حافظ، و يا نيما باشد و يا شاملو و اخوان.
 
س ـ با همين نگاه در باره اخوان مي توانيد بگوئيد؟
ج ـ چندان مشكل نيست، اخوان در سال 1307 متولد شد و در سال 1369 خاموش شد. شصت و دو سال زيست. طبعا ما اخوان را از گهواره دنبال نمي كنيم، او را از سالهائي كه شروع به سرودن كرد همراه ميشويم .
س ـ فكر نمي كنيد كه سالهائي را كه مي خواهيم از آن بگذريم مهم هستند، و بايد به آن پرداخت؟
ج ـ حرفتان درست است، سالهاي كودكي و نوجواني البته بسيار مهم هستند، زيرا مبناي شاعرانگي هر شاعر در همين سالها شكل مي گيرد، اين كه شاعر در كجا زيسته، از چه چيزهائي متاثر شده، چه فشارهائي را تحمل كرده، در چه حال و هوا و طبيعتي زندگي كرده و عوامل بسيار ديگر، اينها در هم مي آميزند تا «مبناي شاعرانگي» او را تشكيل بدهند،تانقطه مركزي هويت شاعرانه او را يعني جائي كه خطوط تمام تاثيرات و تاثرات با هم برخورد مي كنند و سيماي ذهني خاص شاعرانه او را مي سازند به درخشش بياورند، و اين بسيار بسيار مهم است، در همين دوران است كه شاعر چشم و گوش و بويائي شعري خودش را پيدا مي كند و بخصوص مبناي ارزشهاي استتيك و نيز زبانش ريخته ميشود، اگر نمونه بخواهيد من كار ارزشمند دكتر زرين كوب با نام « پله پله تا ملاقات خدا» را در باره زندگي مولانا به شما معرفي مي كنم. زرين كوب با باز سازي زندگي مولانا در دوران كودكي ما را با مباني فكري و نگاه مولانا و اين كه اين مباني در چه حال و هوائي ورز خورده و شكل گرفته و نيرومند شده است آشنا مي كند، در باره اخوان هم ماجرا همين است ولي چون بحث شما بيشتر بر سر ارزش گذاري سياسي و اجتماعي اخوان با توجه به سئوالات دوستان سايت طليعه است من فكر مي كنم از سالهائي كه اخوان به عنوان يك شاعر سر بر آورده است شروع كنيم، به غير از اين شخصا اطلاعي از حوادث ايام كودكي و نوجواني اخوان ندارم كه در اين باره صحبت كنم بنابراين فكر ميكنم كه در اين انتخاب مجبوريم.
 
س ـ يعني بايد حدود بيست سالگي را مثلا براي اخوان در نظر گرفت؟
ج ـ مي توانيم همين سال يا كمي بيش تر يا كمتر را در نظر بگيريم، يعني مثلا سالهاي بيست و شش و بيست و هفت، اين سالها سالهائي بسيار پر تلاطم هستند، در ايران آن روزگار همه چيز در حال جوشش است و فضائي نسبتا روشن و پر اميد كه حاصل پايان ديكتاتوري رضاشاه و بيست سال اختناق است قابل رويت است. پس از سالها سركوب خشن جامعه روشنفكري و زنداني كردن نيروهاي راديكال و مترقي ، كشتن كساني چون فرخي و عشقي و تبعيد عارف وزنداني كردن نسيم شمال در تيمارستان و دستگيري نيروهاي چپ و حتي سر به نيست كردن افرادي كه در داخل حكومت با رضاشاه مشكلي داشتند، فضا عوض شده است. در اين دوران اكثر يت اهل قلم و شاعران، پر شور و پر تپش مي سرايند. در يك سو احزاب و گروههاي سياسي و بخصوص حزب توده به مثابه گسترده ترين و نيرومند ترين تشكل چپ و در سوي ديگر مصدق و هوادارانش و نيروهاي ملي فعالند. اكثريت شاعران و از جمله اخوان در اين دوران در حول و حوش حزب توده در تكاپو هستند، بسياري از شاعران و نويسندگان و موسيقيدانان و نقاشان و خلاصه به قول معروف هر كس سرش به كلاهش مي ارزد، يا عضو حزب توده است و يا از هواداران اين حزب است. تعدادي نه چندان زياد در حول و حوش مليون مي چرخند و در ساير گروهها و دستجات سياسي ، كمتر كسي را پيدا مي كنيم كه اهل هنر باشد . ببيشترين تعداد با حزب توده اند.
 
س ـ چرا با حزب توده؟
ج ـ ساده است. حزب توده سالهاي قبل از كودتاي بيست و هشت مرداد، حكايت ديگري بود، حزبي بسيار گستره و با نيروي منسجم فراوان بود، زبده ترين و با سواد ترين افراد در اين حزب فعاليت داشتند، كادرهاي ورزيده و تشكيلاتي منسجم داشتند. حيثيت و آبروي انقلاب اكتبر پشتوانه آنها و حمايتهاي شوروي مدد كارشان بود، بايد بر اين نكته تاكيد كنم كه هنر و ادبياتي كه ما با اسم هنر و ادبيات راديكال و چپ مي شناسيم، بخصوص آثاري كه عميقا بار سياسي و اجتماعي داشتند و باعث آگاهي هاي بسيار در ميان نسل جوان شدند، با فعاليتهاي فرهنگي و هنري حزب توده و مترجمين و مصنفيني كه با اين حزب كار مي كردند در سالهاي مورد نظر ما در ارتباط تنگا تنگ است، و اين فارغ از اين است كه حزب توده بعدها چه كرد و چه سياستي را در پيش گرفت و امروز نظر من و شما در باره اين حزب چيست. اثبات آنچه كه گفتم زياد مشكل نيست، شما ليست نامداران هنر و ادبيات ايران را جلوي رويتان بگذاريد، خواهيد ديد انگشت شمارند كساني كه با اين حزب همكاري نكرده باشند و اخوان نيز از اين زمره بود.
 
س ـ شما مي گوئيد اكثريت قريب به اتفاق، يعني كساني مثل شاملو يا نيما هم با اين حزب در ارتباط بودند؟
ج ـ همين طور است، اكثريت قريب به اتفاق نامداران و غير نامداران با اين حزب در ارتباط بودند، شاملو هم در اين حزب مدتي فعاليت مي كرد و شماري از سروده هايش در رابطه با تير باران شدگان اين حزب است، با برخي از چهره هاي تاريخي اين حزب مثل مرتضي كيوان، رفيق و يار غار بود در باره نيما نظرات متفاوت است ولي بسياري از اسناد مي گويند نيما مدتها با حزب توده فعاليت در ارتباط بود و آثارش زيب نشريات و صفحات ادبي اين حزب بود. در باره حزب توده ونيما شما ميتوانيد به نوشته هاي جلال آل احمد در باره نيما و نيز مقدمه« گزينه اشعار نيما يوشيج» با مقدمه و انتخاب يدالله جلالي بندري مراجعه كنيد. بجز اين من در سالهاي پنجاه و هشت تا شصت با يكي از موسيقيدانان برجسته كه از استادان سازهاي ضربي و كوبي بود و از بردن اسم او معذورم در اين باره صحبتهاي زيادي داشتم. خود او در سالهاي جواني از اعضاي حزب توده بود و بعد از آن جدا شده بود . او مي گفت در آن سالها اكثر هنرمندان به اين حزب روي آورده بودند. بسياري از پيوستگان به اين حزب از تحصيلكردگاني بودند كه يك يا دو زبان خارجي را مي دانستند و حزب آنها را موظف كرده بود كه همراه با خواندن آثار مترقي ادبي سالي يك اثر را به عنوان وظيفه حزبي ترجمه كرده و براي چاپ به انتشارات حزب توده بسپارند. به اين طريق صدها كتاب و اثر هنري و ادبي توسط حزب توده انتشار يافت.
 
س ـ چراهنرمندان و شاعران و از جمله اخوان به جبهه مليون و يا مذهبيون آن روزگار رو نكردند، چون به نظر مي رسد جنبه ملي در كارهاي اخوان قوي است،
ج ـ در جبهه مليون تعدادي بودند ، البته نه زياد، و اخوان بعدها بود كه رو به نوعي ناسيوناليسم و ايران دوستي شاعرانه وخاص خودش آورد، در آغاز كار، او بيشتر افكار راديكال و چپ داشت و تحت تاثير كمونيسم بود.در جبهه مذهبيون آن ايام، اساسا نبايد به دنبال هنرمند به معناي واقعي كلمه گشت، با چندين بطري عطر و گلاب هم نمي شد به اين جبهه نزديك شد! كجا بروند؟ به سراغ كاشاني يا فدائيان اسلام! به سراغ دار و دسته هائي كه بيست سال بعد خميني نماينده تكامل يافته افكار آنها شد؟ در جستجوي چه چيزي باشند ؟ مشتي ترهات و خرافاتي كه به درد تحميق عوام الناس و تربيت چماقدار و پاسدارمي خورد؟ هنرمند چطور مي تواند جهان حقير و كم وسعتي را كه ديوارهاي سر به فلك كشيده دگم ها و تابوهاي غير عقلاني آن را احاطه كرده است ويك مشت افراد عقب مانده و رياكار و بيرحم نمايندگان آن هستند بپذيرد . هنرمندان و نويسندگان و شاعران آن روزگار كساني چون نيما و اخوان و شاملو و هدايت و امثالهم آدمهاي هوشيار و آگاهي بودند، مثل هر جامعه اي، اينها در جامعه ايران شاخكهاي حساس عصبي و احساسي جامعه و داراي شناختي قوي بودند، و هرگز نمي توانستند به دستجات مذهبي آن ايام نزديك شوند. نزديك شدن عنصر روشنفكر به مذهب تا حدي با نهضت آزادي و بازرگان و شريعتي وطالقاني ودكتر سحابي و امثال اينها وسرانجام مجاهدين شروع شد. قبل از آن گريز بود و جامعه ما از اين قضيه هميشه رنج برده و هنوز هم رنج مي برد. اين يك تناقض دردناك در جامعه ماست. تناقض ديروز و امروز و نيز تناقض فردا ،تناقضي كه دو وجه دارد، يك وجه آن عام است و در هر جامعه اي ميتوان شاهدش بود و وجه ديگرش خاص جامعه ايران است.
 
دو وجه يك تناقض دردناك
س ـ هر چند مقداري از صحبت در باره اخوان دور شده ايم، ولي فكر مي كنم بجا باشد كه در اين زمينه مقداري توضيح بدهيد.
ج ـ از بحث اخوان دور نشده ايم و اتفاقا به دليل فهم درست دنياي اخوان بايد روي همين زمينه حركت كنيم، و اما در باره اين تناقض دو وجهي اگر بخواهم توضيح بدهم، قضيه اين است كه روشنفكر بخصوص شاعر و هنرمند به دلايل مختلف. نمي تواند مثل توده هاي مردم، يا رهبران مذهبي زير بار مذهب برود، زير بار يك باور كه با ذهن او در تناقض قرار نگيرد، خدا براي عنصر روشنفكر در چهارچوب صرفا تعبد قابل قبول نيست. بايد بتواند به ادراكي مستقل و شخصي از او برسد، البته هستند كساني مثل اليوت شاعر بزرگ انگليسي كه مذهبي است، يا اونا نومو نويسنده اسپانيائي يا باخ آهنگساز بزرگ يا نمونه هاي ديگر، ولي بايد ديد تلقي اينها از مذهب چيست و چه برداشتي دارند، آيا تلقي شان از مذهب تلقي مردم كوچه و بازار و يا بزرگان مذهبي است يا چيز ديگر؟
 
س ـ تلقي مردم از مذهب چيست، يا مثلا بزرگان مذهبي و نقطه تضادشان با هنرمند و شاعر در اين زمينه چيست؟
ج ـ بحث مفصل است و عميق و من اشاره اي مي كنم و ميگذرم، يعني فرموله مي كنم ، براي مردم، حالا با تلقي هاي مختلف ، خدا به عنوان نقطه بالاي مذهب و چيزي كه تمام دم و دستگاه دين به او وصل مي شود چيست؟يك هستي برتر. يك قدرت مطلق ذيشعور، كه افراد مي خواهند با او در پيوند باشند تا معنا و مفهومي به زندگيشان بدهند. و از او براي دنيا و آخرتشان و تمام مسائل ريز و درشت زندگيشان، مثلا در بيماري فرزندشان ، به خانه بخت فرستادن دختر پا به بختشان، موفقيت در كاسبي، تصادف نكردن در حين مسافرت ، آفت نزدن محصول ، و هزاران هزار مساله ديگر از اين قبيل كمك بگيرند. مذهب به عنوان يك مقوله معنوي اتفاقا در زندگي عمومي مردم عميقا جنبه مادي دارد و در رتق و فتق امور مادي زندگي آنها يار و ياورشان است. تمام مناسك و آداب و ترتيبي هم كه مذاهب مختلف وضع كرده اند براي ايجاد اين ارتباط است، وقتي كه ارتباط بر قرار بشود، مومن آرامش خيال پيدا مي كند و خيلي كه مومن خوبي باشد احساس مي كند با اين ارتباط در پناه حضرت حق قرار گرفته و در الوهيت او ، در نيروي او، به نوعي شريك شده است و اين ارتباط، آرامش خيال و راحتي وجدان و نيروي لازم را براي تلاش به او مي دهد. در اين نقطه بزرگترين مذاهب همان نقشي را بازي مي كنند كه كهن ترين و كوچكترين مذاهب در قرنها پيش بازي مي كردند، د ر روزگاري كه هنر و مذهب دوقلوهاي توامان و با هم آميخته بودند.
 
س ـ ميتولنيد مثالي در اين زمينه بياوريد؟
ج ـ به عنوان مثال رقص را مثال ميزنم، در آن دور دستهاي تاريخ، رقص فريضه اي مذهبي بود. اعضاي يك كلان مي خواستند به شكار بروند، مجلس رقصي بر پا مي شد و گرداگرد آتشي ، در سينه دشتي يا دامنه كوهي ورجه ورجه كنان براي پيروزي در شكار از نيروهاي برتر و مجهول طلب ياري مي شد و يكبار هم به صورت نمايشنامه مقوله شكار افكني اجرا مي شد و مومنان كرومانيون يا حتي چنانكه برخي عقيده دارند نئاندرتالها با اطمينان كافي و قوت قلب به شكار مي رفتند. يا بعدها كه انسان به مرحله اي رسيد كه كشاورزي بكند، رقصها روي زمينهاي كشاورزي انجام ميشد،زمين را آماده مي كردند و زن و مرد روي آن مي رقصيدند وبر روي همان زمينها هماغوش مي شدند تا زمين چگونگي بارور شدن را بياموزد و محصول بيشتري بدهد. حركات و ژستهاي اروتيكي كه در رقصهاي بوميان هنوز هم وجود دازد اگر چه امروز رونق بازار سكس است ولي ريشه ايش در قرون دور دست در نيازها و كارهاي مردمان آبخور داشت، اين نقش مادي و كمك رساننده پس از هزاران سال تضعيف نشده و تكامل يافته است. مردم كوچه و بازار قرنهاست كه از اين پديده معنوي در حل و فصل مسائل مادي زندگيشان كمك مي گيرندو تناقضات اين دستگاه را هم هر طور شده حل و فصل مي كنند ، مثلا وقتي زلزله اي ميشود و شصت هفتاد هزار نفر را مي كشد، آن بخشي اش را كه مي توانند بفهمند يا نيروهاي سياسي به او مي فهمانند كه تقصير كم كاري دولت بوده مي فهمند و بخش ديگرش را چون چاره اي ندارند فراموش مي كنند، چاره اي هم ندارند ، يك انسان عادي و فعال چه بايد بكند، يا بايد از خير خدايش كه منبع خوبي و خير است بگذرد كه نمي تواند، قرنهاست كه اين خدا يار و مدد كار ذهني اش بوده است و به او عادت كرده و نمي تواند از او بگذرد، شمع و چراغ اين خدا با همه زلزله ها و مشيتهاي عجيب و غريب اش كه خاموش بشود، روزگارش تاريك ميشود، پس بايد توجيهي بجويد و قضيه را رها كندكه همين كار را مي كند، و زير لب حتي و قتي كه« از برگ گل خون مي چكد» زمزمه مي كنند« حافظ اسرار الهي كس نمي داند خموش!» . شما وقتي در تاريخ اديان، از آن اديان و مذاهب ابتدائي گرفته ،تا اديان بزرگ را مورد تامل قرار بدهيد اين واقعيت را در آن خواهيد يافت ، ريشه هاي دين و مذهب هم در رابطه با توده هاي مردم در همين جا قرص و محكم است، و به نظر من به اين سادگي ها شل نخواهد شد وتا وقتي فلسفه برتري جايش را نگيرد يا افق بالاتري در معنويت مثلا كشف نشود، شل شدنش خطرناك است، زيرا انسجام و فرديت و وحدت جامعه را تا وقتي چيز بهتري در آن رشد نكرده است خدشه دار مي كند،زيرا پايه و مايه مقولات اخلاقي را كه عليرغم پيشرفت شناخت بشري، خصلت مذهبي خود را حفظ كرده اند از بين مي برد و خيلي چيزهاي ديگر از اين قبيل. اگر در اين زمينه بخواهيد بدانيد مي توانيد مثلا به دين و نظريه معرفت دوركيم جامعه شناس برجسته مراجعه كنيد، يا آثار روانشناساني چون يونگ و فروم را بخوانيد. اين وضعيت مردم است ، مردم ميخواهند در امكانات آن نقطه برتر هستي، ـ حالا هر كسي به اندازه ادراك خودش ـ شريك شوند و از آن مدد بجويند و اين هيچ اشكالي هم ندارد، چرا وقتي چيزي مفيد است، عليرغم اعتقاد يا عدم اعتقاد به آن مخالفش باشيم ، اما مضحكه آميخته با تراژدي اين است كه قضيه بر عكس ميشود. اين مردمانند كه مي خواهند در قدرت لاهوتي سهيم شوند ولي ناگاه ميبينيم قضيه بر عكس ميشود و قدرت لاهوتي تشريف مي آورد و در همه چيز خلق الله بي پناه مظلوم شريك ميشود و دودمانش را بر باد مي دهد.
 
س ـ درست متوجه نميشوم، چطور اين اتفاق مي افتد؟
ج ـ توسط سران و بزرگان مذهبي ،سران و بزرگان مذهبي در دين و مذهب دنبال چه هستند ؟ اينان خود را بر روي زمين صاحب عله اصلي و نماينده خدا ميدانند و با استفاده از معتقدات صاف و ساده و صميمي مردم، به دنبال حفظ و گسترش حيطه اقتدار خود هستند، كاشاني و خميني و خامنه اي نمونه هاي روشن اين قضيه هستند. اينان مي آيند و در همه چيز مردم با توجه به بر پا كردن سيستم عريض و طويل مذهبي و خود را در راس آن قرار دادن سهيم و شريك ميشوند، در حقيقت مردمي كه مي خواستند با شريك شدن در قدرت الهي امكانات و اختيارات بيشتري به دست بياورند تمام امكانات و اختيارات خودشان را از دست مي دهند و تبديل مي شوند به گوسفندان و مقلداني كه بايد در خدمت قدرت طلبي و مطامع نمايندگان خدا بر روي زمين باشند، امكاناتشان را بدهند، انديشه و هستي شان را بدهند، و به خاطر عدم بر افروخته شدن خشم خدا، در شعله هاي جهل و جنگي كه نمايندگان خدا بر روي زمين افروخته اند تبديل به كود براي زمينهاي زراعتي قدرت و ريا و فريب بشوند، شايد بتوان گفت اين بزرگان در يكي از مقولاتي كه به اختيارات خدا مربوط ميشود ، يعني تجسم بخشيدن عيني جهنم بر روي زمين و بر افروختن آتش دوزخ بر روي همين كره خاكي توانائي كامل دارند، ايران زمينه و گواه صادق اين قدرت در رژيم ولايت فقيه است. در ايران ودر ساير كشورهاي دنيا قضيه در عموميت خودش جز اين نيست، مظلوميت مردم با آمال و عواطف ساده اشان ودرنده خوئي و بيرحمي سيستم مذهبي و كار گردانان اين سيستم ، من در بررسي تاريخ ايران روي اين مقوله به اندازه كافي كار كرده ام ،در ايران، نمونه ها از گذشته تا همين امروز آنقدر زياد است كه بررسي تمام آنها ماهها فرصت مي طلبد. اين وجه عام تناقض و علت رو نكردن شاعر و نويسنده و هنرمند و از جمله اخوان ثالث به مذهب و در عوض شتافتن به سوي امثال حزب توده است.
 
س ـ اشاره شد كه هنرمند هم مي تواند مذهبي باشد و اليوت را مثال زديد، در باره مردم و بزرگان مذهبي گفتيد ولي در اين باره اشاره اي نشد؟
ج ـ در ايران ما مشكل وجه خاص تناقض را داريم ولي به طور عام حرفتان درست است. كم نيستند هنرمنداني كه مذهبي اند و يا نگاه مذهبي دارند، ولي بايد ديد. مذهب و خدائي كه آنها معتقدند همان چيزي است كه مردم كوچه و بازار اعتقاد دارند، يا اينكه همان مذهب و خدائي است كه ملا و كشيش و خاخام و شمن و امثالهم ارائه مي كنند يا چيز ديگري است. در ايران بايد رفت و با ابوسعيد ابي الخير و ابوالحسن خرقاني و عطار و مولانا و عين القضات و سهروردي به صحبت نشست و در خارج از ايران مثلا رفت و روزگار بزرگمردي چون كازانتزاكيس را بررسي كرد كه چون عارفي سرگشته نخست از مسيحيت معمول بريد و به بوديزم رو كرد ، بعد آن را به كناري گذاشت و مدتي يك كمونيست سفت و سخت شد و در پايان مسيح و مسيحيتي را كه خود مي خواست آفريد و به آن دل سپرد و چون مرد، جار و جنجالها بر پا شد كه مرتد و بيدين و بد دين بوده است، و هنوز پس از مرگش هم جنجال ادامه دارد و همين چند سال پيش حزب اللهي هاي مسيحي ريختند و چند سينما را كه بر اساس كتاب « آخرين وسوسه مسيح» كازانتزاكيس تهيه شده بود آتش زدند و كليسا موضع گرفت. حرف در اين باره زيادست و حرف آخر اين كه هنرمند نمي تواند به اين خداي كوچك و جهان مكانيكي و قوانين خونين و مضحك خدائي كه نه به عنوان روح و غايت زيبائي و هستي ، بلكه به عنوان يك قاضي خون آشام، يك حاكم شرع اخمو و بي رحم دائم مزاحم و مواظب بندگانش است تن بسپارد،شما اگر درست دقت كنيد در شريعت معمول، در اسلام معمول خدا هويت و رنگ فلسفي ندارد، بيشتر هويتي قضائي و حقوقي دارد و دائم مشغول امر ونهي در باره ريزترين تا درشت ترين كارها ي زندگي آدمهاست. اين خدا را نمي شود دوست داشت و پرستيد و در درون خود حفظش كرد، بلكه اين خدائي است كه ميشود دائم از او ترسيد و در جستجوي راه حلها و كلكهائي بود كه بتوان سر او را كلاه گذاشت، سبيلش را چرب كرد و خلاصه رضايت اش را به دست آورد. اين يك وجه قضيه است كه موجب ميشود هنرمند جماعت به سراغ اين خدا كه نرود هيچ بلكه به جنگ با او برخيزد. جنگي كه از روزگار خيام تا روزگار اخوان و تا همين امروز ادامه دارد. به جز اين وجه، در ايران يك وجه خاص مساله را پيچيده تر ميكند و بيشتر باعث گريز هنرمند مي شود.
 
وجه خاص تناقض و يك مشكل تاريخي
س ـ وجه خاص مورد نظر شما چيست؟
ج ـ وجه خاص قضيه روي يك مشكل تاريخي سوار است، مملكت ما چهارده پانزده قرن قبل از اسلام دين و آئيني ديگر داشت، و بعد توسط مسلمانان فتح شد و امپراطوري ساساني از هم پاشيد، مومنان معمولي و مردم كوچه و بازار فكر مي كنند ، ايران پس از اسلامي شدن بهشت برين شد و يا آل علي آن را فتح كردند، آخوندها هم كه نظرشان معلوم است. اينها اگر ايران فتح نمي شد كه در اساس به نان و نوا نمي رسيدند، نه در قرنهاي گذشته و نه امروز، و در حقيقت بايد دعا بجان فاتحان قادسيه و بيشتر از همه سپاهيان اموي و عباسي بكنند كه بيشتر نقاط در زمان آنها فتح شد . واقعيت تاريخي بسيار دردناك است. ايران پس از فتح شدن بزودي تحت سلطه حكومتهاي اموي و عباسي قرار گرفت و همه چيزش مورد تهاجم قرار گرفت، امكاناتش غارت شد و كاروانهاي اسيرانش روانه ساير كشورها شد ،شمال و آذربايجان و بعضي قسمتهاي ديگر تا سالها بعد مقاومت كرد و در آنجا حكومتهاي محلي اميران زرتشتي مرام بر قرار بود و همين نقاط بود كه پناهگاه فراريان و مهاجران مسلمان مخالف دولت بود و در همين نقاط بود كه شيعه گسترش يافت . من در بررسي تاريخ پس از اسلام كه سالهاست مشغول كار روي آن هستم به اين مساله پرداخته ام، طي سه قرن بيش از صد شورش و قيام رخ داد تا دوباره ايران كمر راست كرد، در اين رابطه توده هاي عوام الناس و روشنفكر مثل هم فكر نمي كنند، آنها متكي به باورهاي ساده و صميمانه اي هستند كه در خيلي از موارد پايه و مايه تاريخي ندارد، معلومات آنها در خيلي موارد همان چيزهائي است كه از روضه خوان محله شنيده اند، آنها در بسياري از موارد كاري ندارند كه اين شخصيت مورد علاقه آنان آيا در اساس نقشي در تاريخ مملكتشان داشته يانه، براي آنها تاريخ فرهنگ يا بخشهائي از تاريخ فرهنگ جاي تاريخ سياسي و مبارزاتي را پر مي كند و شخصيتهائي كه متعلق به دنياي فرهنگ مذهبي اند براي آنها در بالاترين نقطه تاريخ قرار دارد ،رابطه آنها رابطه اي عاطفي است و به اين رابطه هم نيازمندند، شاعر و نويسنده ايراني اما تاريخ مملكت اش را به طور واقعي و فارغ از باورهاي عاميانه مي شناسد،در وجدان اكثريت قريب به اتفاق هنرمندان ايراني و از جمله اخوان اين تناقض دردناك تاثير خودش را بر جاي گذاشته، شما نام ونشان نويسندگان و شاعران و اهل هنر و قلم را برداريد، چند در صدشان به دين و مذهب عنايت دارند. اين تناقض ميان اهل قلم و هنر با مردم فاصله اي دردناك ايجاد كرده است و اين فاصله را به نظر من آخوندها و پيروانشان توانستند پر كنند و با اين امكان اسب مراد بتازند. اين مشكل، مشكل ايران است كه بايد به آن توجه كرد، ولي مثلا كشورهاي عربي ما شاهد اين تناقض و جدائي نيستيم.
 
س ـ چرا و مي توانيد مثال بزنيد؟
ج ـ ساده است، همانطور كه گفتم در كشورهاي عربي، نويسنده و شاعر آنجا اگر مذهبي هم نباشد، اين تلقي را ندارد كه به مملكتش تهاجم شده است، او اگر نه از طريق مذهب و فلسفه از راه تاريخ و مليت به اسلام وصل است و چهره هاي تاريخي اسلامي چهره هاي ملي او هستند. نمونه اش محمود درويش شاعر فلسطيني. يا آدونيس شاعر لبناني يا نزار قباني شاعر سوري است، اينها هيچكدام مذهبي نيستند ولي با اسلام و چهره هاي تاريخي آن رفيقانه برخورد مي كنند و اين خندقي كه در ايران وجود دارد، و شاعر و نويسنده يا از مذهب فراري و يا با آن در جنگ و جدال است در آنجا وجود ندارد، با اين ادراك حالا ميتوانيم در روشنائي بيشتر به اخوان بپردازيم و اميدها و نوميدي ها و سايه روشن هاي زندگي او را ببينيم. اخوان در عنفوان جواني و با هيئت شاعري بي عنايت به مذهب رو به كانوني چپ و راديكال از جنبش يعني حزب توده مي كند،و در آنجا به دنبال آرمان خودش مي گردد، پشتوانه نيز دولتي غول آساست كه نداي رهائي رنجبران را سر داده است و قبله گاه روشنفكران در سراسر جهان است. قبله گاهي براي تمام جنبشهاي چپ و نيز تمام جنبشهاي ملي و حتي من اعتقاد دارم بسياري از جنبش هاي مذهبي مترقي نيز از گرماي انقلاب اكتبر بهره ها برده اند.
 
س ـ با توجه به تضاد ماترياليزم و مذهب چطور اين ممكن است؟
ج ـ اين بحثي جداگانه است ولي سوسياليزم و كمونيزم تمامش كه بحث ماترياليزم نيست، تاثير تاريخي و فرهنگي و سياسي انقلاب اكتبررا تا دهه هفتاد و هفتاد و پنج مي توانيد به راحتي در اكثر جنبشهاي جهان دنبال كنيد. در ايران به دليل همسايگي با شوروي اين تاثير بسيار قوي است و اخوان نيز تن و جان به اين سودا سپرده ولي ماجرا آن طور كه اخوان فكر مي كرد به پايان نرسيد. ماجراي كودتا و شكست جنبش ملي و سرنوشت حزب توده و ياس و سر خوردگي انبوهي از روشنفكران را مي دانيد. اخوان نيز از اين جمله بود.
 
گريز به گذشته
س ـ عكس العمل اخوان چه بود؟
ج ـ نوميدي و سر خوردگي، شاعران هر يك عكس العملي نشان دادند. بايد رفت و كارهاي شعري مربوط به آن دوران را بررسي كرد، فرياد تلخ و خشمگينانه و دردناك بسياري از شاعران برخاست، پس از دوازده سال كشاكش و پس از آن همه اميدها جنبش شكست خورد و شاه تنگ و بند را كشيد و ديكتاتوري مستقر شد. مصدق به زندان رفت و فاطمي تير باران شد و دوران كامروائي قلدرها رسيد، داستان حزب توده نيز غرور ي را كه مي توانست دستمايه ايام شكست باشد جريحه دار كرد. بابك خرمدين و ميرزا كوچك خان هم در نهايت شكست خوردند ولي شكستشان اگر چه باعث اندوه شد اما مقاومتشان مرهمي بر زخم غرور ملت بود ، ولي ماجراي حزب توده متاسفانه اين چنين نبود. در اين ميان هركس نوائي سركرد و به راهي رفت در اين ميان ميان نواي اخوان بسيار تلخ و نوميدانه بود، تلخ تر از همه و البته اين تلخي را با قدرت فراوان و با كلامي براق و درخشان ، بر مرمري سياه و براق حك كرد و به شعر كشيد. شعر «زمستان» او در اين دوران شاهكاري است فراموش نشدني از سردي و تيرگي دوران شكست و قوام يافتن ديكتاتوري. اخوان قبل از اين اسلام را به كناري نهاده بودوبا آن در تضاد بود، از مدينه فاضله اي كه در سوسياليزم و در ارتباط با حزب توده مي جست نيز به شدت سرخورده بود و با اين وضعيت به جاي آنكه به آينده بگريزد به گذشته گريخت و گذشته در دسترس نيست،حركت زمان و تاريخ و جامعه و فكر واقعي است و گذشته تنها در پرده هاي خيال ما واقعيت دارد و براي تجربه اندوزي به كار مي آيد. آنچه كه واقعي است امروز است كه دائما در حال تبديل شدن به فرداست و هنرمندي كه اين را در نيابد و مسئوليت خود را در زمان حال نجويد نخواهد توانست با شعر و كار خود به ديگران كمك كند .داستان مزدشتي گري او و اينكه به تركيبي از زرتشت و ماني و مزدك روي آورد در همين دوران شكل گرفت. اين گريز به نظر من گريزي نبود كه مدد رسان او باشد و نه تنها مددرسان او نشد بلكه موجب شد كه او برخلاف بسياري از شاعراني كه توانستند بعدها قد راست كنند و راهي براي حركت خود بجويند. در گذشته محصور بماند.
 
س ـ شما نسبت به مزدشتي گري او ايراد داريد؟
ج ـ اگر منظورتان صرف اعتقاد است ، يا اعتقادات شخصي اخوان است نه، من هيچ ايرادي نمي بينم و هركس آزاد است به آنچه كه علاقمند است رو كند. به هر آئيني و ديني . ولي مزدشتي گري اخوان يك گريزگاه دروني بود و نه يك گريزگاه بيروني از آن نوع كه مثلا كازانتزاكيس يا آدونيس يافتند. اگر روشن تر بخواهم بگويم مساله اين بود كه شورش و گريز اخوان يك شورش علمي و منطقي نبود احساسي بود و عاطفي به همين دليل نتوانست به او كمكي بكند.
 
س ـ منظورتان از شورش علمي و منطقي چيست؟
ج ـ منظورم اين است كه يك نويسنده و شاعر مثلا به دليل تنبلي ذهني يا صرفا از روي احساسات و عصبانيت كه نمي آيد به چيزي پشت كند ، مثلا مذهبي بشود يا لامذهب بشود، او در ادامه راه و كارش و در كشاكش فعاليتها و رشد شناخت و تجربياتش بدون هيچ حب و بغضي به نقطه اي ميرسد كه مي بيند به خدائي يا مذهب و مكتبي نزديك شده يا از آن دور شده است. خودش را نيازمند تفسير جديدي احساس مي كند، احساس مي كند فضاي فراختري از نظر فلسفي براي كارش نياز دارد و به همين دليل تغييرات ذهني اش شروع مي شود، تغييراتي آهسته و بسيار نيرومند كه تمام سدها سرانجام در مقابل آن فرو مي ريزندو اين خصيصه حركت در انديشه است، اين تغييرات به هر كجا بكشد مثبت است، ولي اگراين تغييرات بر پايه احساس صرف باشد نتيجه اي در بر نخواهد داشت ، چون تحول، تحول فلسفي نيست و باز هم به ورطه دگمها، ولي دگمهاي جديدي در غلتيده است.
 
س ـ چه دگمهائي؟
ج ـ دگمهاي ناسيوناليستي مثلا، دگمهاي ضد مذهبي و در افتادن با همه چيز، بايد اندكي توضيح بدهم، طبيعي است كه اهل فكر و قلم و به طور خاص هنرمند و شاعر نياز به دريافتي فلسفي از جهان دارد، اين دريافت در كلي ترين نوع خودش آن طور كه اهل فن دسته بندي كرده اند، در دو دسته بزرگ قرار دارند، دسته اي كه اديان نماينده اش هستند و دسته اي كه دانش نمايندگي اش را بر عهده دارد. شناختي كه اديان به وسيله و با ابزار الهيات خودشان ارائه مي كنند، شناختي است جزمي و مبتني بردلايل نقلي مثل سنت و مكاشفه و وحي و از اين نوع چيزها، شناخت علمي به دلايل عقلي متكي است، در يك روال طبيعي وقتي مثلا يك شاعر يا نويسنده مي خواهد تحولي را تجربه كند چه خواهد كرد، دلزده از جزميات و دلائل نقلي و سنتها، و با ادراك اين حقيقت كه پاي دانش وعقل نيز در اين باب مي لنگد در فاصله اين دو و در قلمرو فلسفه كنكاش خودش را ادامه مي دهد. در فرهنگ و تمدن بشري بيست و شش قرن پيش در يونان، و وقتي كه فلسفه و الهيات راهشان را جدا كردند و فيلسوفان در مقابل الهييون ايستادند، اين جدال سابقه دارد. ميشود فارغ از خوشامد يا بد آمد وارد اين قلمرو كهنسال شد و در آنجا افق جديدي كشف كرد، در اين قلمرو كه بي خدائي و با خدائي نه دشمنانه بلكه رفيقانه مي توانند با هم به صحبت بنشينند، مي توان از دگمها دوري كرد و افق هاي روشن تري را جستجو نمود. من فكر ميكنم دنياي ما به اين سمت دارد جلو ميرود.
 
س ـ به كازانتزاكيس و آدونيس اشاره كرديد، آنها چه گريزگاهي را انتخاب كردند؟
ج ـ كازانتزاكيس به دنبال چيزي بود كه آرمانش را پاسخگو باشد . او نمونه خيلي خوب يك كنكاشگر فلسفي بود، بنابراين از مسيحييت به بوديزم و از بوديزم به كمونيسم و از كمونيسم به مسيحييت خود ساخته خودش رسيد. او از زنداني به زنداني نمي گريخت در جستجوي حال و هوائي روشن تر بود. آدونيس هم در اعتراض به اسلامي كه با آن روبرو بود تا جائي كه در خاطرم مانده مسيحي شد، گريز آدونيس مقداري گريز احساسي بود ولي در هر حال اينها گريزگاههاي بيروني بودند، مثل كاري كه در دنياي اسلام سلمان پارسي انجام داد ولي حكايت گريز اخوان گريز به درون است.
 
س ـ اگر منظورتان از گذشته، آئين هائي است كه اخوان به آنها پناه برد ، ميشود گفت كار كازانتزاكيس و آدونيس هم همين بوده چون مسيحييت هم متعلق به گذشته است؟
ج ـ من فكر ميكنم اگر توجه بكنيد كه مزدكي گري و مانويت جزو اديان خاموش و مسيحييت در زمره ادياني است كه همين امروز هم آكتيويته وسيعي دارد قضيه را درك مي كنيد. ذرات مانويت و آئيين مزدك بيشتر در فرهنگ زنده اند تا مذهب، و اخوان در گريز از اسلام و در سرخوردگي از شكست جنبش به گذشته گريخت و از اين مزدشتي گري خود از يك طرف نوعي ناسيوناليسم خاص خود و از سوي ديگر نوعي عرب گريزي وگاه عرب ستيزي را بنياد گذاشت و در حيطه آن محصور ماند و قدرت شاعرانگي درخشان خود را كه موجب شده بود او در زمره يكي از نام آوران طراز اول شعر ايران قرار گيرد محصور و محدود كرد به طوريكه به نظر من اخوان بر خلاف شاملو كه توانست پس از توفانها و گردابها مشكلاتش را حل و فصل كند و رو به آينده برود و در نهايت سيماي يك شاعر جهاني را به خود بگيرد، در مقام يك شاعر قومي باقي خواند و مرثيه خوان اندوه و شكست ورنجهاي قوم خود گرديد. البته بايد اذعان كرد كه در بيان اين اندوه و سوگ و شكست نهايت ذوق و توانائي را به كار گرفته است. بجز اين اخوان در اين مقام باقي نماند و در حركت خود جهانهاي تاريك تر و تلخ تري را نيز كشف كرد.
 
س ـ منظورتان را درست متوجه نمي شوم؟
ج ـ منظورم اين هست كه در شعر نمي توان متوقف ماند، يا بايد كار را به كناري بگذاريم و با شعر خداحافظي كنيم و يا بايد حركت داشته باشيم و كشف داشته باشيم تا بتوانيم بنويسيم و بسرائيم، منظورم اين نيست كه حتما روشن و اميدوار كننده يا رو به جلو بنويسيم، مجبوريم حتي در جهان تاريك خود بيغوله هاي جديد تري را كشف بكنيم. در «زمستان» ما شاهد ياس و نوميدي سياسي اخوان هستيم، شاهد نوحه سرائي هاي او و اما اين مي تواند بگذرد. من به عنوان يك شاعر بايد اين توان را در خود داشته باشم كه پس از مرثيه سرائي هاي اوليه و اندوه و خونريزي هاي دل و جان از جا برخيزم و چشمهايم را باز كنم و اين واقعيت را در يابم كه، آري ما شكست خورده ايم ولي شكست من و ما و مرگ من و ما و خطاي من و ما ، به معناي شكست و مرگ و خطاي تمام جهان نيست. زمين در حال چرخش و ستارگان در حال سوسو زدنند. زندگي تمام نشده و نسلهاي آينده در زهدان زمان در حال شكل گرفتن هستند. بايد به آينده بگريزم و نه به گذشته و اين اعتقاد را بجويم كه در آينده كساني نيرومند تر و پر اميد تر از ما خواهند آمد و خطاهاي ما را نخواهند داشت و سيماي زندگي را روشني خواهند بخشيد. بايد با آخرين ذخيره انرژي ام خود را به امروز و آينده متعهد بدانم و به ياري آيندگان بر خيزم و مثل بهار زمزمه كنم كه« برخيزم و زندگي ز سر گيرم». اينطوري در سخت ترين انزواها تنهائي نمي تواند اخوان از پا در آورد، و اين طوري مثلا وقتي اخوان با نفي حزب توده هويت سياسي خود را از دست مي دهد مي تواند در پيوند با اميدهاي آينده هويتي شاعرانه و ضروري براي خودش دست و پا كند. در اين حال و هوا مي شود سرود:
غم نيست گر كه جمله غريبان عالميم
خورشيد هم چو ماست به عالم غريب گرد
 
س ـ حال دارد معناي آينده گريزي روشن مي شود.
ج ـ كاملا همين طور است . جادوي زندگي بخش توجه به حال و آينده همين جا روشن مي شود، در گذشته ما با شكستها و مردگان وخاطرات خاكستر شده و جهان ارواح روبروئيم ولي در آينده با تن زنده و گرم و پر طراوت زندگي، شاعري مسئوليت بسيار سنگيني را با خود دارد، و شاعراني چون اخوان حتي در شكست نمي توانند بيش از اندازه نوحه سرائي كنند زيرا بسياري گوشها به دهان او دوخته شده اند تا ببينند چه مي شنوند. متاسفانه اخوان با آن قدرت و توان درخشان حركت خود را باز هم به نقاط تاريك ترادامه داد، در مجموعه شعر از اين اوستا او از ياس سياسي به نوميدي از انسان و جامعه انساني ميرسد واين مرحله اي بسيار خطرناك تر از مرحله قبلي است.
 
س ـ چرا بسيار خطرناكتر؟
ج ـ چون قضيه ماهيت فلسفي ـ اجتماعي به خود مي گيرد . مي شود براي درك اين خطر اين سئوال را پيش رو گذاشت كه مقوله انسان و جامعه را كه از مقابل شعر برداريم چه چيزي باقي مي ماند، في الواقع از كار شاعري چه چيزي باقي مي ماند، با ميلونها كلمه اي كه داريم و با تمام توان و ذوق ادبي خود چه مي خواهيم بكنيم. شاعري كه از انسان و جامعه بگريزد چه مي خواهد بسرايد و به كجا مي خواهد پناه ببرد . ميشود براي مدتي به انزوا گريخت و جامعه و انسان را رها كرد ولي دست آخر چه؟ بايد برگرديم و سعي كنيم راهي بجوئيم . در غير اين صورت تقدير سياهي در مقابل خواهد بود. كم نبوده اند شاعراني كه پس از يك شكست شخصي يا اجتماعي براي هميشه از جامعه گريخته اند و به انزواي خود پناه برده اند . بودلر شاعر فرانسوي نمونه خوبش است . او وقتي از نتايج انقلاب كبير مايوس شد به انزواي خودش پناه برد و آثاري قوي ولي بد بينانه نوشت و سرانجام هم در گوشه ميخانه در الكل غرق شد و مرد. در هر حال به سادگي ميشود روي اين قضيه فكر كرد و ديد كه با گريز از جامعه و انسان اساسا از خودمان به عنوان يك شاعر چه چيزي باقي مي ماند. و تازه اين آخر خط نيست، هنوز جهان باقي است، شاعر سوگوار و اندوهگين و شكست خورده اي كه ديگر به جامعه و انسان گوشه چشمي ندارد با جهان عظيم پيرامون خود بر زميني محصور در چرخش ستارگان و كهكشانها، و با طبيعتي كور و بي هدف تنها مانده است. من مي خواهم همين جا تاكيد كنم مشكل نگاه فلسفي يا عدم نگاه فلسفي هنرمند، فارغ از جنبه هاي خاص مذهبي و شريعت پناهانه، خودش را در همين جا نشان مي دهد. چندان مهم نيست كه ما اعتقاد داشته باشيم كه في الواقع يهوه يا الله خدايان حقيقي شريعت موسي و محمد هستند و همانطور كه نمايندگانشان مي گويند، جهان بي پايان پر عظمت در حيطه قدرت آنان است يا اينكه اولي تكميل شده مردوك خداي سومريان و بابليان توسط بزرگان و پايه گذاران يهوديت اختراع شده و دومي نام بتي از بتهاي قريش در خانه كعبه بوده است كه «هشام الدين كليي» در كتاب «تنكيس الاصنام» نامش را در زمره ساير بتهاي كعبه كه مورد احترام قبيله قريش بوده، آورده است. اين مهم نيست مهم اين است كه بر اين جهان چگونه به طور فلسفي پا سفت كنيم و معنا و مفهومي بيرون از خود براي آن بجوئيم. اخوان پس از اين نقطه راه خودش را به نقاطي تاريكتر ادامه داد.
 
س ـ چه نقطه اي تاريك تر از اين وجود دارد، وقتي جامعه و انسان را نفي بكنيم چه چيزي باقي مي ماند؟
ج ـ خود جهان باقي مي ماند، طبيعت بزرگ و آنچه در انسان و جامعه انساني نمي گنجد، مي شود مثلا مثل يك راهب به غاري در دامنه طبيعت پناه برد. از اين دست افرادكم نبوده اند و نيستند. يا مثلا مثل « درسو اوزالا» در تايگاهها و جنگلهاي روسيه در تنهائي به سر برد و روزگار گذراند. براي چنين افرادي كه هم مي تواند از نوع مذهبي و هم از نوع بي مذهبش وجود داشته باشد، جهان پيرامون و طبيعت قابل قبول است، من حتي مي توانم بگويم نيما يوشيج هم تا حدي شهر گريز و جامعه گريز بود و بيشتر طبيعت را ترجيح مي داد، ولي اخوان در گام بعدي، از نوميدي سياسي و نفي جامعه و انسان گامي فراتر گذاشت و در « آخر شاهنامه» به اين نتيجه رسيد كه اين سرنوشت تلخ سرنوشت ازلي و ابدي است ، جهان در تناقضات هولناك خود شناور است و راه گريزي وجود ندارد و اين آخر كار و راه بود و در همين نقطه متوقف شد. من در همين نقطه تناقض اخوان را با دستگاه فلسفي مورد اعتقادش يعني مزدشتي گري نيز مي بينم. يعني مي توانم بگويم حتي اخوان در اين گريز به گذشته اش هم جدي نبود. يعني تفاوت گريز امثال كازانتزاكيس يا آدونيس ، با گريز اخوان در همين جا معلوم مي شود.
 
س ـ بچه دليل اين طور فكر مي كنيد؟
ج ـ اين بر مي گردد به اندرونه اعتقاداتي كه اخوان آنها را در هم آميخته بود، اگر بر اساس تاريخي اين اديان و مكتبها را رديف كنيم به ترتيب با زرتشت، ماني و مزدك روبرو هستيم. از اين سه مكتب آئين زرتشت و ماني در زمره مذاهب قرار مي گيرند و آئين مزدك يك مكتب شورشي و سياسي است. مانويت و آئين مزدك هردو ريشه در زرتشتي گري دارند و از آن بهره ها برده اند، اندرونه را نگاه كنيم. آئين زرتشت آئيني است آكتيو و خوشبين وتلاشگر. خدا و انسان در كنار هم براي خير و خوبي مي جنگند و اين آئين چندان با بد بيني اخواني نمي خواند، مي شود گفت مانويت تا حدي با انديشه هاي اخوان مي خواند چون در پاره اي از تفسيرها خير و شر نيروئي مساوي دارند و در يك دوران خير شكست مي خورد ولي در نهايت نور پيروز خواهد شد.
 
س ـ يعني در مانويت هم در نهايت با خوشبيني روبرو مي شويم.
ج ـ همين طور است، مانويت خودش در رفرم در دين زرتشت ريشه دارد و از آن بهره ها برده است. بعد نوبت مزدك ميرسد. مزدك اگر چه به نوعي مبارزه اجتماعي مثل گاندي اعتقاد داشت . يعني مبارزه بدون جنگ و خونريزي ، بدون شك انديشه اي بسيار متحول و به زبان امروزي انقلابي داشت، و جامعه دوران ساساني را زير و زبر كرد و سرانجام هم با كشتاري هولناك و سركوب وحشيانه پيروانش جنبش او در خون خاموش شد. سئوال اين است. انديشه اخوان با چه نوع مزدشتي گري مي خواند؟ با مزدشتي گري واقعي، يامزدشتي گري خيالي اخوان. مزدشتي گري اخوان گريزي بود به گذشته خاموش، در نفرت از دين و مذهب تحميلي و شكست سياسي، خوب وقتي اينگونه خيالي و نه فلسفي بگريزيم نتيجه همانست كه به نفي همه چيز خواهيم رسيد.
 
س ـ فكر نمي كنيد كه بجز اين في الواقع ذات و پايه جهان آميخته با تناقض باشد و اخوان بجز اين فرار به گذشته به طور جبري به اين نقطه كشيده شد. جهان بي خدا جهاني پر تناقض است و آخر كار اين نقطه در انتظار است.
ج ـ تا اين سئوال را از زاويه چه كسي مطرح كنيم، از زبان ملاي فلان مسجد كه به قول ملا نصر الدين مثلا مومنان را تهديد مي كند برويد خدا را شكر كنيد كه حكمت و محبت خداوند موجب شد كه شتر بال نداشته باشد، زيرا اگر شتر بال داشت هر روز بايد سقف خانه هايتان را تعمير مي كرديد و به اين بهانه مومنان را به راه راست مي كند، يا فلان كسي كه چون به اين نتيجه مي رسد خدا وجود ندارد جيب رفيقش را مي زند. داستان اينطور نيست. با اين جهان كه در آميخته با انسان آميخته اي بي پايان از زيبائي و راز و شكوه و ابهام و فاجعه و درد و تراژدي است تمام انسانها برخود داشته و دارند. در اساس شما فكر مي كنيد اين همه مكتب و مذهب براي چه چيزي به وجود آمده است؟ من فكر ميكنم براي پاسخ به همين تناقضات و جستجوي راهي به سوي حقيقت. در اين مسير ما با انواع آدمهاي مختلف العقيده از مذهبي تا ماترياليست برخورد مي كنيم كه تفسيرشان از جهان و انسان اين چنين تاريك نيست. آنها هم با همين جهان پر تناقض برخورد كرده اند ولي آن را نفي نكرده اند. نمونه روشن اش جك لندن نويسنده آمريكائي است. قوانين خشن و نيرومند و بي عاطفه جهان مادي در تمام آثار اين نويسنده خود را نشان مي دهند، ولي قهرمانان و شخصيتهاي جك لندن با شناخت اين قوانين ،و در برخورد با اين قوانين انسانهائي به نيرومندي همان طبيعت پيرامونشان هستند. سرشار انرژي و شادي و زندگي را با تمام وجودشان مي نوشند و وقتي هم ميخواهند بميرند با لبخند مي ميرند. طبيعت در كارهاي لندن بسيار با شكوه و زيبا و دوست داشتني است و انسانها به هم نزديك و يار وفادار يكديگرند و حتي حيوانات در آثار جك لندن در كنار انسان و در ميان طبيعت بسيار دوست داشتني اند. در بسياري از آثار نويسندگان روس كه مذهبي نبودند ما شاهد اين موضوع هستيم. آنها جهان را و انسان را و جامعه را نفي نكرده اند، سعي كرده اند زيبائي ها و زشتي هاي آنرا بشناسند و آن را رام كنند.
 
س ـ من فكر مي كنم كه اين مساله حاصل نگاه سياسي آنها بوده چون يك نويسنده سوسياليست يا كمونيست نمي تواند بدبين باشد.
ج ـ در اين حرفي نيست، ولي بحث ما بر سر مايه و پايه پر تناقض جهان بود، و اين كه چطور با آن بر خورد كنيم، شما گفتيد كه شايد اخوان در درك حقيقت جهان محق بوده و من دارم به اين مساله پاسخ مي دهم. من مي گويم قبول هم كه داشته باشيم كه جهان ما پر از تناقضات پايه اي است . بر خوردها متفاوت است. بجز اين ، مساله اين نيست كه چون خدا هست يا نيست جهان حساب و كتاب دارد يا ندارد. واقعيت جهان و اينكه من و شما بر روي اين كره خاكي و در گوشه اي از آن مشغول بحث و فحص هستيم مي گويد كه حساب و كتابي وجود دارد و قوانيني هست كه جهان بر پايه آن مي چرخد و اين قوانين را دو سه هزار سال قبل فيلسوفان يونان كشف كردند و بعدها فلاسفه و دانشمندان بيشتر و بيشتر آن را در روشنائي قرار دادند ومذهب و ماترياليسم و ساير مكاتب هم تفسيرها و جنگ و جدالهاي خودشان را دارند و ادامه ميدهند و ماجرا ادامه دارد. من مي گويم اخوان وارد يك جدال واقعي در اين زمينه نشد. خسته شد و به گذشته گريخت و به نقطه اي كه گفتم رسيد.
 
س ـ با اين حساب شما در كل اخوان را چگونه ارزيابي مي كنيد؟
ج ـ ارزيابي من در باره خطوط اصلي حاكم بر ذهن و شعر اخوان هماني بود كه گفتم. ولي بايد حالا اخوان را در زمينه اجتماع نگاه كنيم و ببينيم مردم با او چگونه برخورد مي كنند. اخوان تا بود شاعري محبوب و مطرح بود و امروز هم محبوب و مطرح و همانطوريكه اشاره شد از پر رنگ ترين چهره هاي شعر نو پارسي است.
 
س ـ فكر مي كنيد چرا؟
ج ـ در باره مذهب و بر خورد مردم با مذهب و تفاوت آن با نگاه روشنفكر به مذهب اشاره كردم، در باره شاعر و شعر هم همين را مي خواهم بگويم، علت اقبال مردم به اخوان دلايل مختلفي دارد، در ايران شاعران از دير باز محبوب و مقبول مردم بوده اند، اخوان يكي از اديبان و استادن فاضل زبان و ادب پارسي است كه نه تنها در ايران بلكه در ساير كشورهاي پارسي زبان شناخته شده است، او يكي از برجسته ترين پيروان و شاگردان مكتبي است كه نيما يوشيج آن را پي افكند و اخوان شعر نيمائي را از زاويه زبان با استادي تمام به بلوغ رساند، بدون ترديد شعر اخوان شعري است كه تمام قدرتهاي زباني و تكنيكي شعر كهن پارسي در شعر نيمائي را در خود دارد، شعر اخوان از لحاظ ارزشهاي استتيك شعري قابل توجه است هرچند در زمينه ارزشهاي ديناميك و در پيوند با مسائل اجتماعي ضعف هايش مشخص است، بجز اين بايد باور كرد كه اخوان با تمام سايه روشن هايش وجودي حقيقي در جامعه ماست و به همين دليل هنوز هم مقبوليت دارد، و مثلابه همين دليل هم هر سال در عيد نوروز تصوير اخوان و قطعه اي از شعرهايش به شكل دهها هزار كارت تبريك در كنار كارت تبريكهائي كه تصاوير مشيري وشاملو و سپهري و فروغ و نيما و هذايت و جلال و امثال اينها را بر خود دارند به پست سپرده مي شود و رد و بدل مي شود.
 
س ـ منظورتان را از وجودي حقيقي متوجه نمي شوم؟
ج ـ منظورم اين است كه زمينه اي كه شعر اخوان بر آن رشد كرده در جامعه ما حقيقي است يعني وجود دارد و اخوان سخنگوي قشري گسترده در جامعه ايران بود و هنوز هم هست.
 
س ـ يعني اين كه در جامعه ما قشري هست كه همان نوميدي هاي اخوان و همان تناقضات را دارد؟
ج ـ همين طور است، بايد در گام اول و براي شناخت مساله اين را باور داشت كه هيچ هنرمندي آن هم شاعر بزرگي چون اخوان در تهي نمي تواند رشد كند، زمينه رشد مي خواهد، قشري را مي خواهد كه از درون آن زاده شود و سخنگوي آنها بشود و همين قشر هم بايد او را حمايت معنوي و مادي بكنند، حرفهايش را گوش كنند، به شبهاي شعرش بيايند، كتابهايش را بخرند و خلاصه احساس كنند كه دارد حرف دلشان را مي زند، اين زمينه بايد حقيقي باشد و شاعراني كه اين زمينه حقيقي را دارند ماندگار مي شوند. اين را در تفسيرها و تحليلهاي جامعه شناختانه از هنر به روشني مي توانيم ببينيم. اين قشر در روزگار اخوان وجود داشت قشري كه سر خوردگي ها و تلخي هايش همان تلخي هاي اخوان بود. اين قشر هنوز هم وجود دارد و جريانات سياسي و اجتماعي در دوران حكومت آخوندها در برخي موارد فضائي ايجاد كرده كه افراد در شعر اخوان براي خود پناهي مي جويند.
 
س ـ با اين حساب اگر چنين قشري وجود دارد، كار اخوان هم كاري حقيقي است و به عنوان سخنگوي اين قشر وظيفه جبري خودش را انجام داده است؟
ج ـ اين طور نيست، وقتي مي گوئيم شاعر سخنگوي قشري از اقشار مردم و گاه سخنگوي ملت خود است منظورمان اين نيست كه مثل كدخدا يا ريش سفيد يك محل بايد درخواستهاي اهالي را به گوش مقامات مر بوطه و بدون هيچ تغيير و تبديلي در آن برساند. هنرمند با قشري كه خودش ازميان آنها برخاسته بايد بجنگد. كاري كه فرضا شاملو كرد. قرار نيست كه هنرمند چون از ميان قشر يا طبقه مشخصي برخاسته بر هر چه كه آنها مي گويند مهر تائيد بزند ومثلا ناله هاي نوميدانه آنها را با قدرتهاي شعري بيارايد و پر طنين كند، حاصل چيست؟ شما به عنوان شاخص حافظ را در نظر بگيريد. احتمالا ديكتاتوري در دوران او كمتر از روزگار اخوان نبوده، به زندگي خصوصي او هم كاري نداريم ، بدون ترديد حافظ چنانكه سرگذشتش گواه است و برخي از شعرهايش مي گويند با شماري از بزرگان و اميران و شاهان گاهي هم پياله و هم صحبت بوده است.
احمدالله علي معدلت سلطان
احمد شيخ اويس حسن ايلكاني
خان بن خان شهنشاه شهنشاه نژاد
آنكه مي زيبد اگر جان جهانش خواني..
ماه اگر بي تو بر آيد به دو نيمش بزنند
دولت احمدي و معجزه سبحاني…
حالا بايد رفت و ديد اين جناب سلطان احمد شيخ اويس حسن ايلكاني آخرين شاه نامدار سلسله ايلكانيان مغول نژاد كه حدود سي و چهار سالي بر تخت سلطنت در عراق عرب بود كي بوده و چه تجانسي با حافظ داشته است ، با اين همه حافظ شاعر و كسي كه گرهگاه عاطفي مشترك ما ايراني هاست حكايت ديگري است و با كسي سر سازشي ندارد، از درون و بيرون مي جنگد، هنوز هم پس از هفت هشت قرن ريش شيخ از دست او رهائي ندارد و رياكاري ها و ضعفهاي خواننده خودش را نشانه ميرود.
 
س ـ از حافظ گفتيد و مرا به ياد برخي نكاتي كه در باره اخوان گفته مي شود انداختيد، برخي از دوستان سايت نوشته اند كه اخوان گويا ارتباطاتي با حكومت آخوندي داشته و از اين حرفها وبه او انتقاد دارند؟
ج ـ من نميدانم شما چه اندازه از زندگي اخوان خبر داريد، در پايان عمر او سفري به خارج كشور داشت و چند ماهي پس از همين سفر هم خاموش شد. من كه او را نديدم ولي كساني كه او را ديده بودند مي گفتند اخوان چنان وضع پريشاني از لحاظ مادي و روحي داشت كه تاثر انگيز بود. فشارها و فقر در حكومت آخوندي او را تراشيده بود و از او چيزي باقي نگذاشته بود. من فكر مي كنم شاعري در حد اخوان اگر با رژيم آخوندي رفته بود اوضاع روزگارش بسيار بهتر از اين حرفها مي شد. جز اين من توجه شما را به اين نكته جلب مي كنم كه اخوان سالخورده نه روحيه شورشي داشت و نه انقلابي و وجود حكومت آخوندي مهر تائيد دو ضربي بر همان ياس فلسفي اش و نفرت از دين و مذهبش كوبيده بود اما با اين همه او به دليل همان اعتقاداتي كه داشت، به دليل همان گريز از اسلام و عرب و توجه به ناسيوناليسمي كه در شعرهايش وجود دارد، آبش با آخوند جماعت به يك جو نمي رفت، و رژيم آخوندها آلوده تر از آن است كه كسي در حد اخوان بتواند به طرفش كشيده شود. در اين زمينه نمي توان به شايعات و اين كه اگر روزي اخوان در خيابان با فلان ملاي همشهري اش سلام و عليكي داشته اتكا كرد، بايد به نقد درست و منصفانه نشست و اگر مدركي و سندي و نمونه اي وجود دارد، آن را پيش رو گذاشت و به آن اشاره كرد كه بر اين اساس اخوان مقصر است يا نيست.
 
س ـ من ميتوانم به عنوان نمونه به چند شعري كه در باره جنگ سروده و در آن از پاسداران و بسيجيان ياد كرده است اشاره كنم.
ج ـ درست است ، در آن اوايل جنگ، اخوان شعرهائي در اين باره نوشت، انتقادي اگر به اخوان وارد است اين است كه چرا به عنوان يك انديشمند و يك شاعر توجه نكرد كه ريشه هاي جنگ در كجا آبخور دارد و جنگ افروزان واقعي چه كساني هستند؟ چرا به اين توجه نكرد كه در غوغاي كر كننده اين جنگ هر روز صبح دهها تن از مبارزان و مجاهدان اين مملكت تير باران مي شوند و صداي فريادشان شنيده نمي شود. اخوان در اينجا با اتكا بر ناسيوناليسم ايراني و اينكه رژيم عراق با فرياد قادسيه مجدد به ايران حمله كرده و بخشهائي از جنوب را گرفته است بر انگيخته شد. اخوان در حافظه تاريخي خودش ميراث دار زخمي قديمي بود، حمله اعراب به ايران و جنگ قادسيه و فتح ايران و خاموش شدن آتش زرتشت و روانه شدن صدها هزار زن و دختر ايراني به حرمسراها و بازار خريد و فروش برده و در خون غرقه شدن جنبشهاي المقنع و استاذ سيس و بابك و امثالهم. در نفرت از اين همه بود كه اخوان سرود، در حاليكه اشتباه او اين بود كه اين بار خليفه واقعي نه در بغداد كه در تهران و جماران بر تخت بود و او بود كه دومين حمله به ايران را در استقبال ميليونها تن از ما به انجام رساند. اين را امثال شاملو و خوئي ، آزرم، ساعدي و بسياري ديگر فهميدند ولي متاسفانه اخوان متوجه نشد. اما بجز اين من شعرهاي زيادي از اخوان شنيده ام كه به عنوان ادبيات شفاهي و مخفيانه بر زبان مردم جاري است . از جمله شعر معروف« ما انقلاب كرديم يا…» كه در آن بر سر كار آمدن رژيم آخوندي را به نقد كشيده بود و باعث خشم اخوندها شده بود، از اين نمونه ها كه اخوان سروده بود كم نيست و پس از در گذشتش معلوم شد كه اين شعرها كار او بوده است.
 
س ـ نظر خود شما به عنوان يك شاعر در مورد اخوان چيست؟
ج ـ بگذاريد نخست به عنوان يك ايراني نظرم را بگويم. من به اخوان با تمام چيزهائي كه اشاره شد احترام مي گذارم، ضعفها و كاستي هايش را مي بينم و بدون تعارف مطرح مي كنم ولي به او احترام مي گذارم. سالها قبل در شهريور ماه سال هزار سيصد و پنجاه و چهار در يكي از سلولهاي تيره و تار لشكر 77 خراسان كه در اختيار ساواك بود يك زنداني ناشناس در كنا چند سطر از شعر آرش كمانگير سياوش كسرائي و يك فراز از سوره يوسف كه معنايش اين بود كه« زندان بر من گوارتر است از چيزي كه مرا بدان مي خواني»، چند سطر از شعر «چاووشي» اخوان را با استخوان مرغ بر ديوار حك كرده بود كه،
من اينجا بس دلم تنگ است
و هر سازي كه مي بينم هماهنگ است
بيا رهتوشه برداريم
قدم در راه بي برگشت بگذاريم
ببينيم آسمان هر كجا آيا همين رنگ است..
اين يك نشان فرهنگي كوچك بود، شعري از يك شاعر كمونيست، آيه اي از قران كه توسط يك زنداني مسلمان بر ديوار نقش شده بود و شعري از يك شاعر مزدشتي تلخ و نوميد كه در آن بارقه اي از حركت فروزان بود. من فرهنگ را اين طور ميبينم، فرهنگ مملكت من اين طوري است و من همانطور كه هم روستاهاي ويرانه و جذام زده و سوخته در آتش فقربشاگرد را و هم جنگلهاي شمال و هم بيكران دشت كوير را دوست دارم و از هيچكدام نمي گذرم فرهنگ مملكت خودم را در تماميتش دوست دارم واز زبان خود اخوان زمزمه مي كنم« ترا اي كهن بوم و بر دوست دارم» و اخوان نيز سيمائي پر رنگ در اين كهن بوم و بر است.
 
س ـ و به عنوان يك شاعر؟
ج ـ من در سالهاي جواني مثل نسلي از شاعران ايران از زبان اخوان بهره برده ام و چگونه سرودن را آموخته ام،بجز اين ميتوانم بگويم عليرغم خطوط كلي كه به آن اشاره كردم در آثار اخوان عاشقانه هاي لطيف شعرهاي روشن و اميد بخشي نيز وجود دارد، و فارغ از تند روي هاي ناسيوناليستي عشق و محبت به ايران در بسياري از شعرهايش جريان دارد.
پایان

منبع:پژواک ایران


اسماعیل وفا یغمایی

* کار شاعران  [2023 Dec] 
*با ملایان/ سه سرود  [2023 Dec] 
* سرود تلخ و اشک الود اندوه  [2023 Jun] 
* جنبش! ارتجاعی پانزده خرداد و بلاهت ما  [2023 Jun] 
*درگذشت ناصر امینی  [2023 May] 
*قصیده با بانگ مرگ بر شاه  [2023 Apr] 
*گلستان من  [2023 Feb] 
*عریان بمان گلشیفته  [2023 Feb] 
*کسی نمیداند  [2023 Feb] 
*مضحکه غریبی است نازنین  [2023 Jan] 
*از میان خاطرات  [2023 Jan] 
*و خدا در جشن پیروزی مردم خواهد رقصید  [2023 Jan] 
*داستان شهادت دو آخوند والا تبار  [2022 Nov] 
*پرچم کاوه  [2022 Oct] 
*متن سخنرانی و شعر خوانی اسماعیل وفا یغمائی در حمایت از جنبش ملت کبیر ایران  [2022 Oct] 
* ارتش ابلیس هم گربر شود؟  [2022 Oct] 
*ای رهبران کجائید  [2022 Sep] 
*غبار روبی از خویشتن  [2022 Aug] 
*با قدیسان عمامه بر سر  [2022 Aug] 
*مدار دافعه و جاذبه  [2022 Aug] 
*به اهل عشق ودل  [2022 Jul] 
*برای عشقی فراتر از هر عشق  [2022 Jul] 
*ما گلهای خندانیم  [2022 Jun] 
*ناخدای عرصه تاریخ برکش بادبان  [2022 May] 
*عاقبت ملت شما را ای فقیهان می....  [2022 May] 
*صدای تو صدای خرد شده دلیرترین فرزندان این میهن است  [2022 May] 
*نوروزی دیگر/ نوروزدو هزار و پانصد هشتاد و یک خجسته باد  [2022 Mar] 
*بهار بزرگ.سرگذشت یک شعر، سر گذشت یک سرود   [2022 Mar] 
*در بدرقه وسوگ پلنگی که به سفر رفت  [2022 Mar] 
*دفتر غزلهای مرا به تیغ جراح مسپار  [2022 Mar] 
*چند رباعی عاشقانه و عارفانه اتمی  [2022 Mar] 
*می دانم شکست خواهم خورد   [2022 Feb] 
*بهمنی دیگر بدان بی شک فرا خواهد رسید   [2022 Feb] 
*رساله مبارکه الضرطه الاحکام فی مکتب الاسلام  [2022 Feb] 
*جشنهای ایرانیان درماه بهمن قبل از اسلام   [2022 Jan] 
*عاشقانه‌ی کافرانه‌ی آزاد عریان  [2022 Jan] 
*عشق نامحدود من   [2022 Jan] 
*ما پیر شده‌ایم  [2022 Jan] 
*۱۲ رباعی برای بکتاش آبتین  [2022 Jan] 
* سرود مهر تو غزلقصیده ای در مدح شیخ شهر و ستایش عشق   [2022 Jan] 
* زیارتنامه عاشقان مناجات و زیارتنامه و زمزمه دوگانه عاشقان یگانه در گوش یکدیگر [2022 Jan] 
*پنجم دی ماه درگذشت زرتشت پیام آور راستی ، نیکی و خرد  [2021 Dec] 
*پنج خطابه. آزادی، دموکراسی و برابری و تاریکتر از تاریکی ودر برافروختن خویش [2021 Dec] 
*زمزمه ای با سردار ادبار و سالار نکبت  [2021 Dec] 
*خوان هفتم  [2021 Dec] 
*هر چند عشق من به تو بیرون ز غایت است  [2021 Dec] 
*خطابه پر اندوه قارقاریه و واق واقیه  [2021 Nov] 
* بر سنگ گور کهنه پرستان همچو من  [2021 Nov] 
*در سفر سیروس آموزگار مرد مهربانی و خرد و ایراندوستی   [2021 Nov] 
*یاداشتی برای امیر  [2021 Oct] 
*بیست غزل عاشقانه عریان  [2021 Sep] 
*حرکت تاریخساز سعید بهبهانی یک حرکت تاریخساز دیگر، تعمق و تدبری در لمپنیزم و شناخت ماتریالیزم توحیدی  [2021 Aug] 
*یادی از ایرج میرزا، و«جهاد اکبر» علیه ایرج ی دیگر و برخی نکات  [2021 Aug] 
*سگبان از سفر باز آمده است  [2021 Jul] 
*مجنون ز عشق  [2021 Jul] 
*عزل نگار  [2021 Jul] 
*غزل/ تو زیبایی  [2021 Jul] 
*سند افتخار! برای نسلهای آینده  [2021 Jul] 
*در دفاع از قهرمانان در زنجیر ویکی دو نکته در مورد ایرج مصداقی  [2021 Jul] 
*غزل  [2021 Jun] 
* قصیده مبارکه الترنا تیویه  [2021 Apr] 
*نوروز من هموست که در گل نشسته است  [2021 Mar] 
*مدیحه ای برای رهبر مدیحه سوم.هنوز مدیحه سرای تو هستم   [2021 Mar] 
* پاسخی کوتاه به یکی از قورباغه ها ی بیت رهبری  [2021 Mar] 
* مدیحه ای برای رهبر مدیحه دوم. مگر از خویشتن  [2021 Mar] 
*مدیحه ای برای رهبر مدیحه یکم. و سالها سرودمت  [2021 Mar] 
*یاداشتی برای استاد! مفلوکعلی آغا رحمت الله علیه  [2021 Feb] 
*نقالی؛ هضم رابع!معده نیرومند و تاریخساز شیرخان! وهضم شدگان  [2021 Feb] 
* درود بر گوز قاطر  [2021 Feb] 
*به یادگار شعری بر دیوار/ پاسخی کوتاه به چند شعر و مقاله  [2021 Jan] 
*قصیده ای در بدرقه عقاب   [2021 Jan] 
*خطابه هفتم بر مزار و در بدرقه مجاهد کبیر   [2020 Dec] 
*دوازده رباعی؛ این عنتر پیر هم بمیدان آمد تقدیم آیه الله حاج شیخ کربلائی مشهدی رحمان غوادیان معروف به جدید الاسلام  [2020 Dec] 
*پیامبر من توئی ای زیبا  از مجموعه عاشقانه های بی تاریخ [2020 Dec] 
*جادوی قدرت وشش خطابه   [2020 Dec] 
*پهلوان پهلوانان!  [2020 Dec] 
*بانوی هزار جامه  [2020 Dec] 
*استقبالی از یک غزل رهی در پاسخ به یک تن از اوباش سیاسی  [2020 Dec] 
*چهار مضراب در ستایش استاد برای استاد ابو دلقک تنبک تبار تنبوری   [2020 Dec] 
*و چنین گفت اسماعیل مرتد  [2020 Dec] 
* کجاست همانندی تو با رامش؟  [2020 Dec] 
*سرودت را فراموش مکن مرد تنها برای ایرج مصداقی   [2020 Dec] 
*غزل . به فتوای عشق   [2020 Nov] 
*قصیده حسنخانیه/ در محاکمه تاریخساز ایرج مصداقی توسط حسنخان والا تبار  [2020 Nov] 
* پیروزی ایران بر رم و شکست والریانوس هفت نوامبر شانزده آبان برگی از تاریخ ایرانزمین و هویت ملی ایرانیان [2020 Nov] 
*وتو باید باشی نسرین  [2020 Oct] 
*استاد حکمت یغمائی شاعر نویسنده و پژوهشگر به سفر رفت  [2020 Aug] 
*غزل غدیرخم   [2020 Aug] 
* بیست و نهمین سالگرد بزرگداشت آخرین نخست وزیر مشروطه ایران دکتر شاپور بختیار   [2020 Aug] 
*چند رباعی در مدح و ستایش و شناخت شاعر! نویسنده! نمایشنامه نویس ، انقلابی استادحسین خر شیفته  [2020 Jun] 
*ماجرای شهادت شهید قاضی منصوری، ضد انقلاب ، ملایان ونقش ایرج مصداقی  [2020 Jun] 
*یاداشت آقای محمد رجوی در انتقاد به اتهام زدن به دیگران  [2020 Jun] 
*چراغداری در حاشیه تخت و جسد (تقدیم به مهدی ابریشم‌چی)   [2020 Jun] 
*قصیده در مدح و شناخت رسم و راه زنقحبگی  [2020 Jun] 
*بخوانیم و عبرت بگیریم  [2020 Jun] 
*عریضه سرگشاده شکوائیه به جناب شیر   [2020 May] 
* مرگ بر مصداقی اما زنده باد مصداقی   [2020 May] 
*اطلاعیه دفتر شیربرای تماشای برنامه جنگ تاریخساز سیاسی   [2020 May] 
*پیرمرد خنزر پنزری، بی بی تمیز خالدار و بنده  [2020 May] 
*در شکافتن نیل و ماه و آن سدیگر   [2020 May] 
*نیرومند تر از فک کروکودیل آب شور  [2020 May] 
*پاسخ به یک درخواست انسانی  [2020 May] 
*پاریس، کرونا، یک جسد تازه و رمضان  [2020 Apr] 
* کرونا و آخرین مباحثه عجقول ابن حکیم با حکیم ابن عجقول در معبد عجاقله. غروب اول  [2020 Apr] 
*دعای منظوم چهارده معصوم برای مصونیت از کرونا  [2020 Apr] 
*چکامه فلسفیه کرونائیه  [2020 Mar] 
*بی کُله مانده سر کعبه و واتیکان هم   [2020 Mar] 
*نه رباعی کرونائی/ کردند فرار حاجیان از کرونا  [2020 Mar] 
* قصیده وداع با فریب   [2019 Dec] 
*تسلیت  [2019 Nov] 
*یاداشتی برای ایرج مصداقی  [2019 Nov] 
*چه سود از کرشمه های تکراری  [2019 Nov] 
* زنده به گور  [2019 Nov] 
*تا ترا بیابم دخترک کوچک  [2019 Oct] 
*قصیده مبارکه ریدیه   [2019 Sep] 
* اگر مرگ نبود  [2019 Jul] 
*انتشار زخم دوزخ.دیوان یزید ابن معاویه   [2019 Jun] 
*جنبش! پانزده خرداد و بلاهت ما   [2019 Jun] 
*عاشقانه رمضانیه  [2019 Jun] 
*نگاهی به شناسنامه خانوادگی امام نخست و خلیفه چهارم‎  [2019 May] 
*غزل رمضان  [2019 May] 
*سالی دگر گذشت  [2019 Mar] 
*نوروزی دیگر.نوروز پیروز شکست ناپذیر  [2019 Mar] 
*رباعی‌های نوروزی  [2019 Mar] 
*سی رباعی. در باره حجاب، مبارزات شیرزنان ایران علیه این نماد ذلت و بردکی  [2019 Mar] 
*غزل پیرانه سر  [2019 Mar] 
*شیخنا حرف تو چون باد هوا خواهد شد  [2019 Feb] 
*ظهور   [2019 Feb] 
*چند شعر برای سرسبزی ملت ایران  [2019 Feb] 
*شاه شاه و خمینی خمینی است .نوشته ای در رابطه با «انقلاب! »نکبت آفرین و جابجائی بیست و دوم بهمن ۱۳۵۷  [2019 Jan] 
*به تکان آمدن و ابراز وحشت! هر«سه بیضه اسلام» علیه آقای ‏رضا پهلوی  [2019 Jan] 
*‏ کنتس خون الیزابت باتوری  [2019 Jan] 
*در باروی الیزابت باتوری(شماره یک)  [2019 Jan] 
*یاداشتی دوستانه به سه یاداشت دشمنانه   [2019 Jan] 
*عاشقانه های بی تاریخ. شماره های بیست و یکم تا سی اماسماعیل وفا یغمائی   [2018 Dec] 
*موسیقی و آواز در دیدگاه اسلام. پیامبر وامامان شیعه  [2018 Nov] 
*ایران وطن ماست   [2018 Oct] 
*شیخ بی ناموس ناموس وطن بر باد داد   [2018 Sep] 
*غلت میزنند (تحلیل سیاسی ایدئولوژیک شرایط روز در ایران)  [2018 Sep] 
*در مقابل گاو به احترام میایستم  [2018 Jul] 
*فریاد ‏‎   [2018 Jul] 
*ترانه آتش امید  [2018 Jul] 
*سهم ما  [2018 Jul] 
*ترس سیاسی  [2018 Jul] 
*هفت تیر- سالگرد جانباختن علی امیر کبیر یغمائی. یک تن از دهها هزار سرو بخاک افتاده با تبر جمهوری اسلامی  [2018 Jun] 
*ریقماسعلیخان  [2018 May] 
*رباعی ها. سی رباعی تازه از ساغر و باده تا به مستی رفتن   [2018 Apr] 
*بابای عزیز هم بمیدان آمد. کتاب سمفونی مقاومت نوشته محمد سیدی کاشانی  [2018 Mar] 
*میپرسی چرا دوستت دارم؟!  [2018 Mar] 
*کتابی از حمید اسدیان در مورد رذائل بنده  [2018 Feb] 
*بیست و پنج رباعی جاکش کوب قرمساق روب برای ممد جان  [2018 Jan] 
*با ملایان  [2017 Dec] 
*یاداشتی از یک رمال  [2017 Dec] 
*سرنوشت حکومت ملایان  [2017 Dec] 
*نوبت لرزیدن سقف و ستون خواهد رسید   [2017 Dec] 
*تفاوت آرامگاه اقبال لاهوری شاعر پاکستانی و آرامگاه یعقوب لیث بنیاد گذار استقلال مجدد ایران و زبان پارسی  [2017 Dec] 
*قصیده خدائیه  [2017 Nov] 
* تفاوت بزرگ امامزاده های راستین و دروغین  [2017 Nov] 
* تاریخ جعلی مردم ایران را فلج کرده  [2017 Nov] 
*شانزده نوامبر،جنگ قادسیه،پایان ایران باستانی وآغاز به ظلمت فرو شدن ایران  [2017 Nov] 
*این یکی(زلزله)دیگر کار الله است یقه آخوند را نگیرید  [2017 Nov] 
*درس ایدئولوژی. وکنکاشی در مورد ایمان بادمجان به ولابت‎!‎   [2017 Nov] 
*در ستایش ملت!  [2017 Oct] 
*چهار آبان سالروز تولد محمد رضا شاه پهلوی آخرین شاه وبهترین شاه دیکتاتور پس ازسقوط دولت ساسانی  [2017 Oct] 
*ایران وطن ماست‎   [2017 Oct] 
*دیگر شعر عاشقانه نخواهم سرود  [2017 Oct] 
*چهار رباعی وپاسخ به چند انتقاد  [2017 Oct] 
*روزگار و سايه روشن هاي زندگي وشعرمهدي اخوان ثالث   [2017 Sep] 
*«پانته آ»،«صفیه»،«محمد»و«کورش»  [2017 Aug] 
*‏ حماسه آریو برزن سردار دلاور و میهن پرست ایرانی  به بهانه سالگرد حماسه و جانباختن دلاورانه آریوبرزن و یارانش ‏دردوازدهم اوت [2017 Aug] 
*جهنم در قرآن‎  [2017 Aug] 
*درود بر آزاده نامداری   [2017 Jul] 
* شاملـو شـاعـري جهـانـي  [2017 Jul] 
*.تو پایدار بمان ای تمامت ایران   [2017 Jul] 
*تمامیت ارضی !   [2017 Jul] 
*بهشت و جهنم برترین پاسداران مدارهای جاذبه و اعتقاد  [2017 Jul] 
* در سالگرد انقلاب کبیر فرانسه ترجمه تازه ای ازسرود مارسیز.  [2017 Jul] 
*سند شماره یک‌ : قتل هولناک فاطمه بنت ربیعه در صدر اسلام   [2017 Jul] 
*عاشقانه های بی تاریخ. شماره های بیست و یکم تا سی ام  [2017 Jun] 
* بپاس پیدا شدن چند خمره شراب از عهد ساسانی  [2017 Jun] 
*ساقي نامه   [2017 Jun] 
*خلقی ست به تجربت کمر بر بسته ... پس از انتخابات   [2017 May] 
*غزل. مفهوم مردم. از دفترغزلها.   [2017 May] 
* غزلهای بی تاریخ   [2017 Apr] 
*نوعی استراتژی! شکلی از زندگی  [2017 Apr] 
*خدا فروشان  [2017 Apr] 
*تجربه  [2017 Mar] 
*درخت باران گسار! سلام! آمد بهار!   [2017 Mar] 
*آمده نو بهار ومن باز گل بهاره ام. شعرهای بهاری  [2017 Mar] 
*سروچون قامت تو قامت رعنا ننمود*   [2017 Mar] 
*ای تازه فقیه سخت دیر آمده ای  [2017 Mar] 
*به پیشواز نوروز برویم غزل بهاری  [2017 Mar] 
*نعلیات. چند رباعی  [2017 Jan] 
*ترانه من بازخواهم گشت(آواز شیپورها)   [2017 Jan] 
*قصیده سفر  [2016 Dec] 
*سمبل رحمت  [2016 Dec] 
*نوئل و پایان سال میلادی خوش.عاشقانه زمستانی  [2016 Dec] 
*پولاد و فرهنگ  [2016 Dec] 
*زنده باد ما!  [2016 Dec] 
*دعا  [2016 Dec] 
*سر ميزند دوباره خورشيد مهرباني  [2016 Dec] 
*از رباعی‌ها  [2016 Nov] 
*سه عاشقانه  [2016 Nov] 
*به بهانه تولد هفتمین امام شیعیان موسی ابن جعفر  [2016 Nov] 
* آنان که تنها نگران خود بودند  [2016 Nov] 
*درود بر مردم!زنده باد کورش  [2016 Nov] 
*روضه خوانهای قدیم و جدید و بشارت زنده بودن شیر!   [2016 Oct] 
*السلام علیک ومع السلامه یا ابا عبدالله   [2016 Oct] 
*کسی جان خود را نمی بوید  [2016 Sep] 
*بخوان كه ابر سيه پاره پاره خواهد شد   [2016 Sep] 
*با همگان.....(مانیفست)  [2016 Aug] 
*کتیبه ای بر دیوار تاریکترین شب  [2016 Aug] 
*سلسله امویان و سیمای واقعی معاویه و یزید بخش دوم   [2016 Aug] 
*آیا متناقض نمیشوید؟  [2016 Aug] 
*هیچ ایم ما شاعران!   [2016 Aug] 
*سلسله امویان و سیمای واقعی یزید و معاویه   [2016 Aug] 
*تمامیت ارضی !  [2016 Aug] 
*به خاطره شاپور بختیار   [2016 Aug] 
*کلمه بی معنای انسانیت   [2016 Jul] 
*جهنم همین جاست باور کنیم  [2016 Jul] 
*خمینی مرد ! خمینی زنده است  [2016 Jun] 
*معنای واقعی دیوث را ازمردم بپرسید  [2016 May] 
*عاشقانه در ماهور. برای ایران. برای تمام مردم ایران.  [2016 May] 
*سر ميزند دوباره خورشيد مهرباني  [2016 May] 
*قـصـیده شـهرها  [2016 May] 
*یادداشتی برای یک هموطن آذری   [2016 May] 
*از مادر خویشتن الی مادر خاک  [2016 May] 
*تغییر قبله خواهم داد!  [2016 May] 
*در ستایش حجاب   [2016 May] 
*گرامی باد روز کارگر.پتک اهنکوب محرومان شود عمامه کوب  [2016 Apr] 
* خطابه متناقض و مغموم اول ماه مه   [2016 Apr] 
*در باره سفر یا دزدیدن صبری حسن پور در ترکیه و دو گزارش  [2016 Apr] 
*شهیدانیم ما  [2016 Apr] 
*شهادت اعضای مرکزیت مجاهدین ، چند نکته و یک سئوال  [2016 Apr] 
*مرگ تبعیدی  [2016 Apr] 
*پیش از آزادی  [2016 Apr] 
*جهان آفرین، شیطان و خدا  [2016 Apr] 
*رباعی‌های نوروزی  [2016 Mar] 
*بهارانه خزانی  [2016 Mar] 
*نوروزی دیگر  [2016 Mar] 
*جشن چهارشنبه سوری خجسته باد. سرود آتش مقدس باستانی  [2016 Mar] 
*شكوه يك خاطره در ستايش دكتر محمد مصدق  [2016 Mar] 
*تمثيل حكيم اصفهانى ماجراى مرد بقال و حكايت انتخابات ملايان  [2016 Feb] 
*امامزاده  [2016 Feb] 
*در ستایش ارتداد   [2016 Feb] 
*به به از آفتاب عالمتاب  [2016 Feb] 
*شاه شاه و خمینی خمینی است   [2016 Feb] 
*درود بر گلنسا! سلام بر داش ابرام!  [2016 Jan] 
*مرگ. بخش چهارم رساله تائودا  [2016 Jan] 
*ای مقصد حقیقت. در بدرقه عباس محمدرحیمی  [2016 Jan] 
*در سفر عباس رحیمی. جانی بی جسد و نه جسدی بی جان   [2016 Jan] 
*سقوط و یادداشتی برای علی خراشادی  [2016 Jan] 
*نوشته سقوط و تعدادی سئوال از نویسنده  [2016 Jan] 
*میزند سر از البرز، آفتاب آزادي   [2016 Jan] 
*مسیح وهمه چیز فقط روی کاغذ.  [2015 Dec] 
*نوئل و پایان سال میلادی خوش.عاشقانه زمستانی  [2015 Dec] 
*به هیچ وجه تعجب نکنید  [2015 Dec] 
*آخر سال و کمی مغز تکانی! که غم انگیزید !  [2015 Dec] 
*غزل های یلدا  [2015 Dec] 
*سر بالین فقیهی بیدار  [2015 Dec] 
*غزل.یکشب اگر...  [2015 Dec] 
* شعری به یاد و برای یاران دلاوردانشگاه  [2015 Dec] 
* قصیده کوچه باغی  [2015 Dec] 
*حرفهای درست و دوربینی ستایش انگیز رئیس جمهور مقاومت !  [2015 Nov] 
*ظهور دوباره ضعفر جنی  [2015 Nov] 
* زمزمه ای بر گور ساعدی. ترانه های مرگ  [2015 Nov] 
* چكامه برای کشتگان راه آزادی شهیدان قتلهای زنجیره ای  [2015 Nov] 
*خدافروشان  [2015 Nov] 
* کلاه از سر بر میگیرم  [2015 Nov] 
*آزادی ئی میخواهم که بنوشمش   [2015 Nov] 
*آش کشک خاله مریم وپاسخی کوتاه به بیست و چند مقاله! بخش اول  [2015 Nov] 
* با ناخدا  [2015 Nov] 
* ملت! ملت! همیشه سردار  [2015 Nov] 
* تمام ماجرا. یک مقاله، یک سند و چند لینک  [2015 Nov] 
*در ضرورت دشنام دادن و یک شعر؛ بیشرفم بیشرفم بیشرف  [2015 Nov] 
*عاشقانه در ماهور. برای ایران. برای تمام مردم ایران  [2015 Nov] 
*باز هم کشتار و نقش آفرینی تیغه های قیچی جنایت  [2015 Oct] 
*موقعیت امام حسین از مبارزه اش با یزید سرچشمه نمیگیرد بلکه در پایه ناشی ازامامت اوست  [2015 Oct] 
* منظومه کاروان.در سوگ شهیدان اشرف  [2015 Oct] 
*یاداشتی کوتاه بر یک مقاله؛   [2015 Oct] 
* العشق اکبر  [2015 Oct] 
* دو غزل پائیزی  [2015 Oct] 
*موسیقی و آواز در دیدگاه اسلام. پیامبر وامامان شیعه   [2015 Oct] 
*زمزمه‌ای با «مرضیه»، در پنجمین سالگرد سفر آن عزیز  [2015 Oct] 
* سرود مهرگانى  [2015 Oct] 
*کعبه منو حاجی  [2015 Sep] 
*سفر تلخ بی بازگشت کعبه  [2015 Sep] 
*خزانی   [2015 Sep] 
*هنوز هجوم ادامه دارد   [2015 Sep] 
*سرود مهرگانى  [2015 Sep] 
*و خویشتن را بنگر.....  [2015 Sep] 
*خدا و انسان(غزل) ا  [2015 Sep] 
*از زمزمه‌های ولگردی پیر که ترانه هم می‌سرود  [2015 Sep] 
*شاعر رسمی شعرهایش را میخواند  [2015 Sep] 
* چه بر جای مانده است؟  [2015 Sep] 
*هیچ ایم ما شاعران!  [2015 Sep] 
* چهار رباعی  [2015 Aug] 
*العشق اکبر. غزل  [2015 Aug] 
*آخرين ترانه‌ي دو زناكار  [2015 Aug] 
*غزل.در کوخ تنفروشان  [2015 Aug] 
*در جواب یک رفیق سابق لر  [2015 Aug] 
* امامزاده  [2015 Aug] 
*قصیده تلخ معرفت  [2015 Aug] 
*آخوندها! آخوندها  [2015 Jul] 
*کتیبه ای بر دیوار تاریکترین شب  [2015 Jul] 
*آدمی بسیارست  [2015 Jul] 
*حجر الاحمر(سنگ سرخ)  [2015 Jul] 
*شاملو شاعری جهانی - گفتگوی با اسماعیل وفا یغمائی   [2015 Jul] 
*دو مرثیه  [2015 Jul] 
* کرد را میکشند اما کرد زنده است   [2015 Jul] 
*تبريك حافظ به مناسبت فرا رسيدن عيد فطر و سخنى چند از هنوز هم تنهائى حافظ   [2015 Jul] 
*پایان ماه رمضان بر روزه داران و روزه خواران مبارک باد   [2015 Jul] 
*اسلام دموکراتیک مطلقا وجود ندارد  [2015 Jul] 
*عریضه شماره دوم ب. فراهانی و چند نکته  [2015 Jul] 
*نگاهی به زندگی و روزگار ابوالحسن يغما جندقی   [2015 Jul] 
*غزلی از گذشته ها در سال 1349و ماه رمضانی در هفده سالگی  [2015 Jul] 
*فقط دوازده خط و نیم .شماره19. در باره «تیمور نبی» پیغمبر اخیر الظهور در تاجیکستان و رعایت انصاف   [2015 Jul] 
* بیزارتر از داعشیان....  [2015 Jul] 
*دو ملودی  [2015 Jul] 
* کس نخارد پشت من جز ناخن انگشت من  [2015 Jul] 
*در رد ارتباط تاریخساز«حاجیه فاطمه اره» باوزیر مقتول قائم مقام فراهانی  [2015 Jun] 
* غزل رمضان  [2015 Jun] 
* فقط دوازده خط و نیم .شماره18. «پدودینی» ممنوع است!  [2015 Jun] 
*با تمام رهبران  [2015 Jun] 
* کتیبه ای بر دیوار تاریکترین شب  [2015 Jun] 
* من هم استحقاق دعوت به ویلپنت را داشتم   [2015 Jun] 
*اگر پرچم آزادى...  [2015 Jun] 
*نعلیات  [2015 Jun] 
*جنبش! پانزده خرداد و بلاهت ما  [2015 Jun] 
* غزل. خدای عاشقان  [2015 Jun] 
*خدا و انسان(غزل)  [2015 Jun] 
* فقط دوازده خط و نیم .شمارها 15 چرا خدا را باور داریم؟  [2015 May] 
* در ستایش تاختن  [2015 May] 
*ساقي نامه  [2015 May] 
*سه عاشقانه  [2015 May] 
*اگر عشق گناه است  [2015 May] 
*دو سر قافان  [2015 May] 
*تقطیر و تغلیظ یک گنداب در یک قطره  [2015 Apr] 
*آینه‌ها (۲)  [2015 Apr] 
*آینه  [2015 Apr] 
* غزل فراچکیدن  [2015 Apr] 
* نگاهی به هستی شناسی مولاناجلال الدین محمد بلخی  [2015 Apr] 
* زیباترین جنگاور جهان  [2015 Apr] 
* ابوسعید ابی الخیر عارف انساندوست  [2015 Apr] 
* قـصـیده شـهرها از مجموعه چهار فصل در طبیعت سوم  [2015 Apr] 
*غزل  [2015 Apr] 
* عاشقانه در ماهور  [2015 Apr] 
*شش عاشقانه   [2015 Apr] 
*فقط دوازده خط و نیم و گاهی بیشترک. شماره 14. لطفا از الله و پیامبر بزرگوارش بپرسیم  [2015 Mar] 
*عاشقانه. چو گسیو میگشائی  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم .شماره ۱۳ اسلام دموکراتیک مطلقا وجود ندارد  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم .شماره12تئوری آیه الله وحید و زیر سئوال رفتن قران  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم .شماره11 بزرگترین شاهکار آخوندها  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم .شماره 10.و جناب آقای مقلب القلوب والابصار  [2015 Mar] 
*نوروزی دیگر  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم .شماره 9نوروز پیروز شکست ناپذیر  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم .شماره 8 مهیب تر از مبارزه مسلحانه نبرد فلسفی است  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم. شماره ۶ و ۷ ؛ سرگذشت الله بخش‌های یک و دو   [2015 Mar] 
*غزل جهانخدائی  [2015 Mar] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس .کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت چهاردهم)   [2015 Mar] 
*در باره رابطه حضرت حدث اصغر با جناب شقیقه  [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم .اگر شیطان خدا بود؟. شماره 5   [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم در باره اعتقاد شماره 4  [2015 Mar] 
*تماشا کنید!با داعش تاریخ تکرار میشود و ما می توانیم بدانیم   [2015 Mar] 
*فقط دوازده خط و نیم (1)روز جهانی زن ربطی به رقیه و سکینه و فاطمه و... ندارد  [2015 Mar] 
*هشت مارس وسه غزل در ستایش زنان ایران  [2015 Mar] 
*هشت مارس .ماجرای سرودن ،سرود کاوه میهن، سرود زن و یادی از مرضیه  [2015 Mar] 
*ترا دوست دارم ای محبوب  [2015 Mar] 
*تو زیبائی ای میهن من  [2015 Feb] 
*آغاز و پایان جهان  [2015 Feb] 
* خدائی تازه خواهد زد هستی  [2015 Feb] 
*میزند سر از البرز آفتاب آزادی  [2015 Feb] 
*به به از آفتاب عالمتاب  [2015 Feb] 
*لبان تلخ تو   [2015 Feb] 
*کمی هم لبخند و ارامش و یک ترانه. حاجی خیلی پیدا میشه تو دنیا  [2015 Feb] 
*مثنوی گربه نامه.  [2015 Feb] 
*آقایان! چند مترش باقی مانده. دقت کنید.   [2015 Jan] 
*ماجرای پیرمردی 120 ساله که قبل از پدرش متولد شده است   [2015 Jan] 
*چی بودیم؟ چی شدیم!! چی میشیم؟عکسی از مرحوم ملک عبدالله در دانشگاه نور   [2015 Jan] 
* یاداشت اسماعیل وفا یغمائی و اطلاعیه جدید کمیسیون شورای ملی مقاومت در مورد فرا خواندن به اقامه دعوا  [2015 Jan] 
*یادداشتی برای دوستان  [2015 Jan] 
*با من بیائین. از مجموعه شعرها و نوشته های خانه خانم مکنزی شماره 3   [2015 Jan] 
*دیباچه و در باره بلیندا مکنزی   [2015 Jan] 
*می توانیم فرض کنیم کمپ لیبرتی جابجا شده است !   [2015 Jan] 
*بعدا بیشتر توضیح خواهم داد شماره 2   [2015 Jan] 
*دایناسورها  [2015 Jan] 
*سفر تلخ بی بازگشت کعبه  [2015 Jan] 
*ضریح   [2015 Jan] 
*مرگ بر مصداقی اما زنده باد مصداقی  [2015 Jan] 
*عاشقانه زمستانی  [2015 Jan] 
*بیاد هوشنگ عیسی بیگلو . در نیستی شناورم و کیف میکنم   [2015 Jan] 
*چه مقتدرند مردگان از مجموعه منتشر نشده آتشکده)   [2015 Jan] 
* مسیح را تعریف کنید انشاءسال 2013 میلادی  [2014 Dec] 
* غزل های یلدا   [2014 Dec] 
*منظومه نيايش نوئل   [2014 Dec] 
*امامت ملت و نه هیچ امام دیگر  [2014 Dec] 
*غزل در ستایش ترکان ودرذم تجزیه طلبی!  [2014 Dec] 
* بهانه زیستن.غزلیات بی تاریخ  [2014 Dec] 
*شعری به یاد و برای یاران دلاوردانشگاه   [2014 Dec] 
*قصیده یائیه در سرنوشت فقیه و ولایتش  [2014 Dec] 
*پیش از آزادی  [2014 Nov] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس .کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت چهاردهم)   [2014 Nov] 
* ز بهر ما زخدا دشنه ای بر آوردند  [2014 Nov] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت سیزدهم)   [2014 Nov] 
*بعد از این شبانه ها  [2014 Nov] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام (قسمت دوازدهم)  [2014 Nov] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت یازدهم)  [2014 Nov] 
*عاشقانه  [2014 Nov] 
*در برکشیدن شمشیر مینائی علیه همنشین بهار  [2014 Nov] 
*لبان تلخ تو  [2014 Nov] 
*عاشورای ایرانی و نگاهی به برخی چشم اندازها  به بهانه سالگرد حماسه و جانباختن دلاورانه آریوبرزن و یارانش دردوازدهم اوت سیصد و سی سال قبل از میلاد مسیح [2014 Nov] 
*درستايش رسالت  [2014 Nov] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا ( قسمت دهم )   [2014 Nov] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت نهم )  [2014 Oct] 
*شهر من باز به گل بشکفی و روح بهار  [2014 Oct] 
*الا یا ایها الساقی  [2014 Oct] 
* قصیده چاووشیه نونیه جمهوریه اسلامیه  [2014 Oct] 
*مزموزما جهانست با آیه های روشن  [2014 Oct] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا(قسمت هشتم)  [2014 Oct] 
*غزل تازه. هوای تازه کجاست  [2014 Oct] 
*مرگ تبعیدی  [2014 Oct] 
*درکارگاه صبح  [2014 Oct] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت هفتم)  [2014 Oct] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت ششم )   [2014 Oct] 
*در این هوا که منم  [2014 Oct] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت پنجم)  [2014 Oct] 
*اى آزادى   [2014 Oct] 
*در ژرفا! بیاد محسن امیر اصلانی  [2014 Sep] 
*سرود مهرگانى   [2014 Sep] 
*خــزانی  [2014 Sep] 
*قـصـیده شـهرها - از مجموعه چهار فصل در طبیعت سوم  [2014 Sep] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت چهارم)  [2014 Sep] 
*لبان تلخ تو   [2014 Sep] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت سوم)  [2014 Sep] 
*كي مهر خرد از دل شبگير برآيد  [2014 Sep] 
*با داعشیان  [2014 Sep] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس کوششی برای تماشای روزگار و سرگذشت حقیقی و زمینی امام رضا (قسمت دوم)  [2014 Sep] 
*چاووشی قصیده چاووشیه نونیه جمهوریه اسلامیه  [2014 Sep] 
*نیایش  [2014 Sep] 
*«خارجه نشین!»  [2014 Aug] 
*سیمای تاریخی و حقیقی یک قدیس. اسماعیل وفا یغمائی(قسمت اول)  [2014 Aug] 
*مرثیه  [2014 Aug] 
*بیزار تر از داعشیان....   [2014 Aug] 
*تائودا، پرنده کوچک و ببر مهربان.قسمت های اول تا چهارم  [2014 Aug] 
*آینه  [2014 Aug] 
*الا یا ایها الساقی  [2014 Aug] 
*چند سفارش به نویسندگان فرامایه   [2014 Aug] 
*ملت! ملت! همیشه سردار  [2014 Aug] 
*عاشقانه  [2014 Aug] 
*غثیان (استفراغ)  [2014 Aug] 
*واق واق سگان به زیر مهتاب جلیل  [2014 Aug] 
* تبريك حافظ به مناسبت فرا رسيدن عيدفطر و سخنى چند از هنوز هم تنهائى حافظ   [2014 Jul] 
*هانا آرنت هم اطلاعاتی بوده است  [2014 Jul] 
*سؤال  [2014 Jul] 
*با ناخدا  [2014 Jul] 
*اندر گسسته شدن بند دهان و بند تنبان  [2014 Jul] 
*دعا  [2014 Jul] 
*در ارتباط «زنده یادگودرزی» با «شادروان شقایقی»  [2014 Jul] 
*شاید آینه ای لازم باشد  [2014 Jul] 
*در ستایش ارتداد  [2014 Jul] 
*تاملاتى آزاد، ناكافى،ساده وپراكنده در باره مذهب و لامذهبى  [2014 Jul] 
*میخ محکم اسلام عزیز و واگذاری آن به مردم بمناسبت ماه رمضان و تاملات و تدبراتی آزاد در رابطه با اسلام عزیز [2014 Jul] 
*سبیل هم سبیل مقاومت!  [2014 Jun] 
*زنده باد شکاف!  [2014 Jun] 
*با مشکل پیامبران چه باید کرد  [2014 Jun] 
*کاردها می‌گریند  [2014 Jun] 
*.شباهتها. عاطفه اقبال. مسیح علینژاد   [2014 Jun] 
*کی بود کی بود من نبودم   [2014 Jun] 
*یک شب اگر  [2014 Jun] 
*با مشکل پیامبران چه باید کرد   [2014 Jun] 
*جنبش!پانزده خرداد و بلاهت ما  [2014 Jun] 
*در قلب مردم در سفر غلامرضا خسروی [2014 Jun] 
*بخوان كه ابر سيه پاره پاره خواهد شد  [2014 Jun] 
*چرا حیرت میکنیم! باور کنیم!   [2014 Jun] 
*خوشاسپیده دم سرخ  [2014 May] 
*بازنویسی و خوانشی تازه از ترانه قدیمی یکی یه پوله خروس. زنده یاد جواد بدیع زاده  [2014 May] 
*با گوش‌های کر  [2014 May] 
*«بوي جوي موليانم آرزوست»  [2014 May] 
*غزل یک شب اگر...  [2014 May] 
*ساقی نامه  [2014 May] 
*برای شما متاسف و غمگینم  [2014 May] 
*عشق  [2014 May] 
*خطابه متناقض ومغموم ومه آلود اول ماه مه  [2014 May] 
*سرود انترناسیونال سرودی که همیشه پاکیزه است  [2014 May] 
*باز هم لیبرتی و باز هم جان ساکنان لیبرتی  [2014 Apr] 
*طعم روشنائی  [2014 Apr] 
*تجربه  [2014 Apr] 
*یادنامه بیستمین سالگرد سفرکمال رفعت صفائی(ک. صبحگاهان). شماره 1 در بیستمین سالگرد سفر کمال رفعت صفایی [2014 Apr] 
*هوای تازه کجاست  [2014 Apr] 
*وقتی همه چیز فراموش میشود قصه کوتاه [2014 Apr] 
*گوی مقدس  [2014 Apr] 
*قصیده سنگشار  [2014 Apr] 
*چه انتظار ؟بهاري نميرسد از راه  [2014 Apr] 
*نوروز من توئی  [2014 Mar] 
*بسوی بهار  [2014 Mar] 
*خوابم به گل نشست و بهار آمدم به خواب  [2014 Mar] 
*هوا شكفت و به جان جهان شراب چكيد  [2014 Mar] 
*بهار عبا پوش  [2014 Mar] 
*نوروزتان خوش باد  [2014 Mar] 
*سرود نوروزی آتش مقدس باستانی   [2014 Mar] 
*به پیشواز بهار؛ غزل‌های بهاری شماره شش تا ده  [2014 Mar] 
*آنکه عالم همه مست است ز رنگ وی و بویش در ستایش زنان و روز زن هشت مارس  [2014 Mar] 
*در خلوت زاهدان اثنی عشری بمناسبت هشت مارس!  [2014 Mar] 
*عاشقانه عریان بهاری  [2014 Mar] 
*غزل بهاری شماره یک  غزل غزل به پیشواز نوروز و بهار رویم [2014 Mar] 
*ترس سیاسی  [2014 Mar] 
*آواز کولی‌ها  [2014 Feb] 
*بازخوانی پنج نوشته به مناسبت سرکوب مجدد درویشان ایران توسط ارتجاع حاکم  [2014 Feb] 
*مکاشفه  [2014 Feb] 
*پنج غزل عاشقانه. پیشکش به اهل دل و عشق  [2014 Feb] 
*خدائی تازه خواهد زاد، هستی  [2014 Feb] 
*درباره مقوله امام وامامت وامامواره ها درتشيع!  [2014 Feb] 
*اگر روزی واقعا انقلاب شد  [2014 Feb] 
*عاشقانه در ماهور. برای ایران. برای تمام مردم ایران  [2014 Jan] 
*آلترناتیوی که از دفاع درست و توضیح عاجز است  [2014 Jan] 
*هوای تازه کجاست   [2014 Jan] 
*کتیبه ای بر دیوار تاریک ترین شب  [2014 Jan] 
*میتوانیم فرض کنیم کمپ لیبرتی جابجا شده است !  [2014 Jan] 
*اجلاس دو روزه شورا ی ملی مقاومت و دو کلمه از مادرعروس  [2014 Jan] 
* در بدرقه رضا مرزبان در نیستی شناورم و کیف میکنم [2014 Jan] 
*زیرا باد می‌وزد  [2014 Jan] 
*نگران مباش!  [2014 Jan] 
*اگر مرگ نبود   [2014 Jan] 
*پنج مکاشفه  [2014 Jan] 
*برای مزید اطلاع و شناخت؛ شاهکار هنری جدید گروه «فنان ابو محمد»  [2014 Jan] 
*عاقبت نيم شبي مست زره مي‌آئي.از دفتر غزلها  [2013 Dec] 
*مسیح را تعریف کنید انشاءسال 2013 میلادی  [2013 Dec] 
*تسلیتی تکراری و بیفایده! و یا تبریک  [2013 Dec] 
*در دفاع از قهرمانان در زنجیر ویکی دو نکته در مورد ایرج مصداقی   [2013 Dec] 
*سه سروده .طعم روشنائی  [2013 Dec] 
*نيايش نوئل   [2013 Dec] 
*مژده! سر زد از البرز، آفتاب آزادي  [2013 Dec] 
*غزل های یلدا  [2013 Dec] 
*آواز شیپورها( من باز خواهم گشت)  [2013 Dec] 
*و حدیث پیرامونیان هفت حصار  [2013 Dec] 
*پایان اعتصاب غذا. تبریک عام، و تبریک خاص! به آقایان قصیم و روحانی !  [2013 Dec] 
*نگاهی به هستی شناسی مولاناجلال الدین محمد بلخی  [2013 Dec] 
*ابراز نگرانی  [2013 Dec] 
*غزل.  [2013 Dec] 
*معجزه! و شرمنده از بی ایمانی خود  [2013 Dec] 
*دعا   [2013 Dec] 
*هنوز سرودتان را مى خوانم   [2013 Dec] 
*سه گفتگو در باره شانزده آذر اسماعیل وفا یغمائی. م. ساقی   [2013 Dec] 
*در ستایش تاختن  [2013 Dec] 
*هفت حصار  [2013 Dec] 
*یک درخواست و یک جواب و نظر شادروان استاد معین  [2013 Nov] 
*درخواست از دوستان  [2013 Nov] 
*واژگونانیم برچنگک به قصابان بگو   [2013 Nov] 
*اعتصاب غذا خبر جدید  [2013 Nov] 
*دیریست، دریغا  [2013 Nov] 
*بیماران عقیدتی  [2013 Nov] 
*محبت نیست جز در ده نشینان!  دو نوشته و دو اشاره  [2013 Nov] 
*اما باران خواهد بارید  [2013 Nov] 
*لطفا در باره امام حسین دهانتان را ببندید  [2013 Nov] 
*غزل.در کوخ تنفروشان  [2013 Nov] 
*ای تازه فقیه سخت دیر آمده ای  [2013 Nov] 
*آخرین دیدار و گفتگو با مرضیه  [2013 Nov] 
*چند شعر در زندگی و مرگ ابراهیم آل اسحاق  [2013 Nov] 
*ساختار ، واشاره ای به ماجرای سعید جمالی   [2013 Oct] 
*و دیریست، دریغا؛ درنظاره چهلمین روز اعتصاب غذا  [2013 Oct] 
*اگر مرگ نبود  [2013 Oct] 
*سخنرانی در مقابل کشتزاری که گاوها در آن میچرند  [2013 Oct] 
*سر بالین فقیهی بیدار؛ نگاهی گذرا به برخی سایه روشن های زندگی آیه الله منتظری  [2013 Sep] 
*در خیل خائنان  [2013 Sep] 
*آتش تاریک  [2013 Sep] 
*یاداشتی در باره درد نامه استاد حمید رضا طاهر زاده!  [2013 Sep] 
*اگر پرچم آزادی...  [2013 Sep] 
*پیش از آنکه کشتار ششم انجام گیرد  [2013 Sep] 
*نگذاریم یعنی نگذارید بچه های اشرف کشته شوند  [2013 Sep] 
*منظومه کاروان- در سوگ شهیدان اشرف  [2013 Sep] 
*من این سوگ بزرگ را هرگز نمی‌توانم هضم کنم  [2013 Sep] 
*از زورخانه خواجه خضر تا زورخانه سیاست وچرخ قجری یاداشتی بر یاداشت آقای جلال گنجه ای   [2013 Aug] 
*عق ام گرفته است (برای ایرج مصداقی)  [2013 Aug] 
*باز هم تهدید  [2013 Aug] 
*در معنا و مفهوم بند از بند جدا کردن  [2013 Aug] 
*الا یا ایها الساقی  [2013 Aug] 
*باور کنید اعضا و هواداران مجاهدین گوسفند نیستند   [2013 Aug] 
*نگذاریم یعنی نگذارید بچه های اشرف کشته شوند  [2013 Aug] 
*اى آزادى…  [2013 Jul] 
*دوستان سابق! بخود آئید  [2013 Jul] 
*با اسلام عزیز چه باید کرد و چه نباید کرد  [2013 Jul] 
*مراد علی و مرید علی تاملی در پدیده مراد علیگری ومرید علیگری در سیاست  [2013 Jul] 
*به یاد شهید راه آزادی علی امیر کبیر یغمایی   [2013 Jun] 
*من باب اطلاع..برهای تازه باغ!  [2013 Jun] 
*پاسخ به دو سئوال و وقتی ته قضیه بالا می‌آید  [2013 Jun] 
*تداعی ها طرحی از سیمای یک مجاهد و یادی از مهدی افتخاری  [2013 Jun] 
*باز خوانی یک نامه(پاسخ نامه اول خانم اکرم حبیب خانی) و درنگی بر برخی نکات  [2013 Jun] 
*اطلاعیه. ممنوعیت پخش آثار من از رسانه های مجاهدین و شورا ورسانه های وابسته  [2013 Jun] 
*نامه خانم اكرم حبيب‌خاني به كميسر عالي حقوق بشر  [2013 Jun] 
*توضیحی بر یک یاداشت دیگر  و در ستایش «شرف» جمال بامداد [2013 Jun] 
*پنج نامه  [2013 Jun] 
*یک نامه و مشتی خاطره. اسماعیل وفا یغمائی  [2013 Jun] 
*یا اکرم حبیب خانی زنده است؟ ۲ تداعی هاو گوشه هائی از یک واقعیت [2013 May] 
*آیا اکرم حبیب خانی زنده است؟ ۱  تداعی هاو گوشه هائی از یک واقعیت قسمت اول  [2013 May] 
*چاووشی  [2013 May] 
*دردناک، مضحک، خطرناک   [2013 Apr] 
*تو پایدار بمان ای تمامت ایران  [2013 Mar] 
*معنای کلام هستی  [2013 Mar] 
*واقعیت تاریخ ایران و دیدگاههای آقای بنی طرف  [2013 Mar] 
*آیا می شود حرف زد؟  [2013 Feb] 
*   [2013 Feb] 
*مسیح را تعریف کنید  [2012 Dec] 
*به پایان میرسد ای دوست هستی  [2012 Dec] 
*شانزده آذر: چهار گفتگو در باره جنبش دانشجوئی  [2012 Dec] 
*عاشورای ایرانی و نگاهی به برخی چشم اندازها  [2012 Nov] 
*بن بست تن شکست و فراخای جان رسید  [2012 Nov] 
*در درگذشت احمد قابل  [2012 Oct] 
*از زمزمه های ولگردی پیر که ترانه هم میسرود  [2012 Oct] 
*رباعیات؛ ای تازه فقیه سخت دیر آمده ای  [2012 Jul] 
*اگر مرگ نبود  [2012 Jul] 
*جماع الوداع ووداع الجماع با مددی از نسیم شمال و استعانت از ابوالحسن یغما جندقی  [2012 Jul] 
*پیش از آنکه ساکنان اشرف کشتار شوند به یاریشان برخیزیم  [2011 Nov] 
*نگذاریم یعنی نگذارید بچه های اشرف کشته شوند  [2011 Nov] 
*حقیقت ساده  [2011 Oct] 
*تخم اشتباه  [2011 Aug] 
*سخنرانی در مقابل کشتزاری که گاوها در آن میچرند  [2011 Jul] 
* در رازهای پیروزی و دوام مقام معظم بی زوال ولایت  [2011 Jul] 
*باور، تناقض و یک مسئله هندسی  [2011 Jun] 
*با تمام رهبران  [2011 Jun] 
*فرمانده فتح الله.در بدرقه مجاهد قهرمان فرمانده و چریک ارتجاع سوز مجاهد مهدی افتخاری  [2011 Jun] 
*چهار خرداد  [2011 May] 
*توجه به چند نکته ساده  [2011 May] 
*منظومه کاروان در سوگ شهیدان اشرف [2011 Apr] 
*به بهانه سخنان دکتر هزار خانی و سخنی با خانم رجوی  [2011 Apr] 
*ننگ و نفرت بر قاتلان فرزندان مجاهد و مبارز مردم ایران  [2011 Apr] 
*تاملاتی ساده و پراکنده در باره مذهب و لامذهبی   [2011 Jan] 
*گفتگوی م. ساقی، با اسماعیل وفا یغمائی( قسمت چهارم) (سری دوم گفتگوها، گفتگوی چهادهم) [2010 Dec] 
*شانزده آذر: گفتگوی م. ساقی، با اسماعیل وفا یغمائی(3)  [2010 Dec] 
*شانزده آذر، گفتگوی م. ساقی با اسماعیل وفا یغمائی(2)  (سری دوم گفتگوها، گفتگوی دوازدهم) [2010 Dec] 
*شانزده آذر، گفتگوی م. ساقی، با اسماعیل وفا یغمائی (سری دوم گفتگوها، گفتگوی یازدهم) [2010 Dec] 
*یادداشتی بر یادداشت همنشین بهار مشکل اصلی ولایت و سلطنت است و بس [2010 Nov] 
*من باب اطلاع  [2010 Nov] 
*مرگ می آید که ما را نو کند  [2010 Nov] 
*مگر راهی جز مردن؟  [2010 Nov] 
*آی ابراهیم....  [2010 Nov] 
*ابراهیم آل اسحاق به معبود پیوست   [2010 Nov] 
*فرهاد هم به خواب شیرین رفت  [2010 Nov] 
*خاتون (به یاد مرضیه)  [2010 Oct] 
*غزل در خاکسپاری مرضیه بی مرگ  [2010 Oct] 
*در بدرقه بانوی بزرگ تبعیدیان و پناهندگان سیاسی، مادر کوشالی  [2010 Sep] 
*خداینامک (بخش نخست) تاملاتی پراکنده در باره مفهوم خدا  [2010 Sep] 
* سفرت خوش ستار!  [2010 Sep] 
*تجربه  [2010 Sep] 
*موجودات فضائی و نظرات پرفسور هاوکینگ بنده!  [2010 May] 
*ماجرای نقاب و برقع و صدور کثافات مکتبی  [2010 Apr] 
*در شانزدهمین سالگرد سفر کمال رفعت صفایی  [2010 Apr] 
*«درس شناخت» ، «همبستگی ملی» و اهالی «آواتار»!  [2010 Mar] 
*چند خاطره ومن بلوچها را دوست دارم  [2010 Feb] 
*بکوشیم! واگر نه بفکر «تعدادی رهبر» باشیم  [2010 Feb] 
*مقداری توضیح واضحات...  [2010 Feb] 
*یا زلزلت الزلزال!، یا اخرجت الاثقال!  [2010 Jan] 
*سر بالین فقیهی بیدار نگاهی گذرا به برخی سایه روشن های زندگی آیه الله منتظری [2010 Jan] 
*یاداشت و توضیحی کوتاه  [2009 Dec] 
*ملایان بر لب باغچه نعنا!  [2009 Nov] 
*دواسلام متضاد! یا مسلمانان متضاد؟  [2009 Oct] 
*هفت شعر تازه  [2009 Oct] 
*در رهائی از میان فک تمساح وپس از آن  [2009 Oct] 
*پایان ماه رمضان بر روزه داران و روزه خواران مبارک باشد  [2009 Sep] 
*در زیر قناره های قصابان  [2009 Sep] 
*در چگونگی انواع ایستادن و نشستن و خوابیدن  [2009 Sep] 
*کودتای پاسداران و ایرانی تحت حاکمیت نظامیان؟!  [2009 Sep] 
*کجا ایستاده ایم؟  [2009 Aug] 
*قبل و بعد از اعتصاب غذا و برخی نکات  [2009 Aug] 
*عاشورای ایرانی و نگاهی به برخی چشم اندازها به بهانه سالگرد حماسه و جانباختن دلاورانه آریوبرزن و یارانش دردوازدهم اوت سیصد و سی سال قبل از میلاد مسیح [2009 Aug] 
*از سه شنبه تا شنبه و نگاهی به حدیث خونین شهر اشرف (بخش دوم)   [2009 Aug] 
*از سه شنبه تا شنبه و نگاهی به حدیث خونین شهر اشرف  [2009 Aug] 
*دو شعر برای شهیدان اشرف   [2009 Jul] 
*قصیده میر حسینیه موسویه  [2009 Jul] 
*گفتگو با اسماعیل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر-گفتگوهای سری دوم - قسمت دهم   [2009 Jul] 
*رهبران کجایید   [2009 Jul] 
*این یه انقلابه  [2009 Jun] 
*نه ! «ندا» نمرده است  [2009 Jun] 
*بپاس حرمت و شرف ملت ایران  [2009 Jun] 
*گفتگو با اسماعیل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر  [2009 Jun] 
*گفتگو با اسماعیل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر- قسمت ششم (ادامه زنان)   [2009 Apr] 
*گفتگو با اسماعیل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر- قسمت پنجم زنان  [2009 Mar] 
*گفتگو با اسماعیل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر- قسمت چهارم   [2009 Mar] 
*اگر روزي واقعا انقلاب شد  [2009 Feb] 
*گفتگو با اسماعیل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر (۳)   [2009 Feb] 
*گفتگو با اسماعیل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر (۲)  [2009 Feb] 
*گفتگو با اسماییل وفایغمایی، شاعر ، نویسنده و پژوهشگر (۱)  [2009 Feb] 
*در مقدارکی تامل کردن در عمق قضایا و توجه به سر کلفت قضیه!  [2008 Dec] 
*ماجرای سخنرانی خاتمی و داستان کربلائی اسلام و آغوش باز ایران  [2008 Dec] 
*در باره آخوندها آخوندی قضاوت نکنیم  [2008 Oct] 
*گفتگو با اسماعیل وفا یغمایی در موضوع مذهب، حکومت مذهبی، قدیسان و....   [2008 Mar] 
*شاه ، شاه! و خمینی، خمینی است! به بهانه سالگرد ۲۲ بهمن۱٣۵۷ [2008 Feb] 
*آی آدمها در باره گروهی از جدا شدگان از ارتش آزادی و رها شدگان از کمپ تیف و شرایط دردناک آنان در اربیل [2008 Feb]