گاهشماری پارسیان هخامنشی و نام ماههای آن از بابلیان اخذ شده است
جواد مفرد کهلان

در دهه های اخیر که ایرانشناسی در غرب دیگر رونق سابق را ندارد . در خود ایران پدیده روی آوردن خانمها به ایرانشناسی است که از این میان دکتر ژاله آموزگار و رقیه بهزادی نیاز ما را به ایرانشناسان غربی کمتر نموده اند. دنیای انترنت هم در این میان بسیاری از جوانان و نوجوانان دختر و پسر علاقمند ایرانشناسی کشور را حتی در خارج از مؤسسات دولتی و دانشگاهی به تکاپو و تلاش تهییج و تشویق نموده است. حتی نوجوانان هم غالبا با استقلال رأی و نظریات صائب به مسائل تاریخی بر خورد می کنند و به تدریج از قهرمانان سیاسی و فرهنگی به قهر جهالت گرفتار شده کشور اعاده حثیت میشود. سخن در این باب کوتاه می کنیم و بر اصل موضوع یعنی اصل بابلی گاهشماری پارسی دورا ن هخامنشیان بر میگردیم. می دانیم در میان چهار قطب فرهنگی کهن یعنی چین ، هند ، بابل و مصر، سرزمین بابل از همه اینها به سرزمین پارس نزدیکتر بوده است. نگارنده قبلاً به موضوع اصل عیلامی گاهشماری هخامنشیان نیز اندیشیده بودم ولی چون عیلام شناسی و فرهنگ لغات عیلامی نظم و نسق سازمان یافته و تدوین شده ای ندارد و نداشته است؛ موضوع را بلا تعقیب و مسکوت گذاشته بودم. اما خود عیلامیان شدیدا از بابل از این پایتخت فرهنگی دنیای باستان متأثر بوده اند و غالبا زبانهای سومری و اکدی و ارامی را به عنوان زبان مراودات اداری و درباری بکار می برده اند. گفتنی است که موضوع عیلام به ایران ربط دارد یعنی ما خود باید تدوین فرهنگنامه عیلامی همت گماریم و این هم در درجه نخست به دولتی ملی ، زمینی ، بدون تبعیض و صرفا مردمگرا نیاز دارد که امیدواریم این طایر قدوسی تا به زودی بدر مان باز آید.
به هر حال وقتی مقاله دکتر ژاله آموزگار را در باب گاه شماری در ایران باستان را از نظر گذراندم معادلهای بابلی نام ماههای پارسیان عهد هخامنشیان که مقابل هر یک از آنها آورده شده بود، فرصتی بدست داد که به تطبیق معانی لفظی این معادل ها برخیزم. معادلات سختی نبودند با فرهنگ لغات اوستایی و سانسکریت و فارسی و سومری و اکدی هم ریشه نامهای پارسی و هم معادلهای بابلی آنها معلوم و اصلیت بابلی ماههای تقویم هخامنشی روشن گردید:
1- آدو کانیش را به معنی ماه "کندن کانال و راه آب" گرفته اند. اما نظر به معادل بابلی سومری و عیلامی آن یعنی نیسان (ماه نخستین تولیدات کشاورزی) و زیکلی (سیکله کردی، غلات) مفهوم شخم زدن و کاشتن نیز برای آن مناسب می افتد.
2- ثورا وهره (گراز نیرومند، خنزیر)، این نام را به خطا به ماه سر سبزی نیرومند معنی نموده اند که معادل سومری و اکدی آن یعنی آیّارو (جانور نیرومند، عیلامی زرپکیم) حاوی معنی اصلی آن در ترکیب ثورا (نیرومند) و وهره (گراز) است.
3- ثایگرسی (ماه چیدن خاروعلوفه جات)، لفظ ثایگر را به معنی سیر گرفته اند که نظر به اینکه ماه برداشتش در فارس و غالب نقاط ایران دیرتر از این است، لذا آن را باید با توجه به کلمه سانسکریتی تیگمه (گیاه) و معادل بابلی آن به همین معنی خار و علوفه در نظر گرفت؛ چه معادل سومری و اکدی آن یعنی سیمانو را هم می توان زمان درو کردن و بسته بندی خارو علوفه جات معنی نمود. مسلم به نظر می رسد در فارسی کنونی واژه سرسبز از همین ریشه ثایگر به یادگار مانده است . نام آرامی و عیلامی این ماه یعنی هدر (آدار) هم به همین معنی سر سبز است.
4- گرماپد (به زمین افتادن گرما) که لابد از ترجمه ظاهر ایرانی معادل بابلی و عیلامی این ماه یعنی دموزی (تموز= در اصل یعنی مخفی و پسر اصلی و میرا) و هلیمه (هبلیمه= ماه فرزند اصلی میرا) در شکل ظاهری پارسی آن دمو (دما/حرارت یا مخلوق) و زی (زا، فرو هشتن) عاید شده است.
5- اورنابخشی (داغ کننده= ماه رمضان اعراب و زیلتم آرامی عیلامی یعنی ماه شدت گرما) با ماه سومری آبو (داغ، گرم) مطابق است. برخی این نام را درن باجی (ماه اخذ مالیات) خوانده اند که با معادل سومریش همخوانی ندارد.
6- گرماپسی (ماه فروکش کردن شدت گرما= ماه شمبلت مندائیان) که معادل ماه بابلی اولولو (قابل تحمل شدن[شدت گرما]) می باشد. کرباشیش و گربشیش علی القاعده صورتهایی از گرماپسی هستند. معادل آرامی عیلامی بلیلیت این ماه را می توان به معنی ماه ملایم شدن شدت گرما گرفت.
7- باگیادی (ماه بذل و بخشش) که این نام به وضوح با نام سومری تشریتو (در اصل بابلی خود یعنی ماه برابری و اشتراک مساعی و همکاری) مطابقت دارد. معادل عیلامی /آرامی آن منشرکی را نیز می توان ماه بخشش مشترک و همگانی گرفت.
8- ورکه زنه (گزنده زهر دار) با ماه بابلی آراه سمنه ( ماه سیمانو یعنی ماه عقرب سّمی) یکی است. معادل عیلامی آرامی آن لنکلی (مرگبار) نیز گویای همین مفهوم است.
9- آثی یادیا ( مراقبت و محترم شماری) با ماه بابلی کیسیلیمو (امنیت دهی) مفهوم واحدی را اراده می نماید. نام آرامی عیلامی معادل آن شبری (عطیه، بخشش و برکت) است.
10- انامک (بالا آمدن ابرها= رهل آرامی عیلامی) با نام ماه سومری معادلش تبتو (ماه آبهای سیلابی) مناسبت و همخوانی دارد. نام آرامی عیلامی دیگر آن شرمی به معنی جاری شدن آبهای فراوان است.
11- زمیمه (در خانه ماندن) با سباتو (آرامش در خانه) در معنی ماه استراحت در خانه اشتراک دارد. ماه عیلامی معادل یعنی کوتممه به آرامی به معنی ماه استراحت بسیار است.
12- ویاخنه (ماه شخم زدن) با آدارو ( شیار کشیدن و شخم زدن) هم مفهوم است. نام عیلامی معادل ویاخنه یعنی اشه توک پی را می توان به آرامی عیلامی به معنی شخم زنی از برای کشاورزی گرفت.
اگر مفهوم نام ماههای عیلامی قدیم مشخص می بود (که لابد با نام ماههای بابلی و پارسی مربوط هستند) می توانستیم با اطمینان و دقت بیشتر در این باب سخن گوئیم. در عمل برعکس می توان به تعیین و محک زدن معنی نامهای عیلامی مجهول از روی معادل های پارسی و بابلی برآمد. نگارنده در این باب به استعانت از زبانهای عربی/آرامی و کردی این نامهای عیلامی را قابل تبیین با زبان آرامی دیدم که آنها را در متن فوق منظور د اشتم.
جدول‌ 3 ـ نام‌ ماههاي‌ سال‌ در گاه‌شماري هخامنشي‌ (پارسي‌ باستان‌) و معادل‌ عيلامي ‌قديم‌ و پارسی‌/عيلامي جديد و بابلي‌ آنها بر اساس‌ كتيبه‌ بيستون‌ و الواح‌ خزانه‌ تخت‌ جمشيد (مأخذ مرکز تقویم، وابسته به دانشگاه تهران)

رديف پارسي ‌باستان عيلامي ‌قديم پارسی/عيلامي‌ جديد بابلي
1 آدوكَنَيشه زيكلي هَدُوكَنَّش ‌نيِسَنُّو
2 ثورَ واهَرَ/ثورواهر زَرپَكيم ‌ثورمَر/ثورمر اَيّارو
3 ثايگرَچِش ‌هَدَر ساكُورَيزيش ‌سيمَنُّو
4 گَرمَ‌پَده هَلّيمِه ‌كَرمَبتَش دُوئوزو/دوموزو
5 دَرَن‌ باجيش/اورناباخشی ‌زيلَّتَم ‌تُورنَبزيش ‌آبو
6 كارباشيَش ‌بِليليت كَربَشيَش ‌اُولولو
7 باگيَادِش ‌مَنشَركي بَكِيَتيش تَشريتُو
8 وركَزَنه ‌لَنكِلي مَركَشَنَش ‌اَرَهسَمنَه
9 آثياديه شيبَري هَشييَتيش ‌كيسيليمُو
10 اَنامَكَه شِرمي/رهل ‌هَنمَكَش ‌تِبِتُو
11 ثويووا/زمیمه كوت‌ مَه‌مَه‌ سَمي‌يَمَش ‌شَباتو
12 وياخنَه‌/وييَخنَه اَشّه‌توك‌پي ‌ميَه‌كَنّش ‌اَدّارُو

مقاله تحقیقی دکتر ژاله آموزگار را در اینجا با اصلاح اشتباهات تایپی آن از روزنامه اطلاعات نقل می نمائیم، گرچه ایشان و منابعشان محک اساسی در این باب یعنی معنی نام ماههای های بابلی را که خود از آنها یاد نموده اند؛ به عنوان محک متقابل نادیده گرفته و از ارائه نظریات صائب و دقیق در این باب دور مانده و ناچار به تکرار اقوال مستشرقین غربی قرن پیش گردیده است.
گاه‌ شماري ‌در ايران‌ باستان‌
دكتر ژاله آموزگار

سرزمين ايران با تمدن كهنسال خود در تاريخ دانش گاه‌شماري جهان جايي بسيار ارزنده دارد و تقويم كنوني ما كه يكي از كم‌نظيرترين و دقيق‌ترين و احتمالاً منطقي‌ترين تقويم‌هاي دنياست، راهي بس دراز پيموده تا صورت كنوني را به خود گرفته است. گاه‌شماري ايران در طي تاريخ خود،‌به دلايل عديده، ماههاي سرگردان، جشنها و نوروزهاي چرخان و سالهاي نامنظم كبيسه اجرا نشده، بسيار داشته است. بزرگان بسياري، غالباً ناشناس، به جان كوشيده‌اند تا سرانجام اين راه پرنشيب و فراز در نورديده شود و تقويمي به صورت كنوني از گذشتگان نامدار به دست ما برسد كه بتوانيم به آن بنازيم و چون ميراثي گرانبها، به فرزندان خود بسپاريم.‌اما تنها سرزمين ما نبوده است كه براي يافتن راهي درست، براي سنجش زمان، از سنگلاخ‌ها گذشته است. اين مسئله از ديرباز و از هزاره‌هاي پيشين ذهن انسانها را به خود مشغول كرده است.

بشر نخست شب و ماه را ملاك قرار داده است و شايد دليل آن اين باشد كه غالباً ماه را نماد جامعه شباني و خورشيد را نماد جامعه كشاورزي مي‌دانند و جامعه شباني، در بسياري از فرهنگها، بر جامعه كشاورزي تقدم داشته است. از سوي ديگر، دسترسي به تغييرات ماه، براي سنجش زمان آسان و عملي بوده است. هر كسي مي‌توانسته با چشم خود تغييرات ماه را در شب‌ها ببيند و با ماه از هلال يا غُرّه تا بدر و از بدر تا ناپديد شدن ماه يا سَلخ پيش برود.اما دگرگوني‌هاي خورشيد و آگاهي از تغييرات زماني آن مي‌توانست فقط در انحصار گروهي ويژه باشد.

در گاه‌شماري ماهي (يا قمري، آغاز و پايان هر شبانه روزي نيمه شب بود؛ بابلي‌ها يك شب و يك روز كامل را به عنوان روز كامل حساب مي‌كردند و در ميان اقوام آريايي اصل واحد زمان براي حساب مدت كوتاه، شب بود. در حالي كه در گاه‌شماري كاملاً خورشيدي، رسيدن مركز قرص خورشيد به محاذات نصف‌النهار، آغاز و پايان محسوب مي‌شد.‌

در سرزمين ما هم گاه‌شماري نخست برمبناي ماه بود، همچون هند و همچون بين‌النهريني كه ميراث فرهنگ غني سومري و سپس بابلي را با خود دارد. جاي پاي اين موضوع را در اوستاي كهن نيز مي‌بينيم. در حدود پنج قرن پيش از ميلاد، گاه‌شماري برمبناي ماه با گاه‌شماري خورشيدي كه احتمالاً رهاوردي از مصر بود، درآميخت.‌

براي دوره هخامنشي، هرودت (كتاب سوم، 90) اشاراتي به سال 360 روزه دارد. او از 360 اسب سفيد داريوش سخن مي‌گويد كه به ازاي هر روز از سال خراج مي‌گرفت. پلوتارك نيز روايتي (احتمالاً نادرست) را نقل مي‌كند كه اردشير دوم 360 زن به شمارش 360 روز سال داشت.

پس اين دوره، دوره دوازده ماهِ سي‌روزه است كه نياز به اجراي كبيسه دارد تا با سال خورشيدي همساني يابد؛ از اين روي هر شش سال يك بار ماهي اضافه بر ماه‌هاي دوازده‌گانه به عنوان ماه سيزدهم بر سال افزوده مي‌شد.‌

نام ماه‌هاي دوازده‌گانه تقويم دوره هخامنشي را برمبناي سنگ نوشته‌هاي هخامنشي و به خصوص سنگ‌نوشته بيستون مي‌توان مورد بحث قرار داد. نام نه ماه از اين ماهها مستقيماً در اين كتيبه‌ها ذكر شده است و بازسازي نام سه ماهي كه در روايت فارسي باستان نيست، از روي متن‌هاي ايلامي و بابلي امكان پذير هست. ترتيب اين ماهها چنين است:

ماه اول‌ Adu Kanaisa ناميده مي‌شود كه مطابق با ماه فروردين زردشتي و‌ Nisann بابلي است. اين واژه را تركيبي از ---‌ adu به معني <راه آب> و ---‌ kan در مفهوم <كندن> مي‌گيرند. اين مفهوم نشان دهنده از سرگيري فعاليتهاي كشاورزي در آغاز بهار است. احتمالاً اين فعاليتها از ماه پيش يعني آخرين ماه سال آغاز مي‌شود؛ چون مفهوم نام ماه دوازدهم نيز با اين معني هماهنگي دارد.‌

ماه دوم در كتيبه‌هاي هخامنشي‌ ‌ suravahara ناميده مي‌شود. كه همزمان ارديبهشت ماه است و در بابلي‌ Ayyaru ناميده مي‌شود. ارتباط نام فارسي باستان اين ماه با واژه Vahara، كه نياي واژه <بهار> است، كاملاً روشن است. بخش اول آن مي‌تواند هم به معني <جشن و سور> باشد و هم به معني <نيرومند>. پس مفهوم نام اين ماه هخامنشي مي‌تواند <بهار كامل>، <اوج بهار> يا <بهار نيرومند> معني دهد كه خود حاكي از اوج‌گيري گرماست.‌

ماه سوم كه در كتيبه‌هاي هخامنشي‌ ‌ thaigarci نام دارد، برابر با ماه خرداد است و در بابلي‌ Simmannu ناميده مي‌شود. يافتن مفهوم قابل قبولي براي نام اين ماه كارآساني نيست. برخي آن را تركيبي از واژه -‌ ‌ thaigar به معني <سير> و -‌ ci به معني چيدن مي‌دانند.

ماه چهارم‌ garmapada ناميده مي‌شد كه همزمان با تير ماه است و در بابلي‌ Dumuzu ناميده مي‌شود. در نام اين ماه تركيبي از -‌ garma به معني <گرما> و -‌ Pada به معني <زمان> را مي توان ديد.‌
نام ماه پنجم كه همزمان مرداد ماه است، در كتيبه‌هاي هخامنشي نيامده است و از روي متنهاي ايلامي به صورت‌ ‌ urnbaxsi يا‌ Drnabaji بازسازي مي‌شود. اين ماه در بابلي‌ Abu ناميده مي‌شود. در بخش دوم تركيب نخستين‌‌ ‌‌(urnabaxsi) واژه -‌ baxsi را مي‌توان به معني بخشيدن و در قسمت دوم تركيب دوم‌‌ ‌‌(Drnabaji) واژه -‌ baji را مي‌توان به معني <باج و خراج> گرفت و براي قسمت اول هر دو تركيب مفهوم قابل قبولي نمي‌توان عرضه كرد.

نام ماه ششم كه برابر شهريور ماه است، در كتيبه‌ها ذكر نشده است. نام بابلي آن‌ Ululu است. از روي متون ايلامي به صورت‌ Garmabaxsi يا‌ Xaropasiya بازسازي مي‌شود. در بخش اول تركيب دوم مي‌توان واژه‌ - Xara<خار> را ديد با واژه -‌ Pasiya به معني به هم بستن. يعني ماهي كه در آن خار را دسته مي‌كنند. اين مفهوم چندان منطقي به نظر نمي‌رسد. در تركيب اول نيز ‌ Garma<گرما> و ‌ baxsi<بخشيدن> مشخص است، ولي مفهوم اين تركيب نيز با زمان ماه هم‌‌آهنگي چنداني ندارد.‌

نام ماه هفتم‌ Bagayadi نام بابلي آن‌ Tasritu است، بسيار مورد توجه و بحث پژوهشگران قرار گرفته است. آن را تركيبي از واژه -‌ baga به معني <خدا> و -‌ yadi به معني <به جاي آوردن آيين نيايش خدايان> دانسته‌اند و نشانه‌اي از راهيابي عنصر ديني در گاه‌شماري هخامنشي. اين ماه برابر ماه مهر است و اين سؤال پيش مي‌آيد كه: آيا منظور از‌ baga ايزدمهر است؟ اين احتمال نيز داده مي‌شود كه اين ماه صرفاً ماه تقسيم هدايا و شيريني‌ها بوده و بازمانده‌اي از جشن پارسي‌z bayya را شايد بتوان در آن ديد. ضمناً -‌ baga را به عنوان نياي واژه <باغ> كه مفهوم <سهم> و <بخشي از زمين> را دارد، نمي‌توان از نظر دور داشت.> قرائني نيز وجود دارد مبني بر اينكه آغاز سال در اعتدال پاييزي، يعني در آغاز اين ماه قرار داشت. جشن معروف مهرگان نيز در اين ماه اجرا مي‌شد.

نام ماه هشتم كه برابر ماه آبان است، در كتيبه‌هاي هخامنشي وجود داشته است ولي در اثر مرور زمان پاك شده. نام بابلي اين ماه‌ Arahsamna است. بازسازي نام اين ماه در فارسي باستان به صورت‌ Vrkazana يا‌ Vrkajana است كه واژه‌ اول آن -‌ Vrka به معني <گرگ> و واژه دوم آن اگر -‌ Zana خوانده شود، يعني ماهي كه در آن گرگ زاييده مي‌شود و اگر‌ Jana گرفته شود، يعني ماهي كه در آن گرگ شكار مي‌شود.

ماه نهم‌ Aciyadiya نام دارد كه برابر ماه آذر است و نام بابلي آن‌ Kislimu است. مفهوم آتش را در نام اين ماه مي‌توان ديد:‌‌Aci در فارسي باستان نياي واژه‌ آذر است. (واژه آتش، واژه‌اي قرضي از صورت اوستايي آن است.) جزء دوم‌ Yadiya معني نيايش و ستايش را مي‌دهد پس اين ماهي است كه در‌ آن آتش نيايش مي‌شود. اين مورد از موارد نادري است كه نشانه‌اي از خدايان مزديسني و آيينهاي مربوط به آنها را در اين گاه‌شماري مي‌توان ديد.

ماه دهم كه برابر ماه دي است، در فارسي باستان‌ Anamaka ناميده مي‌شود و نام بابلي اين ماه‌ Tebetu است. مفهوم نام اين ماه مي‌توان <ماه بي‌نام> باشد. اين معني بحثهايي را پيش‌آورده است. شايد بتوان در آن نشانه‌اي از فرهنگي بسيار كهن ديد؛ دوراني كه ماه زمستان چون با هيچ فعاليت انساني تطابق نداشت، بي‌نام بود. برخي تصور مي‌كنند كه در اين نام اشاره به ايزدي اسرارآميز است. همچنين در مورد اطلاق آن به اهوره‌مزدا، يا ميتره نظريات ترديدآميزي را اظهار كرده‌اند. اين نام در سنسكريت براي ناميدن ماه اضافي به كار مي‌رود و در زير اشاره مي‌كنيم‌ كه نام دي در گاه‌شماري زردشتي از واژه اوستايي‌ daovah مي‌آيد كه صفت دادار اهوره مزداست.

نام ماه يازدهم كه برابر ماه بهمن است، در نوشته‌هاي فارسي باستان نيامده است. شكل ايلامي آن نيز به صورتي است كه مشكل بتوان از آن به نتيجه قابل قبولي رسيد. شايد بتوان آن را‌ Zamima خواند، هم خانواده با واژه - zam كه به معني زمستان و فصل سرد‌‌ ‌‌ است كه بيشتر دور از ذهن است. نام بابلي اين ماه‌ sabatu است.‌

سرانجام ماه دوازدهم كه‌ Viyaxna يا‌ (vayaxvna) Viyaxana نام دارد كه در آن به آساني نشانه‌اي از <كندن> و شخم زدن را مي‌توان ديد و با ماه اول سال نوعي هماهنگي دارد و نشان دهنده آغاز فعاليتهاي كشاورزي است. حتي نشانه‌هايي از اين هست كه در دوراني آغاز سال در اين ماه قرار داشته است. نام بابلي اين ماه‌ Addaru ا ست.

همان‌طور كه مشاهده شد، نام ماهها بيشتر با مسائل كشاورزي ارتباط دارد. تركيب روزها در گاه‌شماري هخامنشي با عدد مشخص مي‌شد، مثلاً: <از ماه ويَخنَه چهار روز سپري شده بود. پنج روز از ماه گر‌مه پَده گذشته بود> و غيره.

در مورد زمان و نحوه برقراري گاه‌شماري زردشتي نظريات متفاوت است. برخي بر اين عقيده‌اند كه پارسيان در مرحله‌اي شايد در دوره اردشير دوم كه با مناسك ديني جديدي روبرو هستيم، براي درست كردن سالنمايي جدا از اين سالنما، براي استفاده در سراسر مجامع ديني پيشگام شدند و احتمالاً دين مردان برجسته‌ همه ايالتها فراخوانده شدند تا پيرامون اين اقدام مهم به مشورت بپردازند و سالنماي زردشتي به ابتكار پارسيان احتمالاً در اواخر دوره‌ هخامنشي به وجود آمد.

اين نظريه مورد قبول گروهي ديگر از دانشمندان قرار نمي‌گيرد و چنين استدلال مي‌كنند كه اگر اين تقويم در اين دوره وارد شده باشد، مي‌بايست نام ماهها به فارسي‌باستان ترجمه شود. در حالي كه نامهاي شهريور و مهر صورت فارسي‌باستان ندارند و برخي از نامهاي ماهها صرفاً زردشتي هستند؛ مانند فروردين و ارديبهشت و بهمن. تنها زباني كه در اين ميان مي‌تواند نقش ميانجي داشته باشد، زبان‌ پارتي است. پس احتمالاً اين تقويم و نامهاي اوستايي ماهها، نخست در ايران شرقي مورد قبول قرار گرفت و اجرا مي‌شد، سپس در دوره اشكانيان و به‌خصوص در عهدي كه پس از دگرگونيهاي فرهنگي دوره سلوكيان گرايش بيشتري به فرهنگ ايراني پيدا شد، احتمالاً در حدود قرن اول ميلادي، در ايران غربي نفوذ كرد.

در اين گاه‌شماري زردشتي سال دوازده ماه دارد كه هركدام به نام ايزد يا امشاسپندي ناميده مي‌شود. اين نامها هنوز پس از گذشت ساليان، برتارك ماههاي ما مي‌درخشند. نام هر شش امشاسپند (بهمن، ارديبهشت، شهريور، اسپندارمد، خرداد و امرداد) در اين فهرست جاي دارد. اين ماهها سي روزه هستند. پنج روز باقيمانده از 365 روز به نام پنج روز <بهيزك> يا <اندرگاه> يا <پنجه‌ دزديده> (خمسه‌ مسترقه) يا تروفته (پهلوي ‌: truftag<دزديده>) به پايان ماه دوازدهم، افزوده مي‌شدند. متون اوستايي كهن و متأخر، تقسيمات سال را به اين صورت منظم، گزارش نمي‌كنند، حتي نام نوروز نيز در هيچ بخش اوستا نيامده است؛ اما نام روزها و ماهها كه بر روي آثار بازمانده از دوره‌ اشكاني و به‌خصوص در سفالينه‌هاي نسا ديده مي‌شود، تطابق كامل با تقويمي دارد كه در زير توضيح داده مي‌شود: نام دوازده‌ماه در بندهشن آمده است.

برخي از پژوهشگران عقيده دارند كه ترتيب نام‌گذاري ماهها در تقويم زردشتي از فلسفه خاصي پيروي مي‌كند. سال با ماه فروردين آغاز مي‌شود كه به <فروهر>ها يا <فروشي>ها اختصاص دارد. فروهرها، همزادان آن جهاني آدميان هستند كه پيش از آفرينش‌ مادي مردمان در آن جهان به وجود مي‌آيند و پس از مرگ مردمان نيز همچنان در دنياي ديگر جاودانه زندگي مي‌كنند و از كيفرها و مجازاتهايي كه روانها متحمل مي‌شوند، به‌دورند و حالت جنگجويانه دارند و اهوره مزدا را در نبرد او با اهريمن و ديوان ياري مي‌دهند. واژه فروشي در اوستا مؤنث است.

در دوران باستان عقيده عمومي بر اين بود كه فقط پهلوانان داراي فروهر هستند؛ ولي بعدها باورهاي مردم اين موهبت را شامل همه‌ مردمان كرد. به اعتقاد ايرانيان باستان فروهرها، در ماه فروردين به زمين باز مي‌گردند و هر يك به خانه خود فرود مي‌آيند، ده روزي، (پنج روز پيش از پايان سال يعني در آخرين گاهنبار و پنج روز بعد از شروع سال نو) و به روايتي تا روز فروهر ماه فروردين (يعني روز نوزدهم ماه) در روي زمين به سر مي‌برند. آنها از ديدن پاكيزگي و درخشندگي خانه‌ بازماندگان خود دلخوش مي‌شوند و براي شادكامي و بركت خاندان دعا مي‌كنند.

براي آمدن آنها به روي زمين و براي اينكه راه را به فروهرها بهتر بنمايانند، رسم بر اين بود كه در شبهاي آخر سال، و احتمالاً در آغاز پنج روزِ آخرين گاهنبار و در شب نوروز بزرگ، مراسم آتش‌افروزي بر بامها انجام مي‌دادند كه هم راهگشاي فروهرها باشد و هم به دور و نزديك آگاهي دهند كه سال نو مي‌آيد. و احتمالاً بازگشت فروهرها در پايان اقامتشان در زمين به بدرقه‌اي باشكوه نياز دارد كه همه خانه‌ها را ترك مي‌كنند و در دامن دشت و صحرا با آنان بدرود مي‌كنند.

ارديبهشت‌ Ardavahista / Asavahista اوستايي، نام يكي از امشاسپندان است كه موكل بر آتش است و زمان اين ماه هنگامي است كه گرماي تابستان در فلات فارس رفته رفته احساس مي‌شود.‌

جشن <بهار بوده> كه همزمان با نخستين گاهنبار <مَديوزرم> و در اسطوره‌ زندگي زردشت به وضوح به آن اشاره مي‌شود، در اين ماه قرار دارد. يكي از وظايف ارديبهشت امشاسپند نظارت بر نظم‌هاي زندگي است. به‌خصوص كوشش او بر اين است كه گياهان نيز به سامان برويند و رشد كنند، اين ماه اوج رويش گياهان است.

خرداد‌ Haurvatat) در اوستا) و امرداد‌‌Amartata) در اوستا) دو امشاسپند مؤنثي هستند كه موكل برگياه و آب و تندرستي‌اند و بانوانه بر مسائل مربوط به خوراك كه بنيان آن بركشاورزي است، نظارت دارند. اين دو ماه سوم و پنجم در دو طرف ماهي هستند كه در تقويم كنوني ما تحت تأثير فرهنگ ايران غربي تير ناميده مي‌شود. واژه تير را هم مي‌توان از‌ tirya به معني <سريع> گرفت و يا از‌ tigra به معني <تير> اين نام به جاي تيشتر‌ tistrya) در اوستا) آمده است كه ايزد باران است و شايد اعلام كننده‌ بارانهاي تند و متناوبي كه پس از گرماي شديد، انتظار آن را مي‌توان داشت. نقش باران در كشاورزي و نقش كشاورزي كه در خوراك و وظيفه اين دو امشاسپند مؤنث خرداد و امرداد در مورد تأمين غذا، در نحوه قرار گرفتن نام اين ماهها قابل توجه است.

ماه شهريور‌ra Vairya) تXsaدر اوستا) نام امشاسپندي است كه موكل بر فرمانروايي خوب است و بر كانيها نظارت دارد و به عبارت ديگر سرور دارايي و ثروت است. ماه شهريور ماهي است كه محصول برداشت مي‌شود، تلاشها به بار مي‌نشيند و دارايي به خانه مي‌آيد.

ماه هفتم، ماه مهر يا ماه ميتره در اعتدال پاييزي به جاي اعتدال بهاري قرار داشت و جشن مهرگان كه در اين ماه قرار دارد، همسان جشن نوروز بود. دراين ماه پاشيدن بذر انجام مي‌شد و اهميت آن همسان آغاز بهار بوده كه زايش‌است و نوزايي.‌

ماه هشتم ماه آبان ماهي است كه در سرزمين‌ پارس انتظار بارش باران مي‌رفت. اين ماه به آبها و به بانوي آب (اناهيتا) تعلق دارد. همچنان كه <آبان يشت> اوستا نيز مختص اين ايزد بانوست.‌

ماه نهم ماه آذر است در مفهوم آتش، اين ماه زمينه را براي ماه سخت و سردي فراهم مي‌كند. در اين ماه سرما فرا رسيده، ولي سخت‌تر از آن در راه است. از اين رو در اين ماه جشنهاي متعدد مربوط به آتش برگزار مي‌شد. جشني به نام <آذر جشن> روز نهم آذر(آذر روز از آذرماه) مرسوم بوده است. بيروني از جشن ديگري كه در ماه آذر برگزار مي‌شد، سخن مي‌گويد. جشن‌هاي ديگر نيز منسوب به ماه آذر در آثار بيروني آمده است.‌

ماه دهم يا ماه دي از -‌ day به معني آفريدن، صفت اهوره‌مزداست، اين ماه كه سخت‌ترين ماه سال به شمار مي‌آمده است، براي تبرك بايد لقب اهوره‌مزدا را داشته باشد تا مردمان در برابر ديو سرما نيرومندتر و مقاوم‌تر از هميشه باشند و به عبارت ديگر قداست نام از آفات جلوگيري كند. احتمال مي‌دهند كه در دوراني سال با اين ماه شروع مي‌شد؛ زيرا در پايان ماه آذر و آغاز ماه دي، شب، درازترين زمان خود را مي‌گذراند و بعد، از فردا خورشيد نيرو مي‌گيرد و رشد مي‌كند و اين پيروزي روشني بر تاريكي است.‌

ماه يازدهم يا بهمن‌ Vohu manah) در اوستا) به معني انديشه‌ نيك، نام نخستين امشاسپند مقرب درگاه اهوره مزداست كه در دنياي اهورايي در دست راست اهوره‌مزدا قرار دارد و شايد بدين مناسبت است كه در اين گاه شماري نيز بلافاصله پس از ماه دي قرار دارد.

ماه دوازدهم يا ماه اسفند، ماه سپندارمذ(‌‌Spanta Armaiti در اوستا) است، امشاسپند و ايزد بانوي نگاهبان زمين. در اين ماه، زمين پس از تاراج زمستان كم‌كم گرم مي‌شود و جان مي‌گيرد و براي دانه‌هاي غله و بذرهاي پاشيده كه در آغوش دارد، زمينه‌ رشد فراهم مي‌كند و بدين سان سال كهن تمام مي‌شود و سال نو از راه مي‌رسد.
‌‌***‌

ترتيب روزها نيز در تقويم زردشتي با مسائل آييني و با خدايان زردشتي ارتباط مستقيم دارد. هر روز ماه به نام ايزدي يا امشاسپندي تبرك مي‌شود. هفته به صورتي كه متداول تقويم امروز ماست، در تقويم زردشتي وجود نداشت. هفته با نام‌هاي امروزي آن، زيربناي بابلي دارد؛ ولي سي روز ماه زردشتي به گونه‌اي به چهار بخش تقسيم مي‌گردد: دو هفت روز و دو هشت روز، كه بر سر هر كدام از اين چهار بخش، نام اهوره مزدا يا صفت و لقب او <دي> ديده مي‌شود و براي اينكه روزهاي <دي> با هم اشتباه نشوند، آنها را با نام روز بعد مشخص مي‌كنند. در نام‌گذاري روزهاي ماه نيز فلسفه و ترتيب خاصي ديده مي‌شود:

بخش اول كه هفت روز است، در راس آن نام اهوره‌مزدا و به دنبال آن نام شش امشاسپند مي‌آيد؛ به اين ترتيب: 1- اهوره‌مزدا، 2- بهمن، 3- ارديبهشت، 4- شهريور، 5 - اسفند،‌ 6 - خرداد ، 7- امرداد.‌

بخش دوم نيز هفت روز است. لقب اهوره‌مزدا در راس آن قرار دارد و نام خداياني كه به دنبال مي‌آيند، پديده‌هاي طبيعت را نشان مي‌دهند؛ به اين ترتيب:‌

8‌ - دي به آذر، 9- آذر، 10- آبان، 11- خور(خورشيد)، 12- ماه 13، تير(موكل بر باران) 14- گوش(ايزد موكل بر چهارپايان و حافظ روان‌ گاو نخستين).‌

بخش سوم كه هشت روز را دربرمي‌گيرد، با نام <دي> شروع مي‌شود و بلافاصله پس از آن نام <مهر> مي‌آيد، در حقيقت همچون تقسيم‌بندي ماههاي سال كه نيمه دوم سال به مهر سپرده مي‌شود، گويي بر نيمه دوم روزهاي ماه نيز مهر سروري دارد. ايزداني كه به دنبال مي‌آيند، با مهر مرتبط هستند: 15- دي به مهر، 16- مهر، 17- سروش(ايزد فرمانبرداري كه همكار مهر در سر پل چينوَد است)، 18- رش (ايزد دادگري و خداي ترازودار كه ثوابها و گناهها را همراه مهر و سروش در سر پل چينوَد مي‌سنجد)،‌ 19- فروردين(كه با فروهرها و روح درگذشتگان ارتباط دارد)، 20- بهرام / ورهرام(ايزد نبرد و پيروزي كه روان را در گذر به جهان ديگر ياري مي‌كند)، 21- رام (ايزد آرامش‌بخش)،‌ 22- باد (با ايزد واي ارتباط دارد) و اين سه ايزد اخير همكاران هم به شمار مي‌آِيند.‌

بخش چهارم كه هشت روز دارد و نام دي بر تارك آن است، بيشتر به ايزد بانوان اختصاص دارد: 23- دي به دين، 24 - دين (ايدز بانوي موكل بر بينش دروني و انتخاب درست دين، ايزدي كه روان درستكار را در پل چينود همراهي مي‌كند) 25- اَر-د/ اَشي(ايزد بانوي دارايي و خوشبختي و بركت)، 26- اشتاد (جفت آسمان در زمين و ايزد بانوي راستي و عدالت) 27- آسمان، 28- زامياد (گونه‌اي از سپندارمد و ايزدبانوي زمين) 29- مارسپند/ منثره سپند (ايزد موكل بر گفتار مقدس)، 30- انارام / انَغرام ( ايزد موكل بر روشنايي‌هاي بي‌پايان).‌

پنج روز باقيمانده از 365 روز خورشيدي كه <پنجه‌ دزديده ) يا <بهيزك> است به نام پنج بخش از نخستين سرودهاي گاهاني نام‌گذاري شده‌اند:‌اهنودگاه(‌ ‌‌(‌ahunawad، اوشتودگاه (‌‌ (‌ustawad ، سپندمدگاه (‌ (‌‌Spandomad، ‌و هو شهر/ و هو خشثرگاه(‌ (‌Vohusahr، و هشتوئيشت‌گاه(‌(‌Vahistoist.اين روزها، روزهاي پاياني سال هستند كه ششمين گاهنبار را نيز شامل مي‌‌شوند.‌

‌نقصان شش ساعت و در واقع پنج ساعت و 48 دقيقه و 51/45 ثانيه نسبت به سال شمسي حقيقي، يك روز در چهار سال مي‌‌شد كه در صد و بيست سال به يك ماه بالغ مي‌‌گشت. آن وقت يك ماه به به صورت ماه سيزدهم بر سال مي‌‌افزودند و آن ماه اضافي در زمان اجراي اولين كبيسه به نام ماه اول سال مي‌‌خواندند و در واقع ماه اول را تكرار مي‌‌كردند، يك فروردين در پايان سال و يكي ديگر به دنبال آن، در آغاز سال. پس از آن تا صد و بيست سال سال ديگر، باز بدون كبيسه، با سال ناقص مدارا مي‌‌كردند و در پايان اين دوره‌ صد و بيست سال، ديگر بار يك ماه، برسال مي‌‌افزودند و اين بار ارديبهشت را مكرر مي‌‌ساختند و هكذا. سالي كه در آن كبيسه انجام مي‌‌گرفت، <سال بهيزك> خوانده مي‌‌شد و سال مباركي به شمار مي‌‌آمد، مالياتها بخشوده مي‌‌شد و جشنهاي خاصي برپا مي‌‌گرديد.‌

بعد از اسلام، ايرانيان گاه شماري ايراني را در ميان خود نگاه داشته بودند و به جز ماه روزه و حج، در ساير موارد از تقويم ايراني استفاده مي‌‌كردند و جشنهاي خود را نيز بر منوال سابق برپا مي‌‌داشتند. البته بودند ايرانياني همچون غزالي كه مخالف برپا داشتن مراسم ايراني و به‌خصوص نوروز بودند؛ ولي شعوبيه به‌خصوص براجراي مراسم نوروز اصرار داشتند و برگزاري دو جشن بزرگ ايراني يعني نوروز و مهرگان را به بزرگان دين نسبت دادند.

در اواخر دوره ساساني، به دليل نابساماني‌هاي حكومتي، كبيسه‌اي كه مي‌‌بايست اجرا شود، انجام نگرفت و بعد از اسلام نيز اين عمل مورد اهمال قرار گرفت ظاهراً اين <اندرگاه> در آخر آبان مي‌‌بايست انجام گيرد و نشده بود. در ضمن اعمال ماههاي قمري، در تشكيلات اداري، اشكالات فراواني از لحاظ اخذ ماليات پيش آورد. چون مردم در مهرگان و نوروز ماليات يا خراج مي‌‌پرداختند و گردان بودن اين روزها همه نظم‌ها را به هم زده بود؛ لذا در همان آغاز، بيشتر براي نفع دستگاه خلافت، تغييراتي در اين مسير صورت گرفت.‌

در زمان هارون‌الرشيد، يحيي برمكي به شكايت دهقان‌ها در مورد اشكالاتي كه عدم اجراي كبيسه ايجاد كرده بود و دست‌تنگي آنان در موقع پرداخت ماليات، رسيدگي كرد و نوروز را عقب‌تر برد. المعتضدبالله، در سال 282 هجري قمري باز در راستاني منافع حكومتي، دستور به اجراي كبيسه داد، براي اينكه موقع پرداخت خراج را در سال با برداشت محصول و فعاليت‌هاي كشاورزي دهقانان يكسان كند و امرا مكرر در اين زمينه تغييراتي دادند.

ولي بهترين و رايج‌ترين اصلاحي كه در زمينه گاه شماري در ايران، بعد از اسلام به عمل آمد، همان ايجاد <تاريخ جلالي> يا <ملكي> بودكه در دوره ملكشاه سلجوقي در سال 471 هجري قمري صورت گرفت. اعتدال ربيعي در اين سال در فروردين ماه بود. از اين موقعيت استفاده شد و اول سال در اول برج حمل (يعني روز اول بهار) قرار گرفت و نوروز كه تا آن زمان حتي در سال شمسي هم سيار بود، ثابت شد و به <نوروز سلطاني> معروف گشت.

براي ثابت نگاه داشتن در سال شمسي، كبيسه بسيار دقيقي را برقرار كردند؛ بدين‌سان كه ساعتهاي باقي مانده را هر چهار سال يك بار، به صورت يك روز بر سال افزودند و درنتيجه روزهاي سال ثابت شد؛ اما در ميان جوامع سنتي زردشتي، تقويم قديم به جاي خود باقي ماند و مدتها، غالباً از دو نوع گاهء‌شماري سخن گفته مي‌شد: يكي به نام <تقويم جلالي> و يكي به نام <قديم>؛ مثلاً مي‌‌گفتند فروردين جلالي، آذر ماه قديم!

تاريخ هجري شمسي با ماههاي برجي: (حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، ميزان، عقرب، قوس، جدي، دلو، حوت) از اوايل سال 1329 ق، به طور رسمي در ايران اعمال شد. نام اين بروج در متون پهلوي به ترتيب به اين صورت آمده است:‌Warrag‌ (بره)، gaw (گاو)، ‌ dophikar(دو پيكر)، ‌ karzagn(خرچنگ)، ‌ sagr(شير)، hosag (خوشه)، ‌tarazug (ترازو)، ‌ gazdum (گژدم)، ‌ nemasp (نيماسب)، ‌ wahig (بزغاله)، ‌ dalo(دلو)، mahig (ماهي)، ده ماده‌ سوم قانون محاسبات عمومي در مجلس دوم، در تاريخ بيست صفر 1329 چنين نوشته شده است: <مقياس زمان، بعد از اين در محاسبات دولتي سالهاي شمسي و ماههاي شمسي (بروج) خواهد بود>. از يازده فروردين 1304 هجري شمسي (مطابق با 1343 هجري قمري) سال ايراني باماههاي فعلي برپايه ماههاي كهن ايراني اعلام شد.

روزها هم تقسيماتي داشته‌اند. شبانه روز به پنج گاه يا زمان تقسيم مي‌‌شد:‌

‌1- هاون‌گاه‌‌ ‌‌(Hawan) كه زمان آن از برآمدن خورشيد است تا نيمروز.‌

‌2- رَبيهون‌گاه‌‌ ‌‌(rapihwin) كه زمان آن از نيمروز است تا پاسي پس از ظهر (حدود سه ساعت).‌

‌3- اُزِيرين‌گاه‌‌ ‌‌(uzerin) كه از بعد از ظهر است تا غروب آفتاب.‌

‌4- آبسرو سريم/ او پَسر و ثريم‌گاه‌ ‌‌(Ebsrusrim)، از زماني كه نخستين ستاره در آسمان ظاهر مي‌‌گردد، تا نيمه شب.‌

‌5- او شهين گاه‌‌ ‌‌(usahin) از نيمه شب تا زماني كه ستاره ناپديد گردد.

بر هر كدام از اين گاهها سروري موكل است و نيايشهاي پنج‌گانه شبانه روز اختصاص به اين گاهها دارد كه ضمن آن ايزدان موكل براين گاهها نيايش مي‌‌شوند. در طول زمستان به دليل كوتاهي روزها، گاهِ رپيهوين، يعني دومين گاه از پنج‌گاه حذف مي‌‌گردد و نيايش آن صورت نمي‌گيرد.

تقسيمات فصلي در گاه‌شماري باستاني ايران به صورت كنوني نبود، با اينكه نام چهار فصل در فرهنگ واژگان زبانهاي كهن ايراني موجود است: بهار‌ ‌‌(Wahar)، تابستان/ هامين‌ ‌‌(hamin)، پاييز‌(z (pade، زمستان؛‌ ‌‌(Zamestan) ولي داشتن فصول چهارگانه‌ سه ماهه در سال، سنتي بالنسبه جديد است. اگرچه در بندهشن بدان اشاره شده است.

به جز تقسيمات گاهنباري كه سال را به بخشهاي نامتساوي بخش مي‌كند، از زمستاني، ده ماهه و تابستاني دو ماهه در اوستا سخن به ميان آمده است، با تأكيد بر اينكه در آن دو ماه نيز هوا بسيار سرد است. شايد اين تقسيم‌بندي، بازمانده سنتي قديمي‌تر از سنت اوستايي است. اشاره‌اي به تقسيم سال به دو بخش شش ماهه نيز هست.‌

در متنهاي پهلوي سخن از تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه پيش مي‌آيد. در اين تقسيم‌بندي زمستان از نخستين روز آبان شروع مي‌شد و تا نخستين روز سال كه ديو سرما مغلوب گرماي تابستان شود، ادامه مي‌يافت.‌

در كنار اين تقسيم‌بندي‌هاي فصلي، تقسيم‌بندي آييني و معروف ديگري نيز وجود داشت كه احتمالاً زيربناي پيش زردشتي داشته و سپس با اعتقادات و آيينهاي زردشتي و به خصوص با اسطوره‌ آفرينش در ايران باستان پيوند خورده است. بنابراين تقسيم‌بندي، سال به شش بخش نابرابر تقسيم مي‌شود كه سالگرد آفرينش شش پيش نمونه دنياي گيتيي: آسمان، آب، زمين، گياه، جانور و انسان توسط اهوره مزداست.‌اين سالگردهاي شش‌گانه معمولاً به صورت جشنهاي پنج‌روزه اجرا مي‌شده و <گاهانبار> يا <گهنبار> ناميده مي‌شود.‌

نخستين گاهانبار، سالگرد آفرينش آسمان است و از 11 تا 15 ارديبهشت اجرا مي‌گردد و ميديوزرم(‌ (‌Mdy zarm نام دارد، به معني <ميانه بهار>.‌

دومين گاهنبار، سالگرد آفرينش آب است و ميديوشم(‌ (‌Mdyam نام دارد و به معني <نيمه‌ تابستان>، زمان آن از 11 تا 15 تيرماه و برابر با انقلاب تابستاني است.‌

سومين گاهانبار سالگرد آفرينش زمين است و پديشهه،(‌ (‌Padihah نام دارد به معني <دانه‌آور> زمان آن از 26 تا 30 شهريور است، همزمان با انقلاب پاييزي است و فصل گردآوري غله است.‌

چهارمين گاهانبار سالگرد آفرينش گياه است و اياسريم(‌ (‌Aysrm نام دارد به معني <برگشت>، زمان آن از 26 تا 30 مهر است. چوپان با گله برمي‌گردد و آغاز زمستان است.‌

پنجمين گاهانبار كه سالگرد آفرينش چهارپاي مفيد است، ميدياريم(‌ (‌Mdyrm نام دارد. به معني <ميان‌ سال>. زمان آن از 16 تا 20 مهر است، جشن ميان زمستان است و زماني است كه براي دام انبار زمستاني فراهم مي‌شود.‌

آخرين گاهانبار كه سالگرد آفرينش انسان است، همتيهمذيم(‌ (‌Hamaspahmdm نام دارد و <باهم بودن و گرد آمدن> معني مي‌دهد. زمان آن پنج روز آخر سال يعني روزهاي <بهيزك> است.

نامهاي اين گاهانبارها نشان‌دهنده‌ تأثير تغييرات طبيعي و رويدادهاي شباني و كشاورزي در آن است و هيچ‌گونه اشاره و نشانه‌اي به رويدادهاي ديني در آن نيست. به همين دليل حدس زده مي‌شود كه زيربناي اين آيينها بسيار كهن و پيش‌زردشتي باشد و به دليل نفوذ در اذهان مردم، با تلفيقي استادانه، با رويدادهاي اساطيري زردشتي آميخته شده و به صورت جشنهاي فصلي اين دين درآمده است.‌

گاهانبارها تنها جشنهاي كهن اين سرزمين نبوده است. از آنجا كه واژه <جشن> پيوندي ناگسستني با واژه‌z-Ya به معني <نيايش و ستايش كردن> دارد، و با واژه‌هاي يسن و يشت و ايزد و... هم خانواده است، لذا هر نوع آيين ديني، نوعي جشن و سرور به حساب مي‌آمده است. جشنهاي متعددي را در اين گاهنامه مي‌توان برشمرد: نوروز، مهرگان، ‌سده، كه جشن‌هاي اصلي به شمار مي‌آيند و هر كدام ريشه‌اي دارند و فلسفه‌اي، جشنهاي ماهانه نيز وجود دارد و آن زماني است كه نام هر ماه با نام روز تطابق مي‌يابد. مهرگان مهمترين جشن ماهانه است در روز مهر (روز شانزدهم ماه) از ماه مهر كه در اعتدال پاييزي قرار دارد. ما در تقويم كنوني خود 16 مهر را مهرگان مي‌دانيم. در حالي كه مهرگان واقعي 10 مهر است؛ چون براي اين آيين بنابر گاه‌شماري پيشين بايد ماهها را 30 روز حساب كرد، در آن صورت 16 مهر واقعي برابر با 10 مهر تقويم كنوني ما خواهد بود.

از همين نوع به شمار مي‌آيند جشن‌هاي فرودگان كه در روز 19 فروردين برگزار مي‌شد. تيرگان روز 13 تير، بهمنگان/ بهمنجه در دوم بهمن‌ماه، جشن اسفندگان نيز در روز پنجم ماه اسفند انجام مي‌گرفت. جشني بود مخصوص زنان. بيروني نقل مي‌كند كه در آن زنان به كام خود همسر مي‌گزينند. برخي مي‌گويند كه در آن جشن، زنان بر مردان تسلط به هم رسانند و هر آرزويي دارند، انجام دهند. برخي معتقدند كه در اين روز مردان بر زنان بخشها كنند.
جشنهاي آتش در آذرماه، جشن سيرسور كه در روز چهاردهم ماه دي كه به ايزد گوش، ايزد موكل بر چهارپايان، تعلق دارد، برگزار مي‌شد و به خصوص در آن روز با غذا سير مي‌خوردند و بسياري جشنهاي ديگر كه با تشريفات خاص اجرا مي‌شد و به نقل از بيروني، شمردن شمار جشنهاي ايران همانند شمار كردن آبگذرهاي يك سيلاب غيرممكن است.


در پايان به اين نكته نيز لازم است اشاره شود كه مبدا تاريخ در دوران پيش از اسلام، سال تاج‌گذاري شاهان و يا به روي كار آمدن سلسله‌اي بوده است. انتخاب سال برآمدن به تخت را ابتكاري بابلي مي‌دانند. نحوه‌ اين احتساب در دربارهاي ايران در مواردي به وضوح روشن نيست. در دوره هخامنشيان اين رسم مرسوم بوده؛ داريوش پس از برشمردن پيروزيهايش بر شورشيان كه با تاريخ روز و ماه مشخص شده است، ذكر مي‌كند:<اين است آنچه من به خواست اهوره‌ مزدا، در همان يك سال پس از آنكه شاه شدم، كردم.>
پس از شاهان هخامنشي، نوبت به اسكندر و سلوكي‌ها مي‌رسد. نحوه احتساب سال اسكندري روشن نيست و گاه با سلوكي درهم مي‌شود. سالهاي سلوكي از زمان آنتيوخوس اول، با تاريخ به روي كار آمدن پدرش سلوكوس، محاسبه شده است. اشكانيان سالشمار خود را با سال 65 سلوكي ادامه دادند و آن را به روي كار آمدن اشك اول احتساب كردند.
ساسانيان همچون هخامنشيان سالشماري را با تاريخ جلوس شاه شمارش نموده‌اند؛ مثلاً در كتيبه‌ شاپور سكانشاه كه در آن سال دوم پادشاهي شاپور ذكر شده است. و كتيبه‌ سلوك كه در آن به سال 48 پادشاهي شاپور اشاره گرديده است.


منبع:http://far-hang.blogspot.com/


جواد مفرد کهلان

فهرست مطالب جواد مفرد کهلان در سایت پژواک ایران 

*معنی نامهای کهن کُرد و کُردستان   [2024 Mar] 
*مطابقت پئیشیااووادا با دژنبشت   [2024 Jan] 
*مطابقت اساس شجره نامهٔ اولاد آدم با پادشاهان کیانی اوستا (مادها)  [2023 Dec] 
*مطابقت سارمات ها با صربها  [2023 Nov] 
*معنی نامهای شیراز و پارس (پاسارگاد)  [2023 Oct] 
*ماجرای به قتل رسیدن بردیه ها  [2023 Sep] 
*نام و نشان کی لهراسب در اساطیر و تواریخ  [2023 Sep] 
*مطابقت جرجیس با آدونیس (دوموزی)  [2023 Aug] 
*نامهای کهن اردبیل به معنی محل چشمهٔ مقدّس به نظر می رسند  [2023 Jul] 
*معنی نام مازندران   [2023 Jun] 
*داستان قرآنی اصحاب کهف، اسطورهٔ سالموکسیس و دِکِنیوس مردم داکیا است  [2023 Apr] 
*مطابقت بوذرجمهر با وَرَهه مَهیرا-مَزدک  [2023 Apr] 
*معنی نام زرتشت (زرتوشترا)  [2023 Mar] 
*مطابقت چاه جمکران با کانسویه (کیانسیه) در اوستا   [2023 Mar] 
*مزار منسوب به معصومهٔ قم متعلق به عاصم بن کوشید به نظر می رسد  [2023 Feb] 
*معنی محتمل هون و خزر و قزاق و اوغوز  [2023 Jan] 
*معنی اهواز و خوزستان  [2022 Dec] 
*مطابقت برادران شاهچراغ با علی عماد الدوله و حسن رکن الدوله  [2022 Oct] 
*منظور از اصحاب الرسّ قرآن، پارتهای مهر پرست بوده اند   [2022 Oct] 
*اصل اسطورهٔ کُردی مم و زین همان اسطورهٔ مادی-سکایی مادیا و زارینا است  [2022 Sep] 
*در مورد مآخذ واژۀ تاریخ  [2022 Jun] 
*نام و نشان نواحی کهن ولایت مراغه  [2022 May] 
*گرایشهای مهرپرستانۀ حافظ  [2022 Mar] 
*مطابقت پرهشی با پارس و مرودشت   [2022 Feb] 
*که یزدان ز ناچیز چیز آفرید   [2022 Jan] 
*مطابقت درختان اساطیری هولوپّو، ئیگدراسیل، هوم سفید و واق واق   [2022 Jan] 
*معانی نامهای قره باغ   [2021 Dec] 
*واژه های مُلا و آخوند از سمت شرق وارد فرهنگ ایران شده اند   [2021 Dec] 
*معنی نامهای رودهای سیردریا و آمودریا   [2021 Nov] 
*معنی نام رود اَترک   [2021 Oct] 
*شباهت اسطورۀ یونس و نهنگ با اسطورۀ آریونس (آریون)  [2021 Sep] 
*مطابقت نامهای تیشتر با تیر و ایندره و اپوش با اکوان دیو و وریتره  [2021 Jul] 
*مطابقت ابراهیم و نمرود با خشایارشا و نامرو (مردوک)  [2021 Jun] 
*نظری بر معنی ترسا (نام ایرانی مسیحیان)  [2021 Jun] 
*منشأ بین النهرینی اسطورۀ درخت آسوریک (مناظرۀ بز/میش و خرما)  [2021 May] 
*در مورد القابِ نبو، زرتوشترا و بودای سپیتاک سپیتمان  [2021 Apr] 
*گنج زیویه متعلق به مادیای اسکیتی (افراسیاب) بوده است   [2021 Apr] 
*منشأ دجّال (معاند مهدی موعود) و خر غول آسای او   [2021 Mar] 
*جشن نوروز، جشن جمشید ایزد و الهه سپندارمذ   [2021 Mar] 
*معنی نام تُرک  [2021 Mar] 
*امام مهدی موعود تاریخی و یاران و دشمن اُخروی وی  [2021 Feb] 
*نامهای بودا و زرتوشترا در سنسکریت به هم می رسند   [2021 Feb] 
*اتیمولوژی الیگودرز و گودرز  [2021 Jan] 
*مطابقت داشتن نام الله با اِللیل (انلیل)   [2021 Jan] 
*مطابقت تُرکمنها با تورگیش های باستانی  [2020 Dec] 
*از پیر شالیار و دانای سیمیار در اصل همانا توتم مار و مادیا کشور گشای سکایی منظور بوده اند  [2020 Dec] 
* مشابهت و مطابقت مرد آزما با لیلیت  [2020 Dec] 
*بومی فلات ایران بودن اصل گیلگامش (سام گرشاسب نریمان اوستا)  [2020 Nov] 
*آیا منصور حلاج به آیین مانوی بوده است؟   [2020 Nov] 
*ایشتار در مقام منفی فاحشه بابلی مسیحیان   [2020 Oct] 
*هامان وزیر فرعون در قرآن و هامان وزیر دربار هخامنشی در تورات فرد واحدی است   [2020 Oct] 
*واقعه و محل دستگیر شدن مادیای اسکیتی (افراسیاب) در کنار معبد مهری و غار هامپهول  [2020 Oct] 
*ریشۀ هند و ایرانی جفر و جبر و قبر  [2020 Sep] 
*معنی نامهای جهنم و جنّت   [2020 Aug] 
*مطابقت همیران و هاماوران با آشّور و آفریقا   [2020 Aug] 
*بت هُبل سمبل ایزد تجارت، هرمس (هَر-میث، نگهبان تجارت) بوده است  [2020 Jul] 
*معنی و ریشۀ برخی نام واژه های کهن (١٠)  [2020 Jul] 
*مطابقت سرزمین اساطیری هورقلیا با «محل ستونهای هراکلس» (هِرکولیا)  [2020 May] 
*جایگاه موسیقی در عهد ماد و هخامنشی  [2020 May] 
*معنی نامهای داسنی و اِزیتی (یزیدی)   [2020 Apr] 
*مطابقت الهه سپندارمذ با اینانا/ایشتار (الههٔ آسمانی مقدس عشق) و ارتباط آن با والنتاین  [2020 Feb] 
*جُستاری در نام و نشان ساسان و ساسانیان   [2020 Feb] 
*این همانی جمشید ناحیۀ فارس با ابالگاماش پادشاه مرهشی (مرودشت)   [2019 Oct] 
*بنیادهای اسطورۀ همای چهر زاد (شهرزاد) و داراب   [2019 Sep] 
*مطابقت آدونیس/دوموزی با جنبۀ خدایگانی عیسی مسیح   [2019 Aug] 
*منطقۀ کرمان نه مکان مهرپرستان بلکه جایگاه پرستندگان ایزد جنگ و رعد بهرام بوده است  [2019 Jul] 
*جشن تیرگان   [2019 Jul] 
*معنی نام شهرهای تهران و تبریز  [2019 Jun] 
*نظری بر معانی برخی نامهای جغرافیایی و تاریخی استانهای اصفهان و فارس   [2019 May] 
*فتوحات حمزۀ حمزه نامه متعلق حمزة بن آذرک خارجی و جانشینانش برادران یعقوب و عمرو است  [2019 May] 
*مطابقت کاوه با ارشک (بنیانگذار اشکانیان) و هارپاگ  [2019 Mar] 
*مطابقت نام و نشان بهرام ورجاوند با ابوطاهر پسر ابوسعید بهرام جنابی ‏  [2019 Feb] 
*مطابقت خنه ثئیتی پری با سوسن جادوگر   [2019 Jan] 
*اسطورۀ سلامان و ابسال بر گرفته از اسطورۀ هندی سوریه و سارانیو (سانجنا) است  [2019 Jan] 
*منظور از دیوان (دیوان مازندران و دیوان دژبهمن) همان آشوریان بوده اند   [2019 Jan] 
*نام سه شاه-مغ شرقی روایات مسیحی برگرفته از نام پیشدادیان (نخستین قانونگذاران) هستند  [2018 Dec] 
*اسطورۀ اصحاب فیل، نبرد وهرز دیلمی و مسروق ابرهانی به حالت نیمه استعاره است   [2018 Dec] 
*معنی و مأخذ هندوایرانی نامهای آدم و حوا و اولاد آنها   [2018 Dec] 
*مطابقت لقمان حکیم قرآن با ازوپ یونانی-آفریقایی  [2018 Nov] 
*مطابقت قرقیزها با گوران قراختایی (ایل لنگۀ کناری) که شاخه ای از تاتار (مردم کناری) بوده اند  [2018 Nov] 
*تحقیقی در بارۀ نام و نشان ک‍هن نقش رستم   [2018 Nov] 
*مطابقت دیلمون با بحرین و پایتخت آن منامه  [2018 Nov] 
*زبان آذری نه زبان پهلوی آذربایجان بلکه همان زبان ارانی بوده است  [2018 Oct] 
*مطابقت نینوس و سمیرامیس با سه فاتح نینوا و سه ملکۀ در رابطه با آنها  [2018 Oct] 
*مطابقت دیلمون با بحرین و پایتخت آن منامه  [2018 Sep] 
*معنی نامهای ایرانی شنبه و آدینه  [2018 Aug] 
*مطابقت برادران فریدون، کتایون و برمایون با کوروش، ویشتاسپ (تیگران) و سپنتداته (گائوماته، سپیتاک)   [2018 Aug] 
*معنی نام اَوِستا در زبان لاتین   [2018 Aug] 
*معنی هندوایرانی نام ابراهیم   [2018 Jun] 
*جشن آتش شب چهارشنبه سوری   [2018 Mar] 
*نوروز جشن کهن بومیان نیمۀ شمالی فلات ایران   [2018 Mar] 
*مطابقت آمازونها با گرجی ها  [2017 Nov] 
*مطابقت سپیتمه لهراسپ و مگابرن ویشتاسپ با یرواند و تیگران  [2017 Jul] 
*نام مازندران را میشود به معنی محل گرامی دارندگان الهۀ درنده دانست  [2017 Jun] 
*منشأ تاریخی شخصیتهای نیمه اساطیری مهم تورات و انجیل   [2017 Apr] 
*آیا منظور از اصحاب الرّس قرآن همان مردم خونیرس (سرزمین راه درخشان، ایران باستان) است؟‏  [2017 Mar] 
*جدول مطابقتی شجره نامۀ پادشاهان کیانی و نوذری با مادها و هخامنشیان  [2017 Feb] 
*نام امشاسپندان زرتشتی که بر گرفته از نام و نشان خدایان بابلی به نظر می رسند   [2016 Sep] 
*آیا نامهای ایران و پارس و شیراز به معنی سرزمین شیر بوده اند؟  [2016 Sep] 
*معنی نام کُرد در رابطه با توتم مار ایشان  [2016 Jan] 
*ور جمکرد باستانی آریائیان در شمال دریای مازندران  [2015 Dec] 
*ارتباط ایران و ایرانیان با اساس مذهب شیعه  [2015 Dec] 
*یهودا فرزند زیپورایی همان عیسی مسیح تاریخی است  [2015 Sep] 
*شهرهای ایران باستان در نقشه های بطلمیوسی  [2015 May] 
*مطابقت کاوۀ آهنگر اساطیری با اوگبارو تاریخی  [2015 Apr] 
*این همانی زمان و مکان و نام و نشان پادشاهان ماد با کیانیان  [2015 Mar] 
*نام و نشان کوروش در روایات ملی ایران  [2015 Mar] 
*مطابقت لولوبیها با آریائیان هندی تبار ماقبل تاریخ فلات ایران  [2015 Mar] 
*بررسی جام مارلیک که نشان از تقدیس بزکوهی در نزد کادوسیان دارد  [2015 Jan] 
*معنی نام هومبابا  [2014 Dec] 
*معنی محتمل کاسپی و کادوسی  [2014 Dec] 
*معنی نامهای گیلان و مازندران  [2014 Nov] 
*نام و نشان ایل قشقایی  [2014 Oct] 
*معنی ایرانی نامهای بصره (به سره) و اَبُله (آپولوگوس)  [2014 Oct] 
*معنی نام روس و روسیه  [2014 Oct] 
*خاستگاه آریائیان هندوایرانی و خدایان بزرگ باستانی ایشان  [2014 Sep] 
*ریشۀ کلمۀ آلِشت/آلِش در گروه زبانهای ایرانی  [2014 Aug] 
*مطابقت خالد بن سنان با ایزد مهر پارتیان  [2014 Aug] 
*معنی نامهای کُتیسفون و تیسفون   [2014 Aug] 
*معنی نام ایل شول و نواحی شول نام در غرب ایران  [2014 Aug] 
*معنی نام دیوان مازنی و مازندران در رابطه با جام مارلیک  [2014 Jul] 
*بررسی نام و نشان خدایان کاسیان (اسلاف لُران)  [2014 Jun] 
*معنی رُکن آباد  [2014 Apr] 
*معنی لفظی نامهای سمرقند و بُخارا  [2014 Mar] 
*معانی نامهای آمیتیدا (آمیتیس)، سمیرامیس و زرتشت  [2014 Mar] 
*جستاری در باب نام و نشان باستانی همدان و کاشان  [2014 Feb] 
*ویشتاسپ کیانی به غیر از ویشتاسپ نوذری است  [2014 Feb] 
*بررسی نام و نشان کنونی و باستانی سه گروه بزرگ کُردان  [2014 Jan] 
*معنی عیلامی و ایرانی نام کوروش (کورلوش)  [2014 Jan] 
*مطابقت دقوقی اساطیری با ایزد مهر و مؤبد مهرپرستی  [2014 Jan] 
*سهو دکتر جیوانجی جمشیدجی مودی در باب تعیین محل روستای زادگاهی زرتشت  [2013 Dec] 
*آیا از دیوان مازندران در اساس ببران درندۀ جنگلهای آن مراد نبوده اند؟  [2013 Nov] 
*جُستاری در نام و نشان ساسان و ساسانیان  [2013 Oct] 
*معنی مشترک نامهای خونیرث٬ اَئیرینه وَئِجه٬ [مها]بهاراته و آریاوَرته  [2013 Oct] 
*ریشۀ محتمل اصطلاح کتاب مکنون قرآن در آیه 78 سورۀ واقعه  [2013 Oct] 
*بررسی ریشه و معنی نام قزاق   [2013 Oct] 
*آیا شهربانو دختر هرمزان نبوده است؟  [2013 Sep] 
*داستان اصحاب فیل نبرد وهریز ایرانی و مسروق ابرهه ای به حالت به استعاره است  [2012 Aug] 
*معنی لفظی نامهای کهن شهر اردبیل  [2012 Aug] 
*چرا گائوماتۀ مغ همان زرتشت سپیتمان است؟  [2012 Aug] 
*جشن یهودی پوریم مطابق با جشنهای چهارشنبه سوری و سیزده بدر ایرانی یادآور جشن مگافونی (مغ کشی) عهد داریوش است  [2012 Jul] 
*آیا دخمۀ گور دختر، متعلق به آریارمن هخامنشی یا ملکه آمیتیس است؟  [2012 Jul] 
* خطاب من محقق تاریخ اساطیری ایران به استاد بهرام مشیریِ شاهنامه دوست  [2012 Jul] 
*نقد و اصلاح نظریۀ یکسان بودن یا یکسان نبودن ویشتاسپ هخامنشی و ویشتاسپ کیانی  [2012 Jul] 
*جزنق -برزه شهر گرهی تاریخ اساطیری ایران  [2012 Jun] 
*ریشۀ تاریخی داستان منیژۀ و بیژن شاهنامه و متن آن  [2012 Jun] 
*جوانمرد قصاب هیئت اسلامی عامیانۀ ایزد مهر عهد ساسانی است  [2012 May] 
*جغرافیای تاریخی کهن نواحی اراک و آستانه   [2012 May] 
*ساکنان باستانی آغاز تاریخ در ایران کهن  [2012 May] 
*معنی نام غیاث آبادهای ایران  [2012 May] 
*معنی نامهای ایرانی تنب بزرگ و تنب کوچک و ابوموسی  [2012 Apr] 
*معنی نامهای کپادوکیه، کیلیکیه ( کیزواتنا)  [2012 Apr] 
*ریشۀ نامهای تاجیک و دری  [2012 Mar] 
*شرح و بسط نظریۀ هرتسفلد مبنی بر یکی بودن زرتشت سپیتمان با سپیتاک سپیتمان  [2012 Mar] 
*انتقاد من شاهزاده از خود، از پدر خود و پدر بزرگ خود  [2012 Mar] 
*شنبه، واژه ای ایرانی است  [2012 Mar] 
*ریشه فارسی کلمات خدمتکار، چاکر و نوکر  [2012 Mar] 
*شجره نامه کمبوجیه سوم و داریوش اول مطابق خبر هرودوت  [2012 Feb] 
*آتش آتشکده آذرگشنسب در چه زمانی و از کجا به شیز (برکه) منتقل شد؟  [2012 Feb] 
*حماسه آترادات پیشوای مردان در آذربرزین نامه  [2012 Feb] 
*شهر زیر زمینی کشف شده در کپادوکیه دارای نام ایرانی نِسا (نشا) بوده است   [2012 Feb] 
*معنی و ریشه نامهای اروپا، روسیه و اوکراین بر اساس فرهنگ سکایی  [2012 Jan] 
*تحقیقی در باب نامهای اساطیری اسپروز و سگسار مازندران  [2012 Jan] 
*نامهای سپیتاک و مگابرن در تاریخ ماد دیاکونوف و ایران باستان پیرنیا  [2012 Jan] 
*عبدالله بن سلام همان سلمان فارسی است  [2012 Jan] 
*پشوتن اساطیری همان پیسوتن ساتراپ لیدیه در عهد اردشیر اول و داریوش دوم بوده است  [2011 Dec] 
*تاریخچهً زمان حکومت پادشاهان ماد (کیانی) و دو تَن از قلم افتاده های ایشان  [2011 Dec] 
*اهورامزدا در اصل خدای شراب و شادی بوده است  [2011 Dec] 
*تیگران اول ارمنستان همان ویشتاسپ کیانی بوده است  [2011 Dec] 
*ریشه های اسطورهً رستم و اسفندیار  [2011 Dec] 
*بررسی معنی نامهای مُغ و ماگان  [2011 Nov] 
*از جمشیدی که در سمت چین مقتول گردیده منظور همان داریوش سوم است  [2011 Nov] 
*اویس قرنی همان زرتشت ایرانیان نزد یمنی ها بوده است  [2011 Nov] 
*توروکوهای کردستان قبیله ای از مردمان قفقازی و آریایی هوری و میتانی بوده اند  [2011 Nov] 
*تحقیقی در باب منشأ جشن بابلی- ایرانی کهن گاوگیل  [2011 Nov] 
*معنی نامهای کهن مراغه و بناب  [2011 Nov] 
*معنی خرابات در ادبیات ایرانی  [2011 Oct] 
*معنی نام تبریز  [2011 Oct] 
*معنی لفظی نام اورمیه  [2011 Oct] 
*معنی باخرز و تایباد  [2011 Oct] 
*معنی نام کاسپی  [2011 Oct] 
*نام نواحی جنوب خوزستان در خبر حمدالله مستوفی  [2011 Oct] 
*اصلاحیه ای بر تبدیل حروف در سبک شناسی  [2011 Sep] 
*ریشهً ایرانی کلمات قنات و قائن و قائنات  [2011 Sep] 
*بررسی نام نیاکان منسوب به زرتشت در کتاب هفتم دینکرد  [2011 Sep] 
*معنی نامهای خوی، خوئین، خمین و خامنه  [2011 Sep] 
*نگاهی اجمالی به جغرافیای تاریخی ناحیه اصفهان  [2011 Sep] 
*شهرستان مراغه در جغرافیای تاریخی کهن خود  [2011 Aug] 
*معانی نام شاهنامه ای ریونیز  [2011 Aug] 
*زعفران و کرکم در اصل کلما تی فارسی هستند  [2011 Aug] 
*نظری به نام و نشان خدایان کاسی (اسلاف لران)  [2011 Aug] 
*اصل و نسب اشو زرتشت سپیتمان پیامبرعدالت اجتماعی جهانشمول  [2011 Jul] 
*معنی نامهای مازندران و کاسپی  [2011 Jul] 
*آتلانتیس همان فواصل بین شبه جزیره اسکاندیناوی و شبه جزیره ژوتلند دانمارک بوده است  [2011 Jun] 
*اصلاحیه ای ریشه ای در معرفی زرتشت در ویکیپدیا  [2011 Jun] 
*منظور از اصحاب مدین و قوم شعیب قرآن قوم مادیای اسکیتی بوده است  [2011 May] 
*غزان مغلوب کننده سلطان سنجر همان نیاکان عثمانیان بوده اند  [2011 May] 
*نقد و بررسی فرار خانواده عیسی مسیح به مصر  [2011 Jan] 
*مرکزیت بلخ و بامیان در نقشهً تبتی کهن  [2010 Nov] 
*یک بررسی جدید در باب محل دخمه های کورش دوم و کورش سوم   [2010 Sep] 
*نام و نشان قصبات و شهرهایی کهن در ناحیهً جزیرهً ابن عمر  [2010 Sep] 
*معنی لفظی نامهای کهن ماکو محل واقع در شکاف کوهستان است  [2010 Sep] 
*موضوع سخنرانیهای زینب بنت علی بن ابی طالب صرفاً از معنی نام وی بر خاسته است  [2010 Aug] 
*ریشهً سومری و ایرانی نام ایران  [2010 Aug] 
*عنقا شکل نمادین اساطیری نسبتاً در هم آمیخته شتر مرغ و عقاب و همای سعادت  [2010 Aug] 
*قوم نوح اساطیری تورات همان لویان هیتی (لاویان، لودیان) بوده اند  [2010 Aug] 
*درختان اساطیری زقوم و درخت طوبی قرآن همان زیتون و انار هستند  [2010 Aug] 
*رستم دستان نواده کدام ضحاک به شمار است؟  [2010 Aug] 
*معنی لفظی نامهای اهر، کلیبر، پیشکین و اشتبین  [2010 Aug] 
*آیا اهورامزداپرستی با داریوش از مصر به ایران نیامده است؟  [2010 Aug] 
*اسامی جغرافیایی و تاریخی و اساطیری مهمی که در فرهنگنامه هیتی می توان ردیابی نمود  [2010 Aug] 
*شعیب بن صالح، یاور امام موعود در اساس همان شعیب بن خازم رهبر خازمیان از شعبه های خوارج است  [2010 Aug] 
*معانی لفظی کنعان و اسطورهً طالوت و جالوت مربوط بدان  [2010 Jun] 
*در اساس نامهای آریا و عرب (آرابو)؛ آرامی (آرامو) توتم قبیله ای شیر نهفته است  [2010 Jun] 
*اسطورهً تاریخی کتایون و گشتاسپ مأخذ اساطیر مهمی در ایران و اران است  [2010 Jun] 
*ریشهً مصری اسطورهً کیومرث و گاو اوکدات  [2010 Jun] 
*ریشه و مفهوم نام های اینگوش و چچن  [2010 Jun] 
*ایواز به لغت اوستایی به صورت ای- واذ (ئی وائیذی) به معنی خادم دانای ساقی‌گری است  [2010 Jun] 
*معنی نام و نشان ایل بزرگ کُرد موسوم به بلباس  [2010 May] 
*نظری بر نام و نشان پنج شهر و بندر کهن استان بوشهر  [2010 May] 
*تحقیقی در باب ترکان آغاجری   [2010 May] 
*بررسی نام و نشان و مقام و نقش نیلوفر در فرهنگ قدیم ایران  [2010 May] 
*حماسه آلپمیش نقش اساطیری چنگیزخان در کشورهای آسیای میانه است  [2010 May] 
*بررسی اسامی قبایل باستانی بزرگ ترک که غالباً بر پایه توتم پرستی ایشان است  [2010 May] 
*بررسی اسامی جغرافیایی مناطق و رودهایی در سواحل جنوبی ایران که در لشکرکشی اسکندر و دریاسالارش نئارک از آنها نام برده شده است  [2010 May] 
*در جستجوی معنی لفظی اصلی نام قوم تاتار به توتم همای سعادت ایشان می رسیم   [2010 May] 
*معنی لفظی ایرانی و سکایی نام شهر آلما آتا پایتخت قزاقستان  [2010 May] 
*شرح و تفسیر تازه ای بر شعر فولکلوریک معروف آذری «اوشودوم، اوشودوم»  [2010 May] 
*نقدی بر مقاله "بررسي خاستگاه زرتشت و زرتشت‌گري فرزاد قنبری"  [2010 May] 
*نام شهر زاهدان کهنه اصیل بوده و در اصل به معنی شهر آب زهکشی شده است  [2010 May] 
*نام و نشان کهن شهر زاهدان در تاریخ و اسطوره ها  [2010 May] 
*بررسی ریشه های اساطیری کهن داستان بلوچی گِسُدُک  [2010 Apr] 
*نظری بر برخی از نامهای جغرافیایی کهن و مرموز سمت مازندران و شهرستان آمل  [2010 Apr] 
*بررسی اسامی جغرافیای کهن فناکه، سیرینکس و زادراکرت مربوط به شهر ساری   [2010 Apr] 
*نام و نشان کهن شهر تویسرکان و معبد کهن آن  [2010 Apr] 
*زیارتگاه شاه عبدالعظیم حسنی ری در اصل متعلق به شیخ جمال الدین ابوالفتوح رازی است  [2010 Apr] 
*زیارتگاه حضرت معصومه قم در جایگه معبد اینانا (ایشتار/اناهیتا)  [2010 Apr] 
*بررسی چهار نام از فرهنگ اعلام تاریخی دبا (دایرة المعارف بزرگ اسلامی)  [2010 Apr] 
*معانی لفظی نوبخت، نوبهار و برمک در رابطه با بودا-زرتشت و بلخ  [2010 Apr] 
*هر دوی نامهای کاسپین و خزر نام مناسبی برای دریای مازندران هستند  [2010 Apr] 
*معانی نامهای یثرب و یندد شهر مدینه  [2010 Mar] 
*نظری بر نام و نشان عیلامی دو بنای باستانی استان فارس  [2010 Mar] 
*فرهنگ و زبان و لهجهً آذری جمهوری آذربایجان در خطر اضمحلال و جایگزینی با ترکی عثمانی  [2010 Mar] 
*معضل نه چندان دشوار درک تاریخ و اساطیر مربوط به زرتشت سپیتمان  [2010 Mar] 
*معنی نام فارسی پنج میوه درختی و گیاهی که نامهای مرتبط و مشابه دارند  [2010 Mar] 
*دیو آشموغ (مغزخوار)همان خدای ملی بابلیها یعنی مردوک (ضّحاک مغزخوار) است  [2010 Mar] 
*جواب معمای کیستیِ بت بزرگ کعبه یعنی هُبل، همان اسماعیل است  [2010 Mar] 
*تحقیقی در باب نُه اقلیم و هفت اقلیم و پنج اقلیم هندوان باستان  [2010 Mar] 
*توضیحی در باب ساکنین باستانی آریایی پازیریک در جنوب سیبری  [2010 Mar] 
*نام خلیج فارس در اصل به معنی دریای پایین و زیرین بوده است  [2010 Feb] 
*معنی لفظی کلاردشت  [2010 Feb] 
*بررسی ریشه های ایرانی و ارمنی جشن زنانهً ناهیدی، مردگیران  [2010 Feb] 
*دژ تخت ابونصر شیرازهمان مکان آتشکده آذر خوروچ (آذر خرداد) است  [2010 Feb] 
*تحقیقی در خاستگاه صوفیگری ایرانی و منشأ ابزارهای نمادین ایشان  [2010 Feb] 
*اصلاحیه ای در مقالهً گاهشماري در استان کردستان  [2010 Jan] 
*آیین علوی نه در نواحی انگور بلکه در خود عربستان و جنوب عراق شکل گرفته است  [2010 Jan] 
*نام و نشان نسبتاً دقیق زرتشت و محل نگهداری اوستای عهد ساسانی   [2010 Jan] 
*داستان معراج آسمانی پیامبر اسلام   [2010 Jan] 
*جشن چلّه بزرگ زمستانی (سده) در سنت نیز به غیر از شب آرامش یلدا بوده است  [2010 Jan] 
*ترجمهً جدیدی از متن سنگنوشتهً هخامنشی جزیره خارک   [2010 Jan] 
*بحثی در منظور ایهامی اصلی داستان کوتاه سه قطره خون  [2010 Jan] 
*اعیاد سده، حنوکا و قربان ریشه در یک سنت دینی معروف عیلامیان و بابلیان داشته اند  [2009 Dec] 
*بررسی نام و نشان خدایان مهم عیلام در رابطه با جغرافیای تاریخی منطقه و تاریخ اساطیری ادیان  [2009 Dec] 
*بررسی اساس تاریخی و فرهنگی اسطورهً هفتخوان رستم  [2009 Nov] 
*بالقاسون و بلاساغون شهرهای قبلی و بعدی دختران اساطیری آمازون (هونها،قرقیزها) بوده اند  [2009 Nov] 
*قرقیزها بازماندگان اصیل هونهای حکومتی هستند  [2009 Nov] 
*برصیصای اساطیر اسلامی هیئت اسطوره ای دیگر مانی، پیامبر صوفی است  [2009 Nov] 
*منظور از مردم هفتواد شاهنامه همان قوم هپتالان بوده اند  [2009 Nov] 
*بررسی نام و نشانهای قبایل دهگانه بزرگ حکومتی دولت گوک ترکان  [2009 Nov] 
*مشکل بزرگ ما آذری ها در ایران و حتی خارج کشور  [2009 Nov] 
*چه کسی کفر میگوید؟  [2009 Oct] 
*کمیل بن زیاد که در مقام صحابی مقتول علی بن ابوطالب قرار گرفته، خود همان مانی است  [2009 Oct] 
*بنیانگذاران مکتب شیعی گری شريح بن حارث كندى و عبدالله بن سبا و نسبت آنها با همدیگر   [2009 Oct] 
*عمار یاسر همان زرتشت سپیتمان ملبس اسلامی وارداتی مسلمین از اعراب زرتشتی قدیم است  [2009 Oct] 
*تحقیقی در نام و نشان ایلات قره قویونلو و آق قویونلو  [2009 Oct] 
*تحقیقی در نام و نشان نوروز و مهرگان و هفت سین نوروزی  [2009 Oct] 
*دیدگاه دو رگه لیبرالی و استبدادی الهه بقراط  [2009 Oct] 
*اساس تاریخی روایت نصایح پیامبر به ابوذر با پندهای لقمان حکیم به پسرش و نصایح بزرگمهر به انوشیروان یکی است  [2009 Oct] 
*نام روستای زیبای آقمشهد شهرستان ساری در رابطه با جنگل سفید اساطیری است  [2009 Sep] 
*بررسی نام و نشان قبایل بزرگ دیرین و حالیه کًرد در ارتباط تباری مستقیم آنها با یکدیگر  [2009 Sep] 
*تحقیقی دربارۀ اساطیر پیدایی شطرنج و معنی لفظی آن   [2009 Sep] 
*عزاداری بزرگ و سالیانه ماه محرم نزد ایرانیان در اصل برای همان بزرگترین شکست تاریخی ایرانیان در تاریخ یعنی جنگ قادسیه در مقابل اعراب بوده است  [2009 Sep] 
*رابطه اصول اخلاقی علمی دنیا و منطق و معیار اخلاقی اصیل بومی هند و ایرانی ما  [2009 Sep] 
*اسطوره سمک عیار در اساس خاطره حماسه پیروزی سورنا سردار پارتی اُرد بر کراسوس است  [2009 Sep] 
*نام اساطیری حسین کرد شبستری از امتزاج نام و نشان امیر معزالدین شنسبانی و ملک معزالدین حسین کرت از دو سلسله فرمانروایان غور پدید آمده است  [2009 Sep] 
*معنی لفظی نامهای لَک و لُر   [2009 Sep] 
*ملانصرالدین الاغ سوار در اصل همان خواجه نصیرالدین، وزیر و مراد هلاکوخان مغول است  [2009 Aug] 
*نشانه های واضحی از اساطیر خدایگانی مصری در تورات و اساطیر یونانی   [2009 Aug] 
*دلایلی که چارتاقی نیاسر را معبدی میترایی نشان میدهند  [2009 Aug] 
*معمای سادهً نام مادر امام چهارم شیعیان  [2009 Aug] 
*یحیی بن عمر،علوی انقلابی عهد حسن عسکری، اساس تاریخی مهدی موعود است   [2009 Aug] 
*معانی اسامی تور ، ترک ، سکا، اسکیت  [2009 Aug] 
*معمای تاریخی بزرگ بردیه اصلی و بردیه فرعی  [2009 Aug] 
*اوپیته فرمانروای سیاس ناشناس ماندهً سلسله ماد  [2009 Aug] 
*مأخذ هیتی کهن اسطورهً لیلی و مجنون  [2009 Jul] 
*سوبی نام کهن باسمنج-سعید آباد ناحیه چمنزاران معروف دامنه شمالی کوه سهند است  [2009 Jul] 
*وجه اشتراک ابراهیم روایات اسلامی با گئوماته زرتشت  [2009 Jul] 
*کهن ترین همنوازی جهان در ایران یا کارگاه جام سازان عیلامی  [2009 Jul] 
*معنی لفظی نام زنوز و جلفا  [2009 Jul] 
*از رابعه و بکتاش اساطیری همان آمیتیدا/پان ته آ و همسرش آبرادات/سپیتمه منظور هستند  [2009 Jun] 
*بابک خرمدین در آذربایجان بیشتر تحت نام حماسی خود کور اوغلو زنده مانده است  [2009 Jun] 
*بررسی اساس تاریخی داستان پان تئه آ در کورشنامه گزنفون  [2009 Jun] 
*ورجمکرد اوستا همان منطقهً قره باغ است  [2009 Jun] 
*معنی لفظی نام علمدار گرگر  [2009 Jun] 
*فریبکاران تاریخ  [2009 Jun] 
*تحقیقی در باب نام ونشان رود معروف نیل ، سرزمین مصر و قاره آفریقا   [2009 Jun] 
*سبلان و دو قله معروف آن همان کوه مقدس اوستایی هوکر و قلل اوشیدم و اوشیدرن هستند  [2009 Jun] 
*کنگ دژ روایات ملی نام مشترک تخت جمشید، همدان، گنجه، بابل و نینوا است  [2009 Jun] 
*ریشه پهلوی واژه فندق   [2009 Jun] 
*نام و نشان کهن برخی از جزایر ایرانی خلیج فارس  [2009 Jun] 
*نبرد مجیدو (سده 15 ق.م) که در اساطیر دینی تحت نام نبرد هارمجدون، گذشته در آینده شده است  از گاهشمار تاریخ ایران و جهان [2009 May] 
*نام آریائیان میتانی، ماننایی، مادی و کاسی جملگی به معنی مردم شراب و شادی بوده است  [2009 May] 
*آتشکده ماربین اصفهان و ایزد شیر-اژدهاوش آن  [2009 May] 
*آتشکده ماربین اصفهان و ایزد شیر-اژدهاوش آن  [2009 May] 
*معنی لفظی نامهای قدیمی بندرعباس و میناب  [2009 May] 
*پادشاه کشورگشای ماد کواکسار همان کیخسرو شاهنامه است  [2009 May] 
*جزیره کیش همان سرزمین اساطیری دیلمون سومریان است  [2009 May] 
*جریانهای فکری دوران محمد بن زکریای رازی نقدی کوتاه در تکمیل بخشی از مبحث رساله اسماعیل وفا یغمایی  [2009 May] 
*تحقیقی در باب نام و نشان مریم و یوسف انجیل ها  [2009 May] 
*گاهشماری پارسیان هخامنشی و نام ماههای آن از بابلیان اخذ شده است  [2009 Apr]