بنیانگذاران مکتب شیعی گری شريح بن حارث كندى و عبدالله بن سبا و نسبت آنها با همدیگر
جواد مفرد کهلان

در مجموع در روایات اسلامی از اعرابی یمنی-تمیمی -زرتشتی-باطنی به نامهای شريح بن حارث كندى و عبدالله بن سبا به عنوان مؤسس یا مؤسسین مهم و اساسی علوی گری یا شیعی گری به طور فراوان ولی همراه  با ابهام و تردید یاد می کنند. از اینکه شریح، ابا عبدالله (پدرعبدالله) نامیده شده است لذا بسیار محمتل و حتی یقین است که عبدالله بن سبا یا شریح پسر فرزند شریح پدر بوده باشد که این موضوع  به نوبه خود گواهی بر یگانگی تاریخی سلمان فارسی با شریح قاضی پدر و در مواردی هم مطابق شریح قاضی پسر می گردد. عنوان پارسی درمورد این سلمان ها همانطوری که زرتشتیان هند امروزه در مورد خود بکار میبرند نه به معنی ایرانی بلکه به مفهوم زرتشتی بوده است. صفت پاک سلمان فارسی نیز که معادل عنوان زرتشتی اشون (پاکدین) یا بهدین (ریشه ایرانی نام باطنی ها) گواه صادق این نظر است. در رابطه با ارتباط نام سبا (شرابخوار) با سلمان (در مفهوم منسوب دُرد و شراب و مرتبط با اصطلاح منزل سلمی) گفتنی است، نام سلمان در نزد غالیان با شراب و جشن شادی و شراب مهرگان پیوند خورده است،گرچه نظر به ترادف نامهای سلمان (در مفهوم شخص منتسب به سالم و کامل) و تمیمی (منتسب به سالم و کامل) ما صرفاً از آن مسئله مهم تعلق وی به قبیله بزرگ زرتشتی عرب یعنی بنی تمیم را در می یابیم ولی عبدالله بن سبا (در اساس همان عبدالله پسر شریح قاضی) و پدرش در این رابطه صرفا با عنوان یمنی (=پاک و مقدس، زرتشتی) بودنشان معروف شده اند. معهذا مطالبی که شارحین شیعه اثنی عشری در سایت راسخون در باب نصريه‌هاي علوی غالي آورده اند، مکتب و نام و نشان سلمان فارسی را با شراب و غالیگری علوی پیوند میدهد، در این صورت اصل بر مفهوم لغوی نام اصلی سلمان فارسی یعنی سبا (شرابخوار) نهاده شده است:                                                              

"اين گروه كه تعاليم و معتقداتشان التقاطي از معتقدات شيعه، مسيحيت و ... است.[4] تاريخ پيدايششان به قرن پنجم هجري قمري و به شخصي به نام نصير مي‌رسد.[5].  عقايد اساسي نصيريان غالي را مي‌توان در امور زير خلاصه كرد:                                                                                                                                                1. علي بن ابي طالب خداست يا خدا در او حلول كرده است.     
2. سلمان فارسي فرستادة علي ـ عليه السّلام ـ است.  
3. كلمة سرّ عبارت است از سه حرف ع (علي)، م (محمد) و س (سلمان فارسي).  
4. ارادت به ابن مجلم، زيرا او لاهوت را از بند ناسوت رها كرد، از اين رو، كساني را كه به ابن ملجم لعنت مي‌فرستند بر خطا مي‌دانند.  
5. شراب از نور است، و بر اين اساس درخت مو را بزرگ مي‌‌دارند و كندن آن را گناه مي‌شمارند.[6]

پی نوشتها: [4] . مشكور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامي، با مقدمه كاظم مدير شانه چي، مشهد، آستان قدس رضوي، چاپ سوم، 1375ش، ص442. [5] . فرق و مذاهب كلامي، علي رباني گلپايگاني، ص 325، مركز جهاني علوم اسلامي، ط 3، 1383 ش. [6] . همان، ص 326."

در مقاله "زندگى نامه و عملكرد شريح قاضى" تألیف سيدعلى اكبر خدايى در مورد شریح  ما را به وضوح به یاد سلمان فارسی اساطیری عهد محمد می اندازد، چه از عنوان کندی (منسوب به خندق یا شهر خندق دار) شریح یاد می کند که سلمان فارسی به عنوان طراح آن در جنگ خندق شناخته شده است. عنوان کندی (به زبان عرب یعنی بیگانه کیش) وی - در کنار اخبار یمنی- ایرانی (ال-یمی/جمی، عجمی) بودن اصل او- بیشتر گواه تعلق وی به قبیله بزرگ عرب زرتشتی بنی تمیم است. موضوع ریشه اوستایی نام قرآن که در هیئت گائو-رئو- ان (سرودهای با شکوه دینی) که مترادف با اوستا (افدستا یعنی سرودهای شگرف دینی) است و هم اکنون نیز این نام در نزد کُردان به صورت گورانی به سرودهای کهن اطلاق میشود؛ علی الاصول این نتیجه را عاید می سازد که نام خود قرآن هم -که محمد سخنان موزون آیین و تعالیم خود را  بدان مسمی نموده است- از فرهنگ همین زرتشتیان عربستان که قبیله بزرگ عرب بنی تمیم آن را نمایندگی می نمودند، اخذ شده است. لابد محمد با توجه به همین عنوان زرتشتی قرآن بوده است که خبر شایعه آموزش قرآن به وسیله یک عجمی (زرتشتی) را در آیه 103سورهً نحل مطرح نموده است. در قرن حاضر گروهی با توجه بدین مطلب موضوع تعلیم قرآن به محمد به توسط سلمان فارسی را مطرح میسازند که از نظر منطقی قابل توجه نیست چه خود تعالیم محمد در اساس به آیین  سنن توراتی  و اساطیر توراتی است، گرچه از اخبار و احادیث ایرانی محیط عربستان هم از نام عربی پیامبر ایرانیان (زرتشت) و پدرش  (سپیتمه جمشید/هوم/گودرز) تحت عناوین صالح زرین شتر پیامبر قوم ثمود (مغان معدوم) و هود (دارای سرودهای دینی) پیامبر قوم عاد (مردم انجمنی= مغ، جّم) و اساطیر ایشان به طور مشروح سخن گفته شده است.

سید اکبر خدایی در باب قاضی شریح کندی (سبا، سلمان عجم/پارسی/ زرتشتی) میگوید:

"شريح بن حارث كندى –(ایرانی یا یمنی الاصل= منظور بهدین) مشهور به شريح قاضى - از چهره هاى اجتماعى ـ قضايى و تا حدى سياسى صدر اسلام مى باشد. بنا به نوشته مورخان و نسب شناسان, سراسر تاريخ زندگانى اين شخص پر از ابهام و تناقض بوده و همين عامل سبب گشته تا برخى از محققان وى را شخصيتى افسانه اى بپندارند.

دراين مقاله ضمن رد اين پندار و اثبات واقعى بودن اين شخصيت, كوشش مى گردد تا زواياى ديگرى از زندگى او همچون: ايرانى بودن, صحابى يا تابعى بودن وى, دلايل تداوم منصب قضاى او, بررسى اتهام مداخله در امضاى استشهاد نامه عليه حجربن عدى و از همه مهم تر, بررسى درستى يا نادرستى صدور فتوا از جانب او عليه امام حسين(ع) روشن گردد.

مقدمه

پرداختن به شخصيت هاى گوناگون تاريخى, علاوه بر اين كه زواياى تاريك حيات تاريخى شخص مورد نظر را مشخص مى سازد, تا حدى تناقضات ميان روايات مختلف راويان آن را هم برطرف مى نمايد. بررسى حيات تاريخى شريح نيز يكى از همين مقوله هاست. از آن جا كه درباره تاريخ حيات او اختلاف زيادى وجود دارد و اين اختلافات سبب شده تا شخصيت او از سوى محققين غربى همچون: تيان,Tyan)) اشنايدر, شاخت و... افسانه اى و جعلى قلمداد شود، اين نوشتار كوتاه تا حدى به روشن شدن اين قضايا كمك خواهد كرد. به طور خلاصه مى توان گفت كه شريح يكى از معدود فعالان عرصه قضا و داورى مى باشد كه عمر طولانى يافت و مدت مديدى از آن را در كار قضا سپرى نمود. دلايل چنين دوام طولانى شغلى نيز يكى از چارچوب هاى مورد بحث در اين مقاله خواهد بود. سعى نگارنده بر اين بوده است تا با ذكر اخبار مربوط به شريح, بر اساس توالى زمانى و تحليل بعضى از قضايا, به پرسش ها و ابهامات موجود در اين رابطه پاسخ دهد.

شريح; افسانه يا واقعيت

در منابع تحقيقاتى غربى ها(1) در كنار بررسى علم قضا در اسلام, دانش حديث و كاوش در شناخت مكتب هاى نخستين اسلامى, از شريح به عنوان شخصيتى نيمه افسانه اى يا جعلى ياد شده است. دليل اين نگرش و قضاوت, به ميزان تناقض در روايات راجع به حيات او بر مى گردد. از ديدگاه آن ها شريح شخصيتى است كه روايات مربوط به وى غير واقعى و غير قابل باور مى باشد. مثلا اميل تيانEmile Tyan) )مهم ترين دليل افسانه اى بودن او را در غير ممكن بودن مدت قضاوت طولانى او (75 سال), با توجه به اتفاقات سياسى و عزل و نصب هاى گوناگون زمان او دانسته است(2). اين نكته از چند جهت قابل نقد و بررسى مى باشد:

1ـ كمبود مطالعات عميق و موثر نويسنده در باب شخصيت و تاريخ حيات او, صرف نظر از مطالعات قضايى تيان. 
2ـ نقصان اطلاع و آگاهى او نسبت به خصوصيات اخلاقى و ويژگى هاى رفتارى شريح و حالت تسليم و رضاى او به حكومت وقت(3).

3ـ سازش و مداراى شريح با هر حاكم و خليفه, به گونه اى كه رضايت او را در تثبيت مقامش جلب نمايد.

شاختSchacht) )ديگر نويسنده غربى كه شخصيت شريح را ساختگى فرض كرده است, از شريح نه به عنوان فردى خاص, بلكه به عنوان نظريه اى از انواع نظريات مورد استناد در ميان اهل عراق ياد كرده است.(4) در عين حال, در جايى ديگر از شريح به عنوان طراح قديمى مكتب عراق ياد مى كند كه اشاره به وجود فردى خاص دارد(5).  
گرچه بعضى از روايات موجود در مورد شريح متناقض و گاه اغراقآميز است, ولى دليل بر غير تاريخى بودن اين چهره نمى باشد. در كتاب ((يكصد و پنجاه صحابى ساختگى)) علامه عسكرى نيز اشاره اى به جعلى و ساختگى بودن شخصيت شريح نشده است. هم چنين, نامه ذكر شده در نهج البلاغه از جانب امام على (ع) به اين شخص و نمونه هايى از قضاوت هاى وى و راهنمايى هاى على(ع) و احاديثى كه به نقل از شريح در كتب معتبر حديث آمده, در كنار اشعار به جاى مانده از او, بر واقعى بودن اين شخص مهر تإييد مى زند.

بررسى حيات تاريخى شريح تا قبل از تصدى مقام قضاوت

در اين كه اصل و نسب شريح متعلق به كدام سرزمين و مليت بوده است, ميان تاريخ نويسان, عالمان انساب و تذكره نويسان اختلاف نظر كلى وجود دارد. اكثر نويسندگان با توجه به شجره نامه اجدادى او اظهار داشته اند كه جد پنجم شريح ـ رائش ـ از سپاهيان انوشيروان(6) بوده كه به فرماندهى سيف بن ذى يزن, براى جنگ با حبشه به سرزمين يمن آمده و تابعيت قبيله معروف كنده را پذيرفته و در آن جا ماندگار شده بودند(7) و به همين دليل جزء هم پيمانان (حلفاى) كنده محسوب گرديدند و خود شريح نيز بر اين نكته (حليف بودنش) تإكيد كرده است (8).

ابن سعد در معرفى نام و نسب او نوشته است: ((وى شريح بن حارث بن قيس بن جهم معاويه بن عماربن رائش بن حارث بن معاويه بن ثورين مرتع از نسل كنده بود)).(9) اين نسب نامه از حيث قدمت سند و به لحاظ تاريخى, بر ديگر روايات ترجيح دارد, هر چند ايرانى بودن وى را زير سوال مى برد.

شريح داراى القاب و كنيه هايى همچون: ابواميه كندى,(10) ابوعبدالرحمن,(11) ابوعمر,(12) شريح قاضى,(13) اباعبدالله,(14) قاضى مصرين,(15) عبدالابظر,(16) كاذب(17) و... بوده است.

منابع, تاريخ دقيق تولد شريح را به خاطر گمنامى و ناشناس بودن وى در آن زمان ذكر نكرده اند, ولى با توجه به اين كه اكثر منابع معتبر, سال وفات او را 78 يا 80 هجرى و سن او را در هنگام مرگ 106 تا 110 سال دانسته اند, تاريخ ولادت او, حدودا 30 سال قبل از هجرت پيامبر(ص) بوده است, اما مطابق روايت ابن حجر(18) تاريخ ولادت او حدودا با زمان تولد امام على(ع) يكسان بوده است.

از دوران كودكى و نوجوانى او جز چند خبر كوتاه, مطلبى نگاشته نشده است; يكى از اين خبرها مربوط به اسارت وى و مادرش در دوران نوجوانى(19) و ديگرى در رابطه با خبر ازدواج وى با دخترى از بنى تميم ـ به نام زينب(20) ـ مى باشد. هم چنين, خبرى بسيار كوتاه از تعليم و آموزش ديدن او در نزد معاذبن جبل وجود دارد.(21) 
اكثر منابع, مهاجرت شريح از يمن به حجاز را تإييد كرده اند. بعضى مقصد وى را شهر مدينه ذكر كرده اند(22) و برخى ديگر از ذكر مقصد وى خوددارى نموده اند.(23) درباره تاريخ اين مهاجرت هم اختلاف مى باشد; تعدادى از مورخان, زمان آن را در دوران پيامبر(ص)(24) و عده اى آن را بعد از وفات پيامبر(ص), يعنى در دوران خلافت ابوبكر, ذكر كرده اند(25).

شريح; صحابى يا تابعى؟

در مورد اين كه شريح از صحابه بود يا تابعين, ميان مورخان و عالمان رجال اختلاف نظر وجود دارد. بعضى او را در رديف تابعين به حساب آورده اند كه زمان جاهليت را هم درك نموده است,(26) اما ابن حجر گزارشى از ملاقات كوتاه او با پيامبر(ص) آورده و كوشش دارد كه وى را جزء صحابه به حساب آورد.(27) در حالى كه ذهبى, صحابى بودن او را رد مى نمايد.(28) ابن وكيع اسلام آوردن شريح را قبل از رحلت پيامبر(ص) تإييد كرده, ولى ملاقات او با پيامبر(ص) را مردود مى داند.(29) به طور خلاصه مى توان گفت كه شريح قاضى جزء بزرگان تابعينى بوده كه با صحابه بزرگى همچون: على(ع), عمر, زيدبن ثابت, عبدالله مسعود و غيره مصاحبت داشته و از آن ها علوم مختلف و به ويژه حديث را فرا گرفته است.

شريح در دوره خلافت ابوبكر

در اين زمان, شريح از جمله تازه مسلمانان به شمار مى رفت; به همين دليل, عنصر مهمى در شهر مدينه به حساب نمىآمد. اين امر سبب ناشناخته ماندن شخصيت وى و عدم كسب مسووليت دولتى در دوره ابوبكر گرديده و اعتراضات مردم مدينه, پس از انتخاب شريح به قضاوت در كوفه نيز اين گفته را تإييد مى كند(30).

شريح در زمان خلافت عمر

جهت بيان اخبار شريح در دوره عمر, ناچاريم كه دوران ده ساله خلافت عمر را به دو دوره پنج ساله تقسيم كنيم. دوره پنج ساله اول, مربوط به دورانى است كه شريح هم چنان در شهر مدينه ساكن بود, ولى سمت دولتى نداشت. با گسترش دامنه فتوحات مسلمين در زمان خلافت عمر, وى منصب قضا را, بر حسب ضرورت, به ديگران تفويض كرد(31). اين افراد نيز ـ بر خلاف شيوه انتخاب ابوبكر(32) ـ اغلب اشخاصى غير معروف بودند كه سابقه چندانى در اسلام نداشتند; زيرا عمر ترجيح مى داد كه صحابه و اشخاص معروف و سرشناس اسلام را به عنوان مشاور و رايزن در مدينه و نزد خود نگه دارد(33). اين مرام خليفه دوم زمينه را براى چهره شدن افرادى همچون شريح فراهم ساخت و يكى از دلايل اصلى انتخاب شريح نيز همين اصرار عمر در به كارگيرى اين شيوه در انتخاب اين افراد بود.

وى از جمله افراد با سواد مدينه در دوران عمر محسوب مى شد كه در شاعرى و علم انساب نيز خبره بود.(34) بنا به گفته يك محقق عرب(35), شريح در زمان انتخاب شدن به سمت قضاوت در كوفه, متولى شهر مدينه بود و همين ويژگى ها نيز در انتخاب او موثر بود. عامل مهم ديگرى كه اكثر منابع از آن به عنوان علت انتخاب شريح به سمت قضاى كوفه ياد كرده اند, چگونگى قضاوت شريح ميان عمر و مردى كه بر سر اسبى مرافعه كرده بودند, مى باشد كه طى آن عمر نحوه قضاوت شريح را پسنديده و او را به قضاى كوفه برگزيد(36). اين اولين آشنايى عمر با شريح بود كه در دوران پنچ ساله دوم خلافت عمر انجام گرفت.

شريح به هنگام تصدى قضاوت در كوفه ـ سال 18ه' ـ مردى چهل ساله بود(37). وى به همراه چندتن ديگر همچون:    

 كعب بن سوارازدى, ابوموسى اشعرى و عبدالله بن مسعود از جمله قضات مستقلى بودند كه به طور مستقيم از طرف خليفه براى تصدى اين مقام انتخاب شده و تحت امر خليفه بودند, نه والى او(38).

عمربن خطاب هنگامى كه شريح را به منصب قضاى كوفه مى فرستاد, نامه اى به او نوشت و نحوه قضاوت اسلامى را به او تعليم داد(39). همين دستور, به علاوه راهنمايى هاى ديگر عمر و خلفاى هم دوره او, ملاك اصلى قضاوت شريح در ميان اهالى كوفه; و اصلى ترين علل تداوم منصب قضايى او بود گرچه در برخى اوقات با نقايضى از طرف او همراه بود.

در منابع آمده است كه عمر ماهانه يكصد درهم بابت دستمزد به او مى پرداخت(40). عمر يكى از دو تن بدريونى بود كه شريح در احاديث و روايات خود به او استناد مى كرد.(41) و بيش تر احاديثى كه وى از پيامبر(ص) نقل كرده است, از زبان و قول عمر مى باشد. مى توان گفت كه روابط اين دو در دوران پنج ساله دوم, تا حد زيادى مسالمتآميز بوده است.

شريح در دوره خلافت عثمان

در زمان خلافت عثمان, منصب قضاى شريح از طرف خليفه تثبيت گرديد و او توانست, در مدت خلافت دوازده ساله عثمان, با شگرد مخصوص به خود, سمت قضاى كوفه را حفظ نمايد.(42) رفتار شريح و ميزان تإثيرپذيرى و الگو بردارى وى از عثمان, نسبت به عمر, بسيار كم تر بوده است و رواياتى را كه از عثمان نقل مى كند, بسيار كم تر از روايات منقول از عمر مى باشد. سمت قضاى كوفه در اين زمان نيز ظاهرا از لحاظ عملكرد و نحوه قضاوت, با مشكلى برخورد نكرد و شريح بدون هيچ گونه دردسر و مشكل خاصى به كار خود مشغول بود. اخبار و اطلاعات راجع به شريح در دوره عثمان, همانند دوره ابوبكر, بسيار كم و محدود مى باشد. ظاهرا رابطه او با عثمان خوب بوده ولى اين رابطه به گرمى رابطه با خليفه دوم نبوده است.

شريح در دوران حكومت على(ع)

به گفته ابن عساكر, در ابتداى خلافت على(ع), سه نفر به نام هاى مره, ميسره و شريح قاضى مورد اتهام قرار نگرفته بودند.(43) بنابراين, با آغاز خلافت على(ع) شريح از مقام خود عزل نگرديد و حضرت وى را به همراه برخى قضات ديگر كه مورد تإييد او بودند, براى قضاوت به شهرهاى دور و نزديك فرستاد(44). به تصريح منابع, مقام شريح در اين دوره با عزل و نصب هم روبرو گرديد,(45) اما در عين حال, به هنگام شهادت على(ع), شريح بر مسند قضاوت كوفه قرار داشت(46).

شريح در زمان حكومت على(ع) به خاطر بعضى از قضاوت هاى نادرستش, از طرف حضرت مورد مواخذه و بازخواست قرار گرفت. از جمله اين قضاوت ها, طبق گفته ابونعيم اصفهانى, قضاوت نادرست او در مورد اختلاف امام با مرد يهودى بر سر يك زره بود كه پس از آن وى به منطقه بانقيا (يكى از مناطق يهودى نشين نزديك كوفه در آن زمان) تبعيد شد.(47) ظاهرا تنفيذ منصب قضاى شريح از طرف على(ع) مشروط به امورى بود كه يكى از آن ها, نظارت حضرت بر نحوه قضاوت هاى او بود(48).

از مهم ترين قضايايى كه در آن, رفتار و عملكرد شريح توسط اميرالمومنين(ع) نكوهش شده تا جايى كه امام با نوشتن نامه اى به او از كار اشتباهش انتقاد نموده است, موضوع خريد خانه اى مجلل به قيمت 80 دينار در دوران تصدى مقام قضاوت بوده است كه شرح آن, همراه با نامه امام(ع) در كتاب ((نهج البلاغه)) آمده است(49). شريح بابت قضاوت در زمان على(ع) ماهانه پانصد درهم(50) دستمزد دريافت مى كرده است(51).

شريح در دوران حكومت حسن بن على(ع)

با اين كه اين دوران كوتاه بود, اما همين دوران كوتاه نيز با جنگ و درگيرى ميان امام(ع) و معاويه سپرى گرديد; به همين دليل امام فرصت رتق و فتق امور اجرايى و به خصوص امور قضايى را به دست نياورد. به گفته مسعودى, شريح در اين دوران نيز هم چنان به شغل قضا اشتغال داشته است(52).

شريح در زمان خلافت معاويه

پس از غصب خلافت توسط معاويه, وى با كياست و زيركى خود, بيش از بيست سال سمت خلاف مسلمين را در اختيار گرفت. ابن خلدون مى نويسد: ((معاويه پس از به دست گرفتن خلافت, عمال خود را به شهرها فرستاد; از جمله شريح قاضى را بر مسند قضاى كوفه نشاند)) (53).

شريح و امارت زياد بن ابيه بر كوفه

در زمان هاى بعد, وقتى معاويه امارت شهر كوفه را به زيادبن ابيه واگذار كرد; وى مانند حاكمى مستقل عمل نمود و از اين رو, شريح براى اولين بار از تحت نظارت مستقيم خليفه خارج شد. شريح در ابتداى حكومت زياد بر كوفه, همراه وى به بصره رفت و براى مدتى در آن جا مشغول قضاوت بود و دوباره جهت قضاوت, به كوفه بازگشت. (54) شريح يكى از مشاوران مخصوص زياد بود كه در امور خاص مورد مشورت او قرار مى گرفت و اكثرا نظر وى را مورد پذيرش قرار مى داد. از جمله اين مشورت ها, نظر خواهى از شريح در مورد قطع كردن يا نكردن دست راستش به دليل طاعون بود(55).

مهم ترين رويداد دوران حكومت زياد و قضاوت شريح در كوفه كه اعتراض بسيارى از مسلمانان را در پى داشت و حتى باعث شد كه مسلمانان زياد را مورد لعن و نفرين خود قرار داده و عمل او را اتهامى عليه شريح قلمداد كنند, تنظيم استشهاد نامه اى عليه حجر و جعل امضاى شريح قاضى و شريح بن هانى بود. شريح بن هانى پس از اطلاع يافتن از اين موضوع, با جسارت و بى باكى, طى نامه اى كه براى معاويه فرستاد, خيانت زياد را نسبت به خود فاش ساخت;(56) اما مصلحت طلبى, سكوت بى مورد به جاى حقيقت گويى, ترس از زياد و عوامل ديگر, مانع از تلاش شريح براى رفع اين اتهام از خود گرديد.

در رابطه با وضعيت شريح در ابتداى خلافت يزيد و قبل از نهضت كربلا, خبرى در دست نيست.

شريح قبل و بعد از حادثه كربلا

اولين مداخله شريح در آغاز نهضت كربلا, مربوط به بيعت هفتاد تن از بزرگان كوفه همچون: حبيب بن مظاهر, محمدبن اشعث., مختار ثقفى, عمربن سعد و... در حضور شريح و شاهد گرفتن وى بر هوادارى آل على(ع) و دعوت از امام حسين(ع) براى سپردن حكومت كوفه به او بود.(57) ولى صرف نظر از پيمان شكنى بيش تر اين بزرگان, خود شريح نيز به محض ورود عبيدالله به كوفه در دارالاماره او حضور يافت و بدون در نظر گرفتن تعهد بر وفادارى با آل على, به جرگه مخالفين آن ها پيوست و يكى از مشاورين درگاه عبيدالله گرديد(58) و عبيدالله نيز كه جهت رسيدن به مقاصد خود به حمايت اشخاصى همچون شريح قاضى ـ كه در ميان مردم مقدس مآب كوفه, از شخصيت ممتازى برخوردار بود ـ نياز داشت, از او استقبال كرد(59).

در ماجراى ديگرى, از نقش شريح به عنوان پيام رسان عبيدالله به قبيله هانى, در رابطه با رساندن خبر زنده بودن هانى و پراكنده شدن آن ها از اطراف دارالاماره, ياد شده است(60). نقشى را كه شريح در چنين لحظه حساسى در صحنه سياسى ـ نظامى ايفا كرد, به اندازه اى مهم و حياتى بود ـ به خصوص براى ابن زياد ـ كه به قيمت به دست گرفتن امارت از طرف عبيدالله, به قتل رسيدن هانى و مسلم و از همه مهم تر, اتفاق افتادن حادثه كربلا تمام شد.

هم چنين از شريح به عنوان امانتدار مسلم, در محافظت از بچه هاى وى نام برده شده(61) و گفته شده است كه شريح از ترس تهديدهاى عبيدالله, آن ها را بى سرپرست در شهر رها ساخت تا خطرى در اين زمينه متوجه او نگردد(62).

تحليلى در فتواى شريح بر ضد امام حسين(ع)

يكى از مهم ترين ابهامات راجع به نقش شريح در جريان نهضت كربلا اين است كه آيا فتواى شريح مبنى بر وجوب جهاد با امام حسين(ع) واقعيت داشته است يا خير. مبناى اين ترديد, مربوط به ضرب المثلى در زبان فارسى است كه علامه دهخدا به آن اشاره دارد و در ميان مردم به خصوص شيعيان شايع است.(63) البته خود دهخدا نيز تإكيد كرده است كه اين خبر سند ندارد. اگر چنين خبرى صحت داشته باشد, مى توان گفت كه يكى از عوامل اصلى و بسيار مهم در بسيج مردم كوفه و شام عليه امام حسين(ع), صدور چنين(64) فتوايى از شخصى فقيه, مجتهد, مفسر, ملا و قاضى خلفاى راشدين بوده است. با اين كه در منابع قديمى چنين خبرى مشاهده نمى گردد اما شواهدى مبنى بر تصديق و تإييد آن موجود است كه عبارتنداز:

الف) سازگارى شريح با تمامى انديشه هاى خلفاى معاصر خود.

ب) تمايل و گرايش سريع به قدرت برتر (عبيدالله) و سهيم شدن در برنامه هاى او در مخالفت با طرفداران آل على(ع). 
ج) ضعف نفس و محتاط و ترسو بودن و حساب بردن از عبيدالله, كه ابن سعد هم در كتاب خود به آن اشاره مى كند(65).  
د) چنين فتوايى به طور مستقيم از طرف شريح مطرح نشده است, ولى حرف و حديثى كلى در اين رابطه در ميان بوده كه در كنار عوامل ديگرى همچون: جبن و ترس, عافيت طلبى, رياكارى, دو پهلو سخن گفتن, دروغ گويى, و رياكارى شريح, از يك طرف و ترفندها, سياست بازىها, سوء استفاده از مقام مذهبى افراد, جعل امضا و نتيجه گيرى غلط و قياس به باطل توسط ابن زياد, همراه با زودباورى و عدم آشنايى كوفيان با سياست روز, از طرف ديگر, سخن و نظر كلى شريح را تبديل به فتوايى برضد امام حسين(ع), براى تهييج كوفيان زودباور عليه نوه پيامبر(ص) مى كند كه مسبب اصلى آن نيز خود شريح و اهمال وسستى اوبوده است.

شريح در زمان شورش ابن زبير و قيام مختار

به جز آن چه در مورد شريح, در دوران امارت عبيدالله و خلافت يزيد گفته شد, اخبارى در مورد استعفاى وى ازمنصب قضاوت در زمان شورش ابن زبير در منابع نيامده است. در اين رابطه ابن سعد و ابن خلدون گفته اند كه شريح درفاصله سال هاى بحرانى, پس از استعفاى معاويه دوم ـ 64 تا 73ه' ـ به مدت 9 سال در كار خود درنگ نمود(66) و حتى به مدت سه سال از منصب قضاوت كناره گيرى كرد.(67) علت اين امر طبق گفته ابن سعد,(68) ترس او از عدم امنيت جانى در هنگام تصدى اين منصب بوده است.

ابن خلدون آورده است: مختار پس از تسلط بر كوفه و آرام كردن اوضاع اين شهر, شريح قاضى را كه به دنبال بروز فتنه در جهان اسلام, از منصب قضاى كوفه استعفا كرده و خانه نشين شده بود, به كار قضاوت برگرداند. سپاهيان مختار و به خصوص شيعيان او, با اين كار مخالفت نموده و از مختار خواستند كه وى را عزل كند. آن ها دلايل مخالفت خود را عثمانى بودن شريح(69), مغضوب على(ع) قرار گرفتن و تبعيد او به بانقيا توسط امام(70), گواهى دادن عليه حجربن عدى و كوتاهى ورزيدن در پيام رسانى به هم قبيلگان او(71) ذكر مى كردند. شريح نيز پس از شنيدن اين اعتراضات, خود را به بيمارى زد, در نتيجه مختار نيز كه تاب تحمل اعتراضات بسيار ياران خود را نداشت, شريح را از كار بركنار نمود(72).

به نظر مى رسد كه دليل اصلى انصراف شريح از مسند قضاوت كوفه در زمان فتنه, غير از آن چه كه گفته شد, همان عوامل مصلحت طلبى و عافيت جويى وى, به خصوص در شرايط حاد و بحرانى, بوده است; زيرا وى مى دانست كه چنين قيام هايى گذرا و موقتى بوده و دوام چندانى نخواهد داشت, از اين رو صلاح كار خود را در انصراف از دستگاه قضايى براى متهم نشدن و جان سالم در بردن از معركه ها مى ديد.

شريح در دوران خلافت عبدالملك و امارت حجاج تا وفات وى

پس از برقرارى خلافت عبدالملك و تسلط او بر كوفه, شريح توسط اين خليفه مجددا به مسند قضاوت باز گردانده شد.(73) ابن وكيع جريان گمارده شدن شريح بر مسند قضاوت را در كتاب خود آورده است(74).  
پس از به دست گرفتن امارت كوفه توسط حجاج, وى مقام قضاى اين شهر را تثبيت نمود(75) و شريح علاوه بر اشتغال بر اين امر, از مشاوران حجاج نيز به شمار مى رفت. وى تا سال 78 هجرى به امر قضاوت مشغول بود و در اين سال از حجاج تقاضاى كناره گيرى از مسووليت نمود كه حجاج نيز با درخواست او موافقت نمود(76). منابع, علت استعفاى او را پند و اندرز مردى دانا عنوان كرده و نوشته اند كه آن مرد به او توصيه كرده بود كه به علت رشوه خوارى فرزندش و هم چنين پيرى و ناتوانى خودش, از سمت خود استفعا دهد(77). وى پس از اين استعفا خانه نشين شد و در اين مدت حقوق و مستمرى دريافتى خود از دولت را قطع نمود و با همين وضعيت نيز در گذشت(78).

سال وفات و سن او در هنگام مرگ

سن شريح در هنگام مرگ از يكصد تا يكصد و بيست و هفت سال گزارش شده است. ظن قوى وجود دارد كه سن او در هنگام مرگ 106 تا 110 سال بوده است. دلايل اختلاف اخبار, نامشخص بودن سال دقيق تولد و وفات او و دور شدن وى از كارهاى مهم جامعه در واپسين سال هاى عمر بوده است. منابع مختلف, سال وفات او را از سال 72 تا 99 هجرى گزارش كرده اند(79).

مدت قضاوت شريح

در رابطه با مدت زمان قضاوت شريح, از آن جا كه در تاريخ وفات او تناقض وجود دارد, بالطبع روايات مختلفى موجود است كه آن را از 53 تا 75 سال ذكر كرده اند(80). دليل ديگر اختلاف روايات, اختلاف نظر نويسندگان بر سر كناره گيرى شريح از قضاوت و مدت زمان آن و به حساب آوردن يا نياوردن اين مدت مى باشد. اگر چه نبايد از كم دقتى و ملاحظه كارى نويسندگان آن دوره نيز غفلت كرد. ابن ابى الحديد مدت زمان قضاوت او را 57 سال ذكر كرده است كه يك سال از آن نيز در بصره بوده است(81).

نام فرزندان و برادر او

برخى از منابع ضمن شرح وقايع مختلف, نام چند تن از فرزندان شريح را نيز آورده اند. يكى از اين فرزندان, عبدالله مى باشد كه به علت قضاوت پدر عليه او به زندان افتاده بود و خود شريح برايش غذا مى برد.(82) هم چنين از دو پسر ديگر او به نام هاى ميسره و عبدالرحمن ياد شده كه رواياتى توسط آن ها از قول پدرشان نقل شده است.(83) نام پسر ديگر او اسد بود كه در قضيه پسران مسلم از او ياد شده است(84). در ((جمهره الانساب العرب)) ابن حزم نيز نام عبيدالله يكى از برادران شريح, ذكر شده است(85).

خصوصيات ظاهرى و اخلاقى شريح

از نظر شكل ظاهرى, چهره او به دليل اين كه هيچ مويى در صورتش نروييده بود شبيه چهره نوجوانان بود(86) و به همين دليل, يكى از چهارتن سادات طلس(87) به حساب مىآمد. علاوه بر اين, فردى كريه المنظر بود و بنا به گفته اصمعى, ناقص الاسنان نيز بوده است.(88) به لحاظ اخلاقى داراى خصلت هايى همچون عجب و خودپسندى بود.(89) خصوصيات ديگر او را شوخ طبعى ذكر كرده و روايت هايى نيز در اين باره آورده اند(90).

ويژگى هاى ديگر شريح

منابع از وى به عنوان فردى فقيه, مفسر, مجتهد, عالم به علم قضا, ثقه در علم حديث و نسب شناس ياد كرده و حتى او را عالم ترين افراد در علم قضا به حساب آورده اند(91). خود او گفته است كه اين علوم را از طريق مباحثه و مناظره با اهل علم آموخته است(92). وى در شعر و شاعرى نيز تبحرى خاص داشت و از جمله شعراى مخضرم به حساب مىآمد(93). اما با وجود همه اين خصلت ها شيعيان از عملكرد او راضى نيستند(94).

وى از صحابه معروفى همچون: على ابى ابى طالب, عمر, زيدبن ثابت, عبدالرحمن بن ابوبكر, عبدالله بن مسعود و عروه بن ابى الجعد بارقى روايت نقل كرده است(95). هم چنين افرادى از وى روايت نقل كرده اند كه معروف ترين آن ها ضحاك, مقدادبن ابى فروه, شعبى, ابراهيم نخعى, قاسم بن عبدالرحمن, يحيى طايى, محمدبن سيرين, انس بن سيرين و... مى باشند(96).

نتيجه گيرى

از مجموع آن چه كه بيان شد مى توان نتيجه گرفت كه: طبق نقل قول اكثر مورخين و محدثين شريح به عنوان شخصيتى تاريخى, عينيت و وجود خارجى داشته و به هيچ وجه شخصيتى افسانه اى نبوده است. گرچه راجع به او و وقايع دوران حياتش تناقضات و اختلافات فراوانى در منابع به چشم مى خورد, اما اين مسإله يك امر طبيعى در تاريخ اسلامى به شمار مىآيد; زيرا از دوران جاهليت و حتى يكى, دو سده پس از هجرت, اخبار بدون نقص و تواريخ مكتوبى وجود نداشته و بيش تر اين اخبار بر اساس نقل قول و روايات شفاهى راويان هر واقعه, يا شايعات ميان مردم نگاشته شده است و چنين ابهامات تاريخى نه تنها در زندگانى شخصيتى همچون شريح ـ قبل از تصدى مقام قضاوت و يا پس از كناره گيرى از آن ـ وجود دارد, بلكه در مورد زندگانى شخصيت هاى ممتاز و معروف هم به چشم مى خورد.

شريح قاضى گرچه شخصيتى فقيه, مفسر, نساب, ثقه در حديث و مهم تر از همه, اعلم در علم قضاوت ـ بنا به گفته منابع(97) ـ به حساب مىآمد, ولى از نظر خصوصيات اخلاقى, فردى مصلحت جو و فرصت طلب بود كه براى رسيدن به مقام و منصب و تثبيت آن, با هر نوع حكومت و خلافت و ايده هاى مختلف امراى آن, كنار مىآمد و در اين مدارا و سازش, گاهى مجبور مى شد كه حقيقت را فداى مصلحت طلبى خود كند; درست همان كارى كه در برابر سوء استفاده هاى ((زياد)) و پسرش عبيدالله انجام داد, تا جايى كه عبيدالله از كم ترين سخن او فتوايى ساخت و از آن براى بسيج مردم كوفه عليه حسين بن على(ع) استفاده كرد و او كه شاهد چنين سوء استفاده هايى از گفته خود بود, مهر سكوت بر لب نهاد و به دليل ترس, مصلحت جويى و عافيت طلبى خود كوچك ترين اعتراضى نكرد و به اين وسيله كفه ترازوى دشمن را در مقابل آل على سنگين تر نمود و چنين شد كه قرن ها بعد از آن واقعه, از او شخصيتى منفور در نزد شيعيان ساخت

منبع:پژواک ایران


جواد مفرد کهلان

فهرست مطالب جواد مفرد کهلان در سایت پژواک ایران 

*معنی نامهای کهن کُرد و کُردستان   [2024 Mar] 
*مطابقت پئیشیااووادا با دژنبشت   [2024 Jan] 
*مطابقت اساس شجره نامهٔ اولاد آدم با پادشاهان کیانی اوستا (مادها)  [2023 Dec] 
*مطابقت سارمات ها با صربها  [2023 Nov] 
*معنی نامهای شیراز و پارس (پاسارگاد)  [2023 Oct] 
*ماجرای به قتل رسیدن بردیه ها  [2023 Sep] 
*نام و نشان کی لهراسب در اساطیر و تواریخ  [2023 Sep] 
*مطابقت جرجیس با آدونیس (دوموزی)  [2023 Aug] 
*نامهای کهن اردبیل به معنی محل چشمهٔ مقدّس به نظر می رسند  [2023 Jul] 
*معنی نام مازندران   [2023 Jun] 
*داستان قرآنی اصحاب کهف، اسطورهٔ سالموکسیس و دِکِنیوس مردم داکیا است  [2023 Apr] 
*مطابقت بوذرجمهر با وَرَهه مَهیرا-مَزدک  [2023 Apr] 
*معنی نام زرتشت (زرتوشترا)  [2023 Mar] 
*مطابقت چاه جمکران با کانسویه (کیانسیه) در اوستا   [2023 Mar] 
*مزار منسوب به معصومهٔ قم متعلق به عاصم بن کوشید به نظر می رسد  [2023 Feb] 
*معنی محتمل هون و خزر و قزاق و اوغوز  [2023 Jan] 
*معنی اهواز و خوزستان  [2022 Dec] 
*مطابقت برادران شاهچراغ با علی عماد الدوله و حسن رکن الدوله  [2022 Oct] 
*منظور از اصحاب الرسّ قرآن، پارتهای مهر پرست بوده اند   [2022 Oct] 
*اصل اسطورهٔ کُردی مم و زین همان اسطورهٔ مادی-سکایی مادیا و زارینا است  [2022 Sep] 
*در مورد مآخذ واژۀ تاریخ  [2022 Jun] 
*نام و نشان نواحی کهن ولایت مراغه  [2022 May] 
*گرایشهای مهرپرستانۀ حافظ  [2022 Mar] 
*مطابقت پرهشی با پارس و مرودشت   [2022 Feb] 
*که یزدان ز ناچیز چیز آفرید   [2022 Jan] 
*مطابقت درختان اساطیری هولوپّو، ئیگدراسیل، هوم سفید و واق واق   [2022 Jan] 
*معانی نامهای قره باغ   [2021 Dec] 
*واژه های مُلا و آخوند از سمت شرق وارد فرهنگ ایران شده اند   [2021 Dec] 
*معنی نامهای رودهای سیردریا و آمودریا   [2021 Nov] 
*معنی نام رود اَترک   [2021 Oct] 
*شباهت اسطورۀ یونس و نهنگ با اسطورۀ آریونس (آریون)  [2021 Sep] 
*مطابقت نامهای تیشتر با تیر و ایندره و اپوش با اکوان دیو و وریتره  [2021 Jul] 
*مطابقت ابراهیم و نمرود با خشایارشا و نامرو (مردوک)  [2021 Jun] 
*نظری بر معنی ترسا (نام ایرانی مسیحیان)  [2021 Jun] 
*منشأ بین النهرینی اسطورۀ درخت آسوریک (مناظرۀ بز/میش و خرما)  [2021 May] 
*در مورد القابِ نبو، زرتوشترا و بودای سپیتاک سپیتمان  [2021 Apr] 
*گنج زیویه متعلق به مادیای اسکیتی (افراسیاب) بوده است   [2021 Apr] 
*منشأ دجّال (معاند مهدی موعود) و خر غول آسای او   [2021 Mar] 
*جشن نوروز، جشن جمشید ایزد و الهه سپندارمذ   [2021 Mar] 
*معنی نام تُرک  [2021 Mar] 
*امام مهدی موعود تاریخی و یاران و دشمن اُخروی وی  [2021 Feb] 
*نامهای بودا و زرتوشترا در سنسکریت به هم می رسند   [2021 Feb] 
*اتیمولوژی الیگودرز و گودرز  [2021 Jan] 
*مطابقت داشتن نام الله با اِللیل (انلیل)   [2021 Jan] 
*مطابقت تُرکمنها با تورگیش های باستانی  [2020 Dec] 
*از پیر شالیار و دانای سیمیار در اصل همانا توتم مار و مادیا کشور گشای سکایی منظور بوده اند  [2020 Dec] 
* مشابهت و مطابقت مرد آزما با لیلیت  [2020 Dec] 
*بومی فلات ایران بودن اصل گیلگامش (سام گرشاسب نریمان اوستا)  [2020 Nov] 
*آیا منصور حلاج به آیین مانوی بوده است؟   [2020 Nov] 
*ایشتار در مقام منفی فاحشه بابلی مسیحیان   [2020 Oct] 
*هامان وزیر فرعون در قرآن و هامان وزیر دربار هخامنشی در تورات فرد واحدی است   [2020 Oct] 
*واقعه و محل دستگیر شدن مادیای اسکیتی (افراسیاب) در کنار معبد مهری و غار هامپهول  [2020 Oct] 
*ریشۀ هند و ایرانی جفر و جبر و قبر  [2020 Sep] 
*معنی نامهای جهنم و جنّت   [2020 Aug] 
*مطابقت همیران و هاماوران با آشّور و آفریقا   [2020 Aug] 
*بت هُبل سمبل ایزد تجارت، هرمس (هَر-میث، نگهبان تجارت) بوده است  [2020 Jul] 
*معنی و ریشۀ برخی نام واژه های کهن (١٠)  [2020 Jul] 
*مطابقت سرزمین اساطیری هورقلیا با «محل ستونهای هراکلس» (هِرکولیا)  [2020 May] 
*جایگاه موسیقی در عهد ماد و هخامنشی  [2020 May] 
*معنی نامهای داسنی و اِزیتی (یزیدی)   [2020 Apr] 
*مطابقت الهه سپندارمذ با اینانا/ایشتار (الههٔ آسمانی مقدس عشق) و ارتباط آن با والنتاین  [2020 Feb] 
*جُستاری در نام و نشان ساسان و ساسانیان   [2020 Feb] 
*این همانی جمشید ناحیۀ فارس با ابالگاماش پادشاه مرهشی (مرودشت)   [2019 Oct] 
*بنیادهای اسطورۀ همای چهر زاد (شهرزاد) و داراب   [2019 Sep] 
*مطابقت آدونیس/دوموزی با جنبۀ خدایگانی عیسی مسیح   [2019 Aug] 
*منطقۀ کرمان نه مکان مهرپرستان بلکه جایگاه پرستندگان ایزد جنگ و رعد بهرام بوده است  [2019 Jul] 
*جشن تیرگان   [2019 Jul] 
*معنی نام شهرهای تهران و تبریز  [2019 Jun] 
*نظری بر معانی برخی نامهای جغرافیایی و تاریخی استانهای اصفهان و فارس   [2019 May] 
*فتوحات حمزۀ حمزه نامه متعلق حمزة بن آذرک خارجی و جانشینانش برادران یعقوب و عمرو است  [2019 May] 
*مطابقت کاوه با ارشک (بنیانگذار اشکانیان) و هارپاگ  [2019 Mar] 
*مطابقت نام و نشان بهرام ورجاوند با ابوطاهر پسر ابوسعید بهرام جنابی ‏  [2019 Feb] 
*مطابقت خنه ثئیتی پری با سوسن جادوگر   [2019 Jan] 
*اسطورۀ سلامان و ابسال بر گرفته از اسطورۀ هندی سوریه و سارانیو (سانجنا) است  [2019 Jan] 
*منظور از دیوان (دیوان مازندران و دیوان دژبهمن) همان آشوریان بوده اند   [2019 Jan] 
*نام سه شاه-مغ شرقی روایات مسیحی برگرفته از نام پیشدادیان (نخستین قانونگذاران) هستند  [2018 Dec] 
*اسطورۀ اصحاب فیل، نبرد وهرز دیلمی و مسروق ابرهانی به حالت نیمه استعاره است   [2018 Dec] 
*معنی و مأخذ هندوایرانی نامهای آدم و حوا و اولاد آنها   [2018 Dec] 
*مطابقت لقمان حکیم قرآن با ازوپ یونانی-آفریقایی  [2018 Nov] 
*مطابقت قرقیزها با گوران قراختایی (ایل لنگۀ کناری) که شاخه ای از تاتار (مردم کناری) بوده اند  [2018 Nov] 
*تحقیقی در بارۀ نام و نشان ک‍هن نقش رستم   [2018 Nov] 
*مطابقت دیلمون با بحرین و پایتخت آن منامه  [2018 Nov] 
*زبان آذری نه زبان پهلوی آذربایجان بلکه همان زبان ارانی بوده است  [2018 Oct] 
*مطابقت نینوس و سمیرامیس با سه فاتح نینوا و سه ملکۀ در رابطه با آنها  [2018 Oct] 
*مطابقت دیلمون با بحرین و پایتخت آن منامه  [2018 Sep] 
*معنی نامهای ایرانی شنبه و آدینه  [2018 Aug] 
*مطابقت برادران فریدون، کتایون و برمایون با کوروش، ویشتاسپ (تیگران) و سپنتداته (گائوماته، سپیتاک)   [2018 Aug] 
*معنی نام اَوِستا در زبان لاتین   [2018 Aug] 
*معنی هندوایرانی نام ابراهیم   [2018 Jun] 
*جشن آتش شب چهارشنبه سوری   [2018 Mar] 
*نوروز جشن کهن بومیان نیمۀ شمالی فلات ایران   [2018 Mar] 
*مطابقت آمازونها با گرجی ها  [2017 Nov] 
*مطابقت سپیتمه لهراسپ و مگابرن ویشتاسپ با یرواند و تیگران  [2017 Jul] 
*نام مازندران را میشود به معنی محل گرامی دارندگان الهۀ درنده دانست  [2017 Jun] 
*منشأ تاریخی شخصیتهای نیمه اساطیری مهم تورات و انجیل   [2017 Apr] 
*آیا منظور از اصحاب الرّس قرآن همان مردم خونیرس (سرزمین راه درخشان، ایران باستان) است؟‏  [2017 Mar] 
*جدول مطابقتی شجره نامۀ پادشاهان کیانی و نوذری با مادها و هخامنشیان  [2017 Feb] 
*نام امشاسپندان زرتشتی که بر گرفته از نام و نشان خدایان بابلی به نظر می رسند   [2016 Sep] 
*آیا نامهای ایران و پارس و شیراز به معنی سرزمین شیر بوده اند؟  [2016 Sep] 
*معنی نام کُرد در رابطه با توتم مار ایشان  [2016 Jan] 
*ور جمکرد باستانی آریائیان در شمال دریای مازندران  [2015 Dec] 
*ارتباط ایران و ایرانیان با اساس مذهب شیعه  [2015 Dec] 
*یهودا فرزند زیپورایی همان عیسی مسیح تاریخی است  [2015 Sep] 
*شهرهای ایران باستان در نقشه های بطلمیوسی  [2015 May] 
*مطابقت کاوۀ آهنگر اساطیری با اوگبارو تاریخی  [2015 Apr] 
*این همانی زمان و مکان و نام و نشان پادشاهان ماد با کیانیان  [2015 Mar] 
*نام و نشان کوروش در روایات ملی ایران  [2015 Mar] 
*مطابقت لولوبیها با آریائیان هندی تبار ماقبل تاریخ فلات ایران  [2015 Mar] 
*بررسی جام مارلیک که نشان از تقدیس بزکوهی در نزد کادوسیان دارد  [2015 Jan] 
*معنی نام هومبابا  [2014 Dec] 
*معنی محتمل کاسپی و کادوسی  [2014 Dec] 
*معنی نامهای گیلان و مازندران  [2014 Nov] 
*نام و نشان ایل قشقایی  [2014 Oct] 
*معنی ایرانی نامهای بصره (به سره) و اَبُله (آپولوگوس)  [2014 Oct] 
*معنی نام روس و روسیه  [2014 Oct] 
*خاستگاه آریائیان هندوایرانی و خدایان بزرگ باستانی ایشان  [2014 Sep] 
*ریشۀ کلمۀ آلِشت/آلِش در گروه زبانهای ایرانی  [2014 Aug] 
*مطابقت خالد بن سنان با ایزد مهر پارتیان  [2014 Aug] 
*معنی نامهای کُتیسفون و تیسفون   [2014 Aug] 
*معنی نام ایل شول و نواحی شول نام در غرب ایران  [2014 Aug] 
*معنی نام دیوان مازنی و مازندران در رابطه با جام مارلیک  [2014 Jul] 
*بررسی نام و نشان خدایان کاسیان (اسلاف لُران)  [2014 Jun] 
*معنی رُکن آباد  [2014 Apr] 
*معنی لفظی نامهای سمرقند و بُخارا  [2014 Mar] 
*معانی نامهای آمیتیدا (آمیتیس)، سمیرامیس و زرتشت  [2014 Mar] 
*جستاری در باب نام و نشان باستانی همدان و کاشان  [2014 Feb] 
*ویشتاسپ کیانی به غیر از ویشتاسپ نوذری است  [2014 Feb] 
*بررسی نام و نشان کنونی و باستانی سه گروه بزرگ کُردان  [2014 Jan] 
*معنی عیلامی و ایرانی نام کوروش (کورلوش)  [2014 Jan] 
*مطابقت دقوقی اساطیری با ایزد مهر و مؤبد مهرپرستی  [2014 Jan] 
*سهو دکتر جیوانجی جمشیدجی مودی در باب تعیین محل روستای زادگاهی زرتشت  [2013 Dec] 
*آیا از دیوان مازندران در اساس ببران درندۀ جنگلهای آن مراد نبوده اند؟  [2013 Nov] 
*جُستاری در نام و نشان ساسان و ساسانیان  [2013 Oct] 
*معنی مشترک نامهای خونیرث٬ اَئیرینه وَئِجه٬ [مها]بهاراته و آریاوَرته  [2013 Oct] 
*ریشۀ محتمل اصطلاح کتاب مکنون قرآن در آیه 78 سورۀ واقعه  [2013 Oct] 
*بررسی ریشه و معنی نام قزاق   [2013 Oct] 
*آیا شهربانو دختر هرمزان نبوده است؟  [2013 Sep] 
*داستان اصحاب فیل نبرد وهریز ایرانی و مسروق ابرهه ای به حالت به استعاره است  [2012 Aug] 
*معنی لفظی نامهای کهن شهر اردبیل  [2012 Aug] 
*چرا گائوماتۀ مغ همان زرتشت سپیتمان است؟  [2012 Aug] 
*جشن یهودی پوریم مطابق با جشنهای چهارشنبه سوری و سیزده بدر ایرانی یادآور جشن مگافونی (مغ کشی) عهد داریوش است  [2012 Jul] 
*آیا دخمۀ گور دختر، متعلق به آریارمن هخامنشی یا ملکه آمیتیس است؟  [2012 Jul] 
* خطاب من محقق تاریخ اساطیری ایران به استاد بهرام مشیریِ شاهنامه دوست  [2012 Jul] 
*نقد و اصلاح نظریۀ یکسان بودن یا یکسان نبودن ویشتاسپ هخامنشی و ویشتاسپ کیانی  [2012 Jul] 
*جزنق -برزه شهر گرهی تاریخ اساطیری ایران  [2012 Jun] 
*ریشۀ تاریخی داستان منیژۀ و بیژن شاهنامه و متن آن  [2012 Jun] 
*جوانمرد قصاب هیئت اسلامی عامیانۀ ایزد مهر عهد ساسانی است  [2012 May] 
*جغرافیای تاریخی کهن نواحی اراک و آستانه   [2012 May] 
*ساکنان باستانی آغاز تاریخ در ایران کهن  [2012 May] 
*معنی نام غیاث آبادهای ایران  [2012 May] 
*معنی نامهای ایرانی تنب بزرگ و تنب کوچک و ابوموسی  [2012 Apr] 
*معنی نامهای کپادوکیه، کیلیکیه ( کیزواتنا)  [2012 Apr] 
*ریشۀ نامهای تاجیک و دری  [2012 Mar] 
*شرح و بسط نظریۀ هرتسفلد مبنی بر یکی بودن زرتشت سپیتمان با سپیتاک سپیتمان  [2012 Mar] 
*انتقاد من شاهزاده از خود، از پدر خود و پدر بزرگ خود  [2012 Mar] 
*شنبه، واژه ای ایرانی است  [2012 Mar] 
*ریشه فارسی کلمات خدمتکار، چاکر و نوکر  [2012 Mar] 
*شجره نامه کمبوجیه سوم و داریوش اول مطابق خبر هرودوت  [2012 Feb] 
*آتش آتشکده آذرگشنسب در چه زمانی و از کجا به شیز (برکه) منتقل شد؟  [2012 Feb] 
*حماسه آترادات پیشوای مردان در آذربرزین نامه  [2012 Feb] 
*شهر زیر زمینی کشف شده در کپادوکیه دارای نام ایرانی نِسا (نشا) بوده است   [2012 Feb] 
*معنی و ریشه نامهای اروپا، روسیه و اوکراین بر اساس فرهنگ سکایی  [2012 Jan] 
*تحقیقی در باب نامهای اساطیری اسپروز و سگسار مازندران  [2012 Jan] 
*نامهای سپیتاک و مگابرن در تاریخ ماد دیاکونوف و ایران باستان پیرنیا  [2012 Jan] 
*عبدالله بن سلام همان سلمان فارسی است  [2012 Jan] 
*پشوتن اساطیری همان پیسوتن ساتراپ لیدیه در عهد اردشیر اول و داریوش دوم بوده است  [2011 Dec] 
*تاریخچهً زمان حکومت پادشاهان ماد (کیانی) و دو تَن از قلم افتاده های ایشان  [2011 Dec] 
*اهورامزدا در اصل خدای شراب و شادی بوده است  [2011 Dec] 
*تیگران اول ارمنستان همان ویشتاسپ کیانی بوده است  [2011 Dec] 
*ریشه های اسطورهً رستم و اسفندیار  [2011 Dec] 
*بررسی معنی نامهای مُغ و ماگان  [2011 Nov] 
*از جمشیدی که در سمت چین مقتول گردیده منظور همان داریوش سوم است  [2011 Nov] 
*اویس قرنی همان زرتشت ایرانیان نزد یمنی ها بوده است  [2011 Nov] 
*توروکوهای کردستان قبیله ای از مردمان قفقازی و آریایی هوری و میتانی بوده اند  [2011 Nov] 
*تحقیقی در باب منشأ جشن بابلی- ایرانی کهن گاوگیل  [2011 Nov] 
*معنی نامهای کهن مراغه و بناب  [2011 Nov] 
*معنی خرابات در ادبیات ایرانی  [2011 Oct] 
*معنی نام تبریز  [2011 Oct] 
*معنی لفظی نام اورمیه  [2011 Oct] 
*معنی باخرز و تایباد  [2011 Oct] 
*معنی نام کاسپی  [2011 Oct] 
*نام نواحی جنوب خوزستان در خبر حمدالله مستوفی  [2011 Oct] 
*اصلاحیه ای بر تبدیل حروف در سبک شناسی  [2011 Sep] 
*ریشهً ایرانی کلمات قنات و قائن و قائنات  [2011 Sep] 
*بررسی نام نیاکان منسوب به زرتشت در کتاب هفتم دینکرد  [2011 Sep] 
*معنی نامهای خوی، خوئین، خمین و خامنه  [2011 Sep] 
*نگاهی اجمالی به جغرافیای تاریخی ناحیه اصفهان  [2011 Sep] 
*شهرستان مراغه در جغرافیای تاریخی کهن خود  [2011 Aug] 
*معانی نام شاهنامه ای ریونیز  [2011 Aug] 
*زعفران و کرکم در اصل کلما تی فارسی هستند  [2011 Aug] 
*نظری به نام و نشان خدایان کاسی (اسلاف لران)  [2011 Aug] 
*اصل و نسب اشو زرتشت سپیتمان پیامبرعدالت اجتماعی جهانشمول  [2011 Jul] 
*معنی نامهای مازندران و کاسپی  [2011 Jul] 
*آتلانتیس همان فواصل بین شبه جزیره اسکاندیناوی و شبه جزیره ژوتلند دانمارک بوده است  [2011 Jun] 
*اصلاحیه ای ریشه ای در معرفی زرتشت در ویکیپدیا  [2011 Jun] 
*منظور از اصحاب مدین و قوم شعیب قرآن قوم مادیای اسکیتی بوده است  [2011 May] 
*غزان مغلوب کننده سلطان سنجر همان نیاکان عثمانیان بوده اند  [2011 May] 
*نقد و بررسی فرار خانواده عیسی مسیح به مصر  [2011 Jan] 
*مرکزیت بلخ و بامیان در نقشهً تبتی کهن  [2010 Nov] 
*یک بررسی جدید در باب محل دخمه های کورش دوم و کورش سوم   [2010 Sep] 
*نام و نشان قصبات و شهرهایی کهن در ناحیهً جزیرهً ابن عمر  [2010 Sep] 
*معنی لفظی نامهای کهن ماکو محل واقع در شکاف کوهستان است  [2010 Sep] 
*موضوع سخنرانیهای زینب بنت علی بن ابی طالب صرفاً از معنی نام وی بر خاسته است  [2010 Aug] 
*ریشهً سومری و ایرانی نام ایران  [2010 Aug] 
*عنقا شکل نمادین اساطیری نسبتاً در هم آمیخته شتر مرغ و عقاب و همای سعادت  [2010 Aug] 
*قوم نوح اساطیری تورات همان لویان هیتی (لاویان، لودیان) بوده اند  [2010 Aug] 
*درختان اساطیری زقوم و درخت طوبی قرآن همان زیتون و انار هستند  [2010 Aug] 
*رستم دستان نواده کدام ضحاک به شمار است؟  [2010 Aug] 
*معنی لفظی نامهای اهر، کلیبر، پیشکین و اشتبین  [2010 Aug] 
*آیا اهورامزداپرستی با داریوش از مصر به ایران نیامده است؟  [2010 Aug] 
*اسامی جغرافیایی و تاریخی و اساطیری مهمی که در فرهنگنامه هیتی می توان ردیابی نمود  [2010 Aug] 
*شعیب بن صالح، یاور امام موعود در اساس همان شعیب بن خازم رهبر خازمیان از شعبه های خوارج است  [2010 Aug] 
*معانی لفظی کنعان و اسطورهً طالوت و جالوت مربوط بدان  [2010 Jun] 
*در اساس نامهای آریا و عرب (آرابو)؛ آرامی (آرامو) توتم قبیله ای شیر نهفته است  [2010 Jun] 
*اسطورهً تاریخی کتایون و گشتاسپ مأخذ اساطیر مهمی در ایران و اران است  [2010 Jun] 
*ریشهً مصری اسطورهً کیومرث و گاو اوکدات  [2010 Jun] 
*ریشه و مفهوم نام های اینگوش و چچن  [2010 Jun] 
*ایواز به لغت اوستایی به صورت ای- واذ (ئی وائیذی) به معنی خادم دانای ساقی‌گری است  [2010 Jun] 
*معنی نام و نشان ایل بزرگ کُرد موسوم به بلباس  [2010 May] 
*نظری بر نام و نشان پنج شهر و بندر کهن استان بوشهر  [2010 May] 
*تحقیقی در باب ترکان آغاجری   [2010 May] 
*بررسی نام و نشان و مقام و نقش نیلوفر در فرهنگ قدیم ایران  [2010 May] 
*حماسه آلپمیش نقش اساطیری چنگیزخان در کشورهای آسیای میانه است  [2010 May] 
*بررسی اسامی قبایل باستانی بزرگ ترک که غالباً بر پایه توتم پرستی ایشان است  [2010 May] 
*بررسی اسامی جغرافیایی مناطق و رودهایی در سواحل جنوبی ایران که در لشکرکشی اسکندر و دریاسالارش نئارک از آنها نام برده شده است  [2010 May] 
*در جستجوی معنی لفظی اصلی نام قوم تاتار به توتم همای سعادت ایشان می رسیم   [2010 May] 
*معنی لفظی ایرانی و سکایی نام شهر آلما آتا پایتخت قزاقستان  [2010 May] 
*شرح و تفسیر تازه ای بر شعر فولکلوریک معروف آذری «اوشودوم، اوشودوم»  [2010 May] 
*نقدی بر مقاله "بررسي خاستگاه زرتشت و زرتشت‌گري فرزاد قنبری"  [2010 May] 
*نام شهر زاهدان کهنه اصیل بوده و در اصل به معنی شهر آب زهکشی شده است  [2010 May] 
*نام و نشان کهن شهر زاهدان در تاریخ و اسطوره ها  [2010 May] 
*بررسی ریشه های اساطیری کهن داستان بلوچی گِسُدُک  [2010 Apr] 
*نظری بر برخی از نامهای جغرافیایی کهن و مرموز سمت مازندران و شهرستان آمل  [2010 Apr] 
*بررسی اسامی جغرافیای کهن فناکه، سیرینکس و زادراکرت مربوط به شهر ساری   [2010 Apr] 
*نام و نشان کهن شهر تویسرکان و معبد کهن آن  [2010 Apr] 
*زیارتگاه شاه عبدالعظیم حسنی ری در اصل متعلق به شیخ جمال الدین ابوالفتوح رازی است  [2010 Apr] 
*زیارتگاه حضرت معصومه قم در جایگه معبد اینانا (ایشتار/اناهیتا)  [2010 Apr] 
*بررسی چهار نام از فرهنگ اعلام تاریخی دبا (دایرة المعارف بزرگ اسلامی)  [2010 Apr] 
*معانی لفظی نوبخت، نوبهار و برمک در رابطه با بودا-زرتشت و بلخ  [2010 Apr] 
*هر دوی نامهای کاسپین و خزر نام مناسبی برای دریای مازندران هستند  [2010 Apr] 
*معانی نامهای یثرب و یندد شهر مدینه  [2010 Mar] 
*نظری بر نام و نشان عیلامی دو بنای باستانی استان فارس  [2010 Mar] 
*فرهنگ و زبان و لهجهً آذری جمهوری آذربایجان در خطر اضمحلال و جایگزینی با ترکی عثمانی  [2010 Mar] 
*معضل نه چندان دشوار درک تاریخ و اساطیر مربوط به زرتشت سپیتمان  [2010 Mar] 
*معنی نام فارسی پنج میوه درختی و گیاهی که نامهای مرتبط و مشابه دارند  [2010 Mar] 
*دیو آشموغ (مغزخوار)همان خدای ملی بابلیها یعنی مردوک (ضّحاک مغزخوار) است  [2010 Mar] 
*جواب معمای کیستیِ بت بزرگ کعبه یعنی هُبل، همان اسماعیل است  [2010 Mar] 
*تحقیقی در باب نُه اقلیم و هفت اقلیم و پنج اقلیم هندوان باستان  [2010 Mar] 
*توضیحی در باب ساکنین باستانی آریایی پازیریک در جنوب سیبری  [2010 Mar] 
*نام خلیج فارس در اصل به معنی دریای پایین و زیرین بوده است  [2010 Feb] 
*معنی لفظی کلاردشت  [2010 Feb] 
*بررسی ریشه های ایرانی و ارمنی جشن زنانهً ناهیدی، مردگیران  [2010 Feb] 
*دژ تخت ابونصر شیرازهمان مکان آتشکده آذر خوروچ (آذر خرداد) است  [2010 Feb] 
*تحقیقی در خاستگاه صوفیگری ایرانی و منشأ ابزارهای نمادین ایشان  [2010 Feb] 
*اصلاحیه ای در مقالهً گاهشماري در استان کردستان  [2010 Jan] 
*آیین علوی نه در نواحی انگور بلکه در خود عربستان و جنوب عراق شکل گرفته است  [2010 Jan] 
*نام و نشان نسبتاً دقیق زرتشت و محل نگهداری اوستای عهد ساسانی   [2010 Jan] 
*داستان معراج آسمانی پیامبر اسلام   [2010 Jan] 
*جشن چلّه بزرگ زمستانی (سده) در سنت نیز به غیر از شب آرامش یلدا بوده است  [2010 Jan] 
*ترجمهً جدیدی از متن سنگنوشتهً هخامنشی جزیره خارک   [2010 Jan] 
*بحثی در منظور ایهامی اصلی داستان کوتاه سه قطره خون  [2010 Jan] 
*اعیاد سده، حنوکا و قربان ریشه در یک سنت دینی معروف عیلامیان و بابلیان داشته اند  [2009 Dec] 
*بررسی نام و نشان خدایان مهم عیلام در رابطه با جغرافیای تاریخی منطقه و تاریخ اساطیری ادیان  [2009 Dec] 
*بررسی اساس تاریخی و فرهنگی اسطورهً هفتخوان رستم  [2009 Nov] 
*بالقاسون و بلاساغون شهرهای قبلی و بعدی دختران اساطیری آمازون (هونها،قرقیزها) بوده اند  [2009 Nov] 
*قرقیزها بازماندگان اصیل هونهای حکومتی هستند  [2009 Nov] 
*برصیصای اساطیر اسلامی هیئت اسطوره ای دیگر مانی، پیامبر صوفی است  [2009 Nov] 
*منظور از مردم هفتواد شاهنامه همان قوم هپتالان بوده اند  [2009 Nov] 
*بررسی نام و نشانهای قبایل دهگانه بزرگ حکومتی دولت گوک ترکان  [2009 Nov] 
*مشکل بزرگ ما آذری ها در ایران و حتی خارج کشور  [2009 Nov] 
*چه کسی کفر میگوید؟  [2009 Oct] 
*کمیل بن زیاد که در مقام صحابی مقتول علی بن ابوطالب قرار گرفته، خود همان مانی است  [2009 Oct] 
*بنیانگذاران مکتب شیعی گری شريح بن حارث كندى و عبدالله بن سبا و نسبت آنها با همدیگر   [2009 Oct] 
*عمار یاسر همان زرتشت سپیتمان ملبس اسلامی وارداتی مسلمین از اعراب زرتشتی قدیم است  [2009 Oct] 
*تحقیقی در نام و نشان ایلات قره قویونلو و آق قویونلو  [2009 Oct] 
*تحقیقی در نام و نشان نوروز و مهرگان و هفت سین نوروزی  [2009 Oct] 
*دیدگاه دو رگه لیبرالی و استبدادی الهه بقراط  [2009 Oct] 
*اساس تاریخی روایت نصایح پیامبر به ابوذر با پندهای لقمان حکیم به پسرش و نصایح بزرگمهر به انوشیروان یکی است  [2009 Oct] 
*نام روستای زیبای آقمشهد شهرستان ساری در رابطه با جنگل سفید اساطیری است  [2009 Sep] 
*بررسی نام و نشان قبایل بزرگ دیرین و حالیه کًرد در ارتباط تباری مستقیم آنها با یکدیگر  [2009 Sep] 
*تحقیقی دربارۀ اساطیر پیدایی شطرنج و معنی لفظی آن   [2009 Sep] 
*عزاداری بزرگ و سالیانه ماه محرم نزد ایرانیان در اصل برای همان بزرگترین شکست تاریخی ایرانیان در تاریخ یعنی جنگ قادسیه در مقابل اعراب بوده است  [2009 Sep] 
*رابطه اصول اخلاقی علمی دنیا و منطق و معیار اخلاقی اصیل بومی هند و ایرانی ما  [2009 Sep] 
*اسطوره سمک عیار در اساس خاطره حماسه پیروزی سورنا سردار پارتی اُرد بر کراسوس است  [2009 Sep] 
*نام اساطیری حسین کرد شبستری از امتزاج نام و نشان امیر معزالدین شنسبانی و ملک معزالدین حسین کرت از دو سلسله فرمانروایان غور پدید آمده است  [2009 Sep] 
*معنی لفظی نامهای لَک و لُر   [2009 Sep] 
*ملانصرالدین الاغ سوار در اصل همان خواجه نصیرالدین، وزیر و مراد هلاکوخان مغول است  [2009 Aug] 
*نشانه های واضحی از اساطیر خدایگانی مصری در تورات و اساطیر یونانی   [2009 Aug] 
*دلایلی که چارتاقی نیاسر را معبدی میترایی نشان میدهند  [2009 Aug] 
*معمای سادهً نام مادر امام چهارم شیعیان  [2009 Aug] 
*یحیی بن عمر،علوی انقلابی عهد حسن عسکری، اساس تاریخی مهدی موعود است   [2009 Aug] 
*معانی اسامی تور ، ترک ، سکا، اسکیت  [2009 Aug] 
*معمای تاریخی بزرگ بردیه اصلی و بردیه فرعی  [2009 Aug] 
*اوپیته فرمانروای سیاس ناشناس ماندهً سلسله ماد  [2009 Aug] 
*مأخذ هیتی کهن اسطورهً لیلی و مجنون  [2009 Jul] 
*سوبی نام کهن باسمنج-سعید آباد ناحیه چمنزاران معروف دامنه شمالی کوه سهند است  [2009 Jul] 
*وجه اشتراک ابراهیم روایات اسلامی با گئوماته زرتشت  [2009 Jul] 
*کهن ترین همنوازی جهان در ایران یا کارگاه جام سازان عیلامی  [2009 Jul] 
*معنی لفظی نام زنوز و جلفا  [2009 Jul] 
*از رابعه و بکتاش اساطیری همان آمیتیدا/پان ته آ و همسرش آبرادات/سپیتمه منظور هستند  [2009 Jun] 
*بابک خرمدین در آذربایجان بیشتر تحت نام حماسی خود کور اوغلو زنده مانده است  [2009 Jun] 
*بررسی اساس تاریخی داستان پان تئه آ در کورشنامه گزنفون  [2009 Jun] 
*ورجمکرد اوستا همان منطقهً قره باغ است  [2009 Jun] 
*معنی لفظی نام علمدار گرگر  [2009 Jun] 
*فریبکاران تاریخ  [2009 Jun] 
*تحقیقی در باب نام ونشان رود معروف نیل ، سرزمین مصر و قاره آفریقا   [2009 Jun] 
*سبلان و دو قله معروف آن همان کوه مقدس اوستایی هوکر و قلل اوشیدم و اوشیدرن هستند  [2009 Jun] 
*کنگ دژ روایات ملی نام مشترک تخت جمشید، همدان، گنجه، بابل و نینوا است  [2009 Jun] 
*ریشه پهلوی واژه فندق   [2009 Jun] 
*نام و نشان کهن برخی از جزایر ایرانی خلیج فارس  [2009 Jun] 
*نبرد مجیدو (سده 15 ق.م) که در اساطیر دینی تحت نام نبرد هارمجدون، گذشته در آینده شده است  از گاهشمار تاریخ ایران و جهان [2009 May] 
*نام آریائیان میتانی، ماننایی، مادی و کاسی جملگی به معنی مردم شراب و شادی بوده است  [2009 May] 
*آتشکده ماربین اصفهان و ایزد شیر-اژدهاوش آن  [2009 May] 
*آتشکده ماربین اصفهان و ایزد شیر-اژدهاوش آن  [2009 May] 
*معنی لفظی نامهای قدیمی بندرعباس و میناب  [2009 May] 
*پادشاه کشورگشای ماد کواکسار همان کیخسرو شاهنامه است  [2009 May] 
*جزیره کیش همان سرزمین اساطیری دیلمون سومریان است  [2009 May] 
*جریانهای فکری دوران محمد بن زکریای رازی نقدی کوتاه در تکمیل بخشی از مبحث رساله اسماعیل وفا یغمایی  [2009 May] 
*تحقیقی در باب نام و نشان مریم و یوسف انجیل ها  [2009 May] 
*گاهشماری پارسیان هخامنشی و نام ماههای آن از بابلیان اخذ شده است  [2009 Apr]