ملاحظاتی درباره ی رساله ی دکترای شاپور بختیار
علی شاکری زند

در دورانی که مخالفت بر حق با جمهوری اسلامی و مفاسد آن به مبارزه ای حیاتی تبدیل شده، بسیاری از هموطنان علاوه بر دشمنی با حکومت دینی، برای شدت بخشیدن به این مخالفت یا «عمیق ساختن» آن به دشمنی با اصل اسلام، و حتی غالباً دشمنی با هرگونه دین و باور دینی نیز پرداخته اند، و پس از دورانی طولانی که مارکسیست ها به پیروی سطحی از مارکس دین را افیون توده ها می نامیدند، اینان نیز در این راه از زوایای گوناگون به «افشاء»ِ پایه های دین که به گمان آنان بر توهم و جهل نهاده شده می پردازند. برخی از آنان در این راه، به گردآوری اطلاعاتی درباره ی تاریخ  اسلام،  غالباً  هم به صورت غیرتخصصی، متوسل می شوند و برخی دیگر با استناد به دستاوردهای علوم جدید و نوعی آماتوری از جامعه شناسی، با جاهلانه نامیدن و عقب مانده خواندن باورهای دینی آنها را از نشانه های عدم گاهی و فهم عوامانه از واقعیت جهان و زندگی معرفی می کنند.

در حقیقت اینگونه افراد با در هم آمیختن مبحث مربوط به ضرورت جدایی دین از حکومت یا لاییسیته و مبحث ماهیت و موضوع دین، به تصور کمک به تحقق آن ضرورت و آن هدف سبب سوءِ تفاهم درباره ی معنای آن شده در واقع بدان آسیب می رسانند. هواداران آمیزش دین و حکومت و بویژه تبعیت حکومت از دین نیز که به هر دستاویزی متوسل می گردند این خطای آنان را بهانه قرارداده مخالفان اختلاط دین و حکومت را به دشمنی با دین و قصد برانداختن آن از صحنه ی جامعه متهم می سازند.    

در واقع اندکی دقت در اینگونه گفتارها نشان می دهد که نه تنها اطلاعات جامعه شناختی اینگونه هموطنان درباره ی مبحث دین و تاریخ آن ناقص و سطحی است، بلکه اکثر آنان اساساً مبانی جامعه شناسی به عنوان یک علم را درست درنیافته اند، زیرا علوم جدید و از آن جمله جامعه شناسی، تنها به نقد و بررسی روشمند اعتبار و ارزش داده ها و یافته ها با محک اسناد و دیگر وسائل وارسی علمی آنها می پردازند و از هرگونه  ارزشگزاری بر آنها یا به اصطللاح هرگونه  ارزشداوری خودداری می ورزند. به عنوان مثال یک متخصص تاریخ ادیان هرگز درباره ی ارزش بیشتر یا کمتر ادیان یکتا پرست در قیاس آنها با ادیان چندخدایی، یا در میان خداپرستان و لاادریان یا منکران الوهیت درباره ی برتری یک دسته بر دیگران، داوری نمی کند. کار او عبارت است از شناختن و شناساندن هرچه درست تر و دقیق تر هرکدام از باورهایی که درباره ی آنها پژوهش می کند، و تا حد امکان دست یابی به آغاز و منشاء  و تاریخ تحولات آنها، یا تأثیرات احتمالی هر یک بر دیگری. بر همین اساس است که منادیان دستاوردهای تجربی علوم جدید می توانند، در برابر کسانی که نظریات مربوط به تحول موجودات زنده را، از ساده ترین شکل تکیاخته ای به میلیون ها شکل پیچیده ی پریاخته که انسان کامل ترین آنهاست، به استناد داستان های موجود در کتاب های دینی منکر می شوند، تطبیق این داستان ها با واقعیت تاریخ طبیعی را با دلائل عقلی و تجربی رد کنند، بی آنکه با آنان وارد بحث در وجود خدا یا ارزش و اعتبار صرفاً دینی آن کتاب ها شوند؛ زیرا ارزشگزاری بر کتاب های دینی خارج از قلمرو صلاحیت آنان و بیرون از رشته ی پژوهش علمی آنان است. 

اما در کار منقدانی که به آنها و گفتارهایشان اشاره شد اینگونه دقت ها و وسواس های علمی چندان دیده نمی شود؛ به عکس، اینگونه صاحبنظران عقاید خود را به نام دستاوردهای علوم و خاصه جامعه شناسی یا تاریخ این یا آن دین، ارائه می دهند بی آنکه بخصوص از کارشناسان جامعه شناسی دین نقل قول های معتبری ارائه دهند یا به معرفی روش کار آنها بپردازند.

برخی از نقدکنندگان ادیان گاه کار را به حملات لفظی و انواع اهانت ها به دین یا بطور مشخص به اسلام و سران دینی می رسانند و با رفتار اهانت آمیز خود احساسات باورمندان به ادیان را جریحه دار می سازند بی آنکه چیزی بر معلومات آنان افزوده باشند یا به فهم ارزش نظام لاییک کمکی برسد.

به عکسِ هموطنانی که به آنان اشاره شد، شاپور بختیار در رساله ی دکترای خود به استناد پژوهش های علمی دانشمندان پیش از خود تنها به معرفی دقیق روابطِ گاه بسیار پیچیده ی موجود میان دین و قدرت فرامانروایی در جامعه های مختلف کهن و باستانی، موارد یگانگی کامل آنها، امتزاج نسبی میان آنها یا جدایی احتمالی آن دو پرداخته و به همین یک کار، که خود کاری است بس بزرگ، بسنده کرده است، بی آنکه درباره ی برتری یا فروتری هیچیک از موارد بالا داوری نماید.

در چنین موقعیتی که شناختن جایگاه دین در تاریخ جامعه های انسانی به اصل ضرورت جدایی دین از حکومت، یا به عبارت دیگر به اصل نظام سیاسی لاییک، نه تنها زیانی نمی رساند بلکه برای فهم آن ضرورت دارد و چنین کوششی را آسان تر و درست تر می سازد، برای کسانی که مایل به فهم بیشتر این مبحث پیچیده و خاصه جدا کردن موضوع نظام لاییک ـ جدایی دین از حکومت ـ  از موضوع اعتبار یا عدم اعتبار دین به مثابه ی یک باور شخصی هستند که برای هر کس امری شخصی است که نمی توان در مورد آن به او چیزی را تحمیل کرد، قرائت رساله ی دکترای شاپور بختیار می تواند کمکی بزرگ باشد؛ با این که در این رساله، که با رعایت اصل عدم جانبداری شخصی یا سیاسی در پژوهش علمی و وسواس لازم برای این کار نوشته شده، نویسنده ی آن حتی از جدایی  دین از حکومت نیز، که یک انتخاب سیاسی  و متضمن ارزشگزاری، یعنی کاری خارج از قلمرو علم است، دفاع نکرده، آشنایی با اطلاعاتی که، در حد نهایی پژوهش های دوران تدوین آن در آن گردآورده شده، برای همه ی ایرانیانی که خواهان برداشت درست و دقیقی در این زمینه و یافتن راه تفکیک این دو مبحث هستند بسیار سودمند بل ضروری است.

اطلاعات تاریخی و جامعه شناختی موجود در این رساله به خواننده، خاصه خواننده ی ایرانی کمک می کند که موضوع ضرورت جدایی دین از حکومت را که خود انتخابی به تمام معنی سیاسی است نه دینی یا ایدئولوژیکی، از موضوع ارزشگزاری بر باورهای دینی به دقت تفکیک کند؛ این آگاهی ها، همراه با آشنایی حاصل از قرائت متن درباره ی روش علمی نویسنده، همچنین به خواننده می آموزد که نقد ارزش دین، اعم از نقد مثبت یا نقد منفی، به چه دانش های وسیعی، به ویژه در زمینه ی تاریخ و جامعه شناسی و حتی فلسفه، نیازمند است؛ بخصوص اگر خواننده از یاد نبرد که معلومات مورد استفاده ی نویسنده ی رساله مربوط و محدود به پیشرفت های تاریخ و جامعه شناسی نیمه ی نخست قرن بیستم است و نیز در نظر داشته باشد که از آن زمان تا کنون نیز تاریخ و از آن جمله تاریخ ادیان و تمدن هایی که بستر آنها بوده اند، جامعه شناسی و شاخه های خاص آن چون قوم شناسی و مردمشناسی که در کار جامعه شناسی دین جایگاه رفیعی دارند، به کمک روش ها و وسائل جدید تری که در این فاصله ی تقریباً یک قرنی ابداع شده، چه دستاوردهای نوین و عظیمی داشته اند.

بدیهی است که تفکیک موضوع لاییسیته از موضوع اصل دین بدین معنی نیست که در جامعه دین چه در اصل آن و چه در مسائل جانبی آن نباید مورد نقد قرار گیرد.  مسئله بر سر جایگاه هر کار است. همه می دانند که ادیان خاص هر یک همواره از سوی پیروان ادیان دیگر مورد نقد و حتی رد قرار گرفته اند؛ و از دیرباز همواره، بویژه در میان فلاسفه کسانی هم اصل اعتقادات دینی یا باور به وجود یک آفریدگار برای جهان را مورد نقد قرارداده و بسیاری از آنان گرایش بدانها را بر خلاف عقل خوانده اند. اما باید تکرار کرد که جای اینگونه نقدها یا ردیه ها نه در دکترین لاییک است و نه در علوم تجربی ـ عقلی. به عنوان مثال اگر مفهوم آفریدگار موضوع دانش معینی باشد آن دانش همان است که الهیات نامیده می شود؛ اما الهیات یک علم تجربی نیست و برای سنجش اعتبار احکام آن به هیچ تجربه یا حتی مشاهده ی استقرائی دسترسی وجود ندارد؛ در این حوزه تنها می توان با استدلالات منطقی خاصی که هیچگونه محک دیگری جز همان بحث منطقی برای سنجش نتایج آنها وجود ندارد، در اقناع طرف مقابل کوشید. اگر با استدلالات و محاسبات کپرنیک بر پایه ی نتایج هزاران سال رصدهای نجومی، گردش خورشید بر گرد زمین، آنگونه که در سیستم بطلمیوس توصیف شده بود، غیرقابل قبول می گردد، برای اثبات یا رد وجود آفریدگار هیچ روش مشابهی وجود ندارد. خاصه آن که مفهوم آفریدگار خود اساساً تعریف ناپذیر است زیرا همه ی کوشش های انجام شده بدین منظور، با حرکت از صفات ایجابی و محدود کنندگی آنها، و در نتیجه رسیدن به صفات سلبی که سرآغازِ الهیات منفی است، به گنگی و ابهامی هرچه وسیعتر و دوری هرچه بیشتر از واقعیات تجربی و ترصدی، و بنا به عقیده ی بسیار از فلاسفه ی الهیات به  سکوت می انجامد! نتیجه این که جز شهود قلبی مؤمن، و قلمرو فلسفه و الهیات جای دیگری برای وارسی موضوع باقی نمی ماند. شهود و باور قلبی را امیل  دورکهایم جامعه شناس بزرگ فرانسوی که نظریات او در این باره از مستندات اصلی شاپور بختیار در رساله ی اوست یکی از دو ساحت دین از دیدگاه جامعه شناختی دانسته است.    

در تاریخ نقد در مباحث دینی گروهی از فلاسفه ی بزرگ نیز جایگاه بلندی داشته اند. به عنوان نمونه باروخ اسپینوزا (1677 1632 –)، فیلسوف بزرگ هلندی، که از خانواده ای از یهودیان پرتغال و اسپانیایی تبار بود که به هلند مهاجرت کرده بودند و علت مهاجرت آنان نیز چیزی جز همان سختگیری های پادشاهان کاتولیک پرتغال و اسپانیا نسبت به پیروان  دیگر ادیان از جمله آیین یهود نبود، در کارهای خود و خاصه در یکی از مهمترین آثارش، رساله در الهیات و سیاست، یکی از عالمانه ترین نقدها (اینجا منظور ما از نقد نه ردیه بلکه بررسی و تفسیر انتقادی است ) را بر تورات، یعنی کتاب مقدس یهود نوشته است که باارزش ترین حاصل آن موضعگیری لاییک وی درباره ی روابط دین و حکومت است. اما علی رغم آزارهایی که از جانب خاخام های یهودی بر او وارد شد، و از آن جمله ی آنها طرد او از دین یهود بود، نقد او نسبت به متن تورات نه یک ردیه است و به طریق اولی، نه یک حمله ی اهانت آمیز. او در کتاب خود، رساله در الهیات و سیاست، در درجه ی نخست به مقایسه ی مضامین مختلف تورات با یکدیگر یعنی نقد درونی و تفسیر آنها از این راه پرداخته و از جمله نشان داده است که بسیاری از کسانی که انبیاءِ بنی اسرائیل نامیده می شوند حتی از لحاظ خود کتاب مقدس نیز پیامبر نبوده اند. او همچنین نتیجه می گیرد که با گزاره های کتاب های دینی نباید به عنوان حقایقی درباره ی امور طبیعت که موضوع علوم است برخورد کرد و تنها می توان آنها را همچون احکامی درباره ی امور مشترک پیش پاافتاده و ناظر به رسوم زندگی، زندگی درستکارانه، و نیز مسائل مربوط به غایت نهایی هستی و دغدغه ی مردمان برای رستگاری خود به شمارآورد1. اسپینوزا را به حق نخستین فیلسوف عصر روشنگری دانسته اند. نظریات فلاسفه ی این عصر از مهمترین عوامل رواج اندیشه ی جدایی دین از حکومت بود که در انقلاب بزرگ فرانسه ی 1789 مورد توجه اعضای مجلس مؤسسان انقلاب قرارگرفت. این مجلس که در قانون اساسی نخستین بار حاکمیت ملت را اصل و مبنای حکومت قرارداد همچنین کلیه ی امتیازات طبقات ممتاز شامل اشراف  حکومتی و اشراف کلیسا یعنی صاحبان مقامات عالی حکومتی و روحانیت را ملغی ساخت. در همان زمان هم سران تندروی انقلاب دچار افراط شدند و در سال 1791 پس از الغاءِ کلیه ی امتیازات روحانیت و تصاحب همه ی دارایی های اهل کلیسا حتی کوشیدند تا این گروه اجتماعی را به نوعی از کارمندان جمهوری تبدیل کنند و از آنان که خود را در برابر کلیسای کاتولیک متعهد بودند سوگند وفاداری به جمهوری جدیدالتأسیس را خواستند. اما مقاومت کلیسای رم از یک سو، مقاومت کلیسای کاتولیک فرانسه از سوی دیگر و پشتیبانی بخش مهمی از مردم کاتولیک کشور سبب شد تا سرانجام مجلس از آن سوگند چشم پوشی کند. با اینهمه تا سال 1905 که قانون بسیار دقیقی درباره ی جدایی حکومت از ادیان و نمایندگان آنها به تصویب رسید زورآزمایی میان دو قدرت حکومت لاییک و کلیسای کاتولیک به شکل های گوناگون ادامه یافت.

شاید بی مناسبت نباشد که در این اشارات کوتاه به رساله ی دکترای شاپور بختیار نگاه سریعی نیز به یکی ـ دو خرده گیری که در زبان فارسی به این رساله شده است بیافکنیم . یکی از این خرده گیری ها این است که در پرداختن به دین ایرانیان باستان، آیین زرتشت، نویسنده 

« به اهمیت منابع مکتوب بومی نادری که از روزگار کهن باقی مانده، هیچ اعتنایی نداشته است. کتابنامه رساله دکترای او نشان میدهد که در تحقیقاتش از هیچ منبع فارسی استفاده نکرده است و اشاره اش به اوستا نیز از منابع اروپایی است."

در پاسخ به این خرده گیری شاید بتوان گفت که

1ـ استفاده از "منابع بومی نادری که از روزگار کهن باقی مانده در حوزه ی تخصص پژوهشگران ایرانشناسی، و بطور خاص ایرانشناسان ایران باستان است نه یک پژوهشگر جامعه شناسی دین و «رابطه ی دین با قدرت در جامعه های کهن و باستانی.» باستان شناسان و کارشناسان ایران در رشته ی نامبرده خود آن منابع مکتوب را که به خطوط باستانی و به چند زبان دوران هخامنشی بوده به قدر کافی کاویده بودند و آنچه به دست غیرکارشناسان می رسید نه اصل متون بلکه ترجمه هایی بود که آنان از متون یافت شده، مانند سنگ نبشته ها، در دسترس غیرکارشناسان قرار داده بودند و همان ترجمه ها بوده که مورد استفاده ی منابع اروپایی کارشناسانه ای قرار گرفته که بختیار از آنها نقل قول های محدود کرده است.

2 ـ افزون بر فروتنی علمی که می توانست مانع از برداشت مستقیم بختیار از منابع کارشناسانه ای مانند متون سنگ نبشته ها گردد، ورود در این مبحث و پرداختن کارشناسانه به منابع اصلی آن، یعنی کاری که علاوه بر عدم صلاحیت علمی وی در آن، او درباره ی مصر، سلطنت های بین النهرین و هندوستان نیز نکرده بود، می توانست سبب گسترش دامنه ی سخن درباره ی ایران در ابعادی غیر متناسب با آنچه درباره ی سرزمین های دیگر بر قلم آورده بود، گردد؛ و آن، تنها بدین دستاویز که نویسنده ی رساله ایرانی بوده است؛ حال آن که رساله نه درباره ی مورد خاص ایران، بلکه درباره چهار خانواده ی فرهنگی بوده است بدون توجه به ملیت نویسنده. اگر چه ما نمی دانیم که شاپور بختیار از تصحیح نامه ی تنسر به قلم مجتبی مینوی در سال 1311 اطلاع داشته یا نه، می توانیم تقریباً مطمئن باشیم که از کار دارمِستِتِر در این باره آگاه بوده است؛ نه تنها به دلیل خود نامه ی تنسر، بلکه به دلیل اهمیت ایرانشناس بزرگی چون او و ارزش کارهایش که نمی توانسته از دید یک دانشجوی ایرانی با فرهنگ، زبان دان و بسیار ایراندوست در دوران تحصیلات در پاریس به دور مانَد، خاصه اگر توجه داشته باشیم که در رساله به آثار ل. ه. میلز که بخشی از اوستا را با همکاری دارمستتر ترجمه کرده بود، و به زبانشناس و خاورشناس بزرگ دیگر، ماکس مولر که ناشر آن ترجمه بود نیز بارها ارجاع می دهد. در نتیجه می توان چنین تصورکرد که عدم  هرگونه اشاره به نامه ی تنسر در رساله، با همه ی اهمیت آن، چه بسا به منظور محدود ساختن دامنه ی بحث در مورد دوران ساسانی بوده باشد؛ به ویژه این که دوران ساسانی بخشی از دوران های کاملا کهن نیز که بیشتر شامل دوران هخامنشی و پیش از آن می گردد، نبوده است.

خرده گیری دیگری نیز این بوده که

«بختیار... تعریفی از واژه و مفهوم ایران به دست می دهد که از نظر تاریخی خالی از لغزش نیست، [چه]می نویسد:

"واژه ایران اصطلاحی جغرافیایی است و دلالت بر فلات بسیار وسیعی دارد که از مرزهای شرقی و شمال غربی کشوری که به این نام می شناسیم بسی فراتر می رود."

و این خرده ی دیگر که:

« آنچه در این تعریف از نظر دور مانده است، مفهومی است که گذشته از جنبه جغرافیایی، معنای ایران را از عصر باستان به این سو پدید آورده و آن را به واحدی سیاسی تبدیل کرده است، این مفهوم نخستین بار به صورت پیرانشهر [کذا؛ ایرانشهر] به عنوان پدیده ای همزاد امپراتوری ساسانی ظاهر شده و به مهم ترین عنصر سازنده ایدئولوژیک آن تبدیل شده است.»

باید در نظر داشت که ایران در اصل به معنی سرزمین، یا زیستگاه آریاها، و به این اعتبار یک سرزمین بوده است پیش از آن که در آن حکومت ها و سرانجام حکومتی واحد به نام شاهنشاهی هخامنشی یا حکومت سرتاسری ایران بنیادگذاشته شود. این شاهنشاهی را اروپاییان، به پیروی از یونانیان پارس یا پرس یا پرشیا می خواندند و زمانی که شاپور بختیار برای تحصیلات دانشگاهی به پاریس آمد برای کشور ما و حکومت آن هنوز همین نام در اروپا رسمیت داشت زیرا تغییر رسمی آن به ایران بنا به تصمیم دولت آن زمان در فروردینماه 1334 ـ مارس 1935 ـ صورت گرفت، و به بیان دیگر تا آن تاریخ در خارج از ایران کشوری به نام ایران وجود نداشت. دانشجویی به نام بختیار نیز مانند قهرمانان نامه های پارسیِ منتسکیو یک پارسی (یعنی، برای فرانسوی ها یک پرِسان) بود. و گر چه شاپور بختیار در سال 1945 از رساله ی خود دفاع می کند، اما در بیشتر سالهای تحصیل وی را یک پارسی و کشورش را پرس می دانند. پس این درست است که وی برای معرفی مفهوم ایران از تعریف جغرافیایی آن آغاز می کند، نه از تعریف سیاسی آن، خاصه این که این تعریف به او امکان می دهد که حدود وسیع فلات ایران، یعنی خاک کشور ایران باستان را، که بسی فراخ تر از کشور پرس در دوران تحصیل او بود و بحث او در آن فصل درباره ی آن بوده، نه درباره ی ایران کنونی، بهتر بشناساند. در حالی که در رساله نوشته شده است « واژه ایران اصطلاحی جغرافیایی است و دلالت بر فلات بسیار وسیعی دارد که ...» عبارتی با دو فعلِ صرف شده در زمان حال، اگر با تعریفی از کشور ایران آغاز می کرد بایست درباره ی ایران باستان به زمان ماضی می نوشت « ایران کشوری بود ... »؛ یعنی به زمان گذشته سخن می گفت.

چه بسا که این نکات باریک از دید منقدان محترم پنهان مانده باشد. و در هر حال نیز سخن بر سر این نیست که رساله را به دور از هرگونه کمبود و خطا بدانیم. اما خوب است که میان نقد علمی و منصفانه و غرض ورزی که منشائی جز دشمنی سیاسی ندارد تفاوت بگذاریم.

مهرماه 1397

علی شاکری زند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

  این رساله توسط نویسنده ی این مقاله به فارسی ترجمه شده و برای انتشار آماده است.

1-Hadi Rizk, Spinosa, L’expérience et l’infini,  Armand Colin, Paris, 2012, p. 177, et ss.

و برای متن اسپینوزا، در ترجمه ی فرانسوی، نک.

Baruch Spinosa,Traité théologico- plitique, Paris, Flammarion, 1965.

 

 

 

 

 

 

 

منبع:پژواک ایران


علی شاکری زند

فهرست مطالب علی شاکری زند در سایت پژواک ایران 

*به مناسبت درگذشت دکتر محمـد مصدق، گاستون فورنیه  [2024 Mar] 
*نیرنگ در تاریخ: «اخراج نخست وزیر نامطلوب از راه قانونی»! سقوط اخلاقی و فرهنگی تا کجا؟ (بخش سوم)  [2024 Jan] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش بیستم)  [2024 Jan] 
*شباهت‌ها و تفاوت‌ها میان دو شکست: ۲۸ مرداد و ۲۲ بهمن  [2023 Dec] 
*نیرنگ در تاریخ: «اخراج نخست وزیر نامطلوب از راه قانونی»!  سقوط اخلاقی و فرهنگی تا کجا؟ [2023 Dec] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/ بخش هجدهم- ب  [2023 Nov] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/بخش هجدهم- الف  [2023 Nov] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار* بخش شانزدهم  [2023 Oct] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار* بخش پانزدهم -ج  [2023 Sep] 
* برگهایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار، بخش پانزدهم ـ ب  [2023 Sep] 
* جمهوری اسلامی حکومتی مرده است! اما چرا برچیده‌ نمی‌شود؟ بخش اول: یک نظام رو به موت  [2023 Sep] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار (بخش پانزدهم ـ الف) بختیار یک شخص نیست؛ یک راه است؛ راه امروز و آینده‌ی ایران [2023 Aug] 
*آخرین نخست وزیر نظام مشروطه ایران، متن سخنان علی شاکری زند بر مزار شاپور بختیار  [2023 Aug] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/ بخش چهاردهم  [2023 Jul] 
*دعوت پادشاه از شاپور بختیار برای دیدار با او برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش سیزدهم) [2023 Jul] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش دوازدهم)  [2023 Jul] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش یازدهم)، علی شاکری زند  [2023 Jun] 
*باز هم تشدید اعدام‌ها  [2023 Jun] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/ بخش دهم  [2023 Jun] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش نهم ـ ب)  [2023 May] 
*چگونه منشور ننویسیم!/ بخش دوم  [2023 May] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپوربخش نهم – الف بختیار*  [2023 May] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش هشتم ـ ب)  بختیار یک شخص نیست؛ یک راه است؛ راه امروز و آینده‌ی ایران [2023 Apr] 
*همبستگی برای ایران استیا ایران برای همبستگی است؟  [2023 Apr] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار*، بخش هفتم  - ب: اعلامیه‌ سه ماده‌ای کریم سنجابی در پاریس و ولایت فقیه خمینی [2023 Apr] 
*منشوری برای اهالی کره‌‏ی ماه  [2023 Mar] 
*برگهایی اززندگی سیاسی دکترشاپور بختیارـ بخش ششم  [2023 Mar] 
*برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار، بخش پنجم: آغاز بحران در حکومت فردی  [2023 Mar] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار، بخش چهارم: آغاز بحران در حکومت فردی  [2023 Feb] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار، بخش سوم: فعالیت در تجدید سازمان جبهه ملی ایران  [2023 Feb] 
*برگ هایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار* (بحش دوم)  [2023 Jan] 
*برگ هایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار ـ جوانی، تحصیلات، مبارزه با نازیسم  [2023 Jan] 
*دولت موقت در تبعید و ضرورت حیاتی آن در شرایط کنونی  [2022 Dec] 
*ملت ایران، یک واقعیت تاریخی انکارناپذیر، مفهوم «ملت»، پادزهری در برابر واژه‌ ایدئولوژیک «امت اسلام» و فتیشیسم قومی (بخش سوم)  [2022 Aug] 
*ملت ایران، یک واقعیت تاریخی انکارناپذیر  [2022 Aug] 
*آیا جمهوری اسلامی مشروعیتی داشته که ازدست داده؟ غباربرانگیختن در مسیر حرکت واقعی [2022 Jul] 
* اتحادعملِ همه ی نیروهای ملی از مشروطه خواه تا جمهوریخواه  اسم رمز پیروزی اتحاد است [2022 May] 
*درباره ی نهضت مقاومت ملی ایران*  [2022 May] 
*خمینی چگونه به قدرت رسید؟ آیا این فاجعه اجتناب‌ناپذیر بود؟ ضرورت بیان کامل حقیقت به جای حاشیه‌نویسی!   [2022 Apr] 
*منوچهر هزارخانی: مرگی از هر جهت اندوهبار  [2022 Mar] 
*آیا فدراسیون روسیه و اتحاد شوروی سابق ماهیتاً یکی نیستند؟   [2022 Mar] 
*پوتین اوکرایین و روسیه، همه چیز اینجا شروع می شود  [2022 Mar] 
*احیاءِ «عظمت گذشته ی» امپراتوری روس؟ کدام عظمت؟  [2022 Mar] 
* در حاشیه عملیات تروریستی اخیرِ داعش  [2022 Feb] 
*برای دوری از انحرافات و انشعابات در جبهه ملی ضرورت بازگشت به اصالت نهضت ملی  [2022 Jan] 
*اتحادعمل برای نجات کشور از زوال! * انتظار تا کی و برای چه؟  [2021 Dec] 
* راه انتخاب میان سلطنت مشروطه و جمهوری از دید شاپور بختیار  [2021 Oct] 
*بحران سیاسی کشور و راه اتحاد عمل همه ی ایراندوستان دموکرات، پیش بینی بختیار نزدیک است  [2021 Aug] 
*شاپور بختیار و توتالیتاریسم، گریزی به رساله ی دکتری او  [2021 Jul] 
* اثرات متقابل مخالفان فعال رژیم و مردم غیرمتشکل: یک فرآیند دینامیک  [2021 Jun] 
*سر و ته، یک کرباس  [2021 Jun] 
*نگاهی به ریشه های ژرف یک فاجعه ملی بخش سوم   [2021 Mar] 
* نگاهی به ریشه‌های ژرف یک فاجعه‌ی ملی، به مناسبت ۲۲ بهمن ماه (بخش دوم)  [2021 Mar] 
* به مناسبت ۲۲ بهمن ماه، نگاهی به ریشه های ژرف یک فاجعه ی ملی  [2021 Feb] 
*ملاحظاتی درباره‌ متن حقوقی امانتی استاد محمـدرضا شجریان  [2021 Jan] 
* از مشروطه به جمهوری عبورکردیم؟ چه کسی عبورکرد و چگونه؟  [2021 Jan] 
* از مشروطه به جمهوری عبورکردیم؟ چه کسی عبورکرد و چگونه؟   [2021 Jan] 
*هموطنان بی مسئولیتی که در برابر امام جماران به امامزاده ی کاخ سفید دخیل بسته بودند یتیم شدند  [2020 Nov] 
*رادیکالیزاسیون دینی جوانان پناهنده و نقش حس ملی  [2020 Nov] 
*دولت موقت و چارچوب قانونی کارهای آن  [2020 Oct] 
*«علوم اجتماعی اسلامی» چه صیغه ای است؟   [2020 Aug] 
*جمهوری اسلامی کابوسی باورنکردنی بیست ونهمین سالگرد قتل شاپور بختیار و دستیار وی سروش کتیبه  [2020 Aug] 
*برتری مخالفان جمهوری اسلامی نسبت به سران این نظام در چیست؟ بخش سوم: دیگرِ تجربه‌های عملی اپوزیسیون  [2020 Aug] 
*برتری مخالفان جمهوری اسلامی نسبت به سران این نظام در چیست؟ بخش دوم: کدام استثناء؟  [2020 Jul] 
*برتری مخالفان جمهوری اسلامی نسبت به سران این نظام در چیست؟   [2020 Jul] 
* آزادی عقیده و بیان و زندگی جمعی نیازمند قواعد مشترک جمعی است (بخش دوم) • ضرورت قواعد مشترک همکاری و همگامی برای اپوزیسیون دموکرات ایران [2020 Jun] 
*آزادی عقیده و بیان و زندگی جمعی نیازمند قواعد مشترک کار جمعی است  [2020 Jun] 
*ایران هرگز نخواهد مرد!   [2020 May] 
* برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار  [2020 Apr] 
*نمایش از این پس بی اثر «انتخابات»، پرده دری از فریب «اصولگرا ـ اصلاح طلب»  [2020 Mar] 
* برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار* ۳۹ـ تدارکات و ترتیبات سالیوان برای ایجاد پیوند میان ارتش و نمایندگان خمینی   [2020 Mar] 
* برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار*  [2020 Mar] 
*بحثی در مقاله‌ی : خطای بختیار، پایان بازرگان  [2020 Feb] 
*تحریم انتخابات را به کارزار همصدایی علیه اساس رژیم و رفراندم برضد آن بدل کنیم   [2020 Feb] 
*منطق جمهوری اسلامی: تحریک دیگران؛ تحقیرشدن؛ واکنش به تحقیرشدن کشته شدن قاسم سلیمانی تحقیری بزرگ برای نظام و چالشی خطرناک برای کشور بود [2020 Jan] 
*تحریم یکصدای نمایش انتخابات: ضرورتی سیاسی، نه انتخاباتی!   [2019 Dec] 
*انبار باروتی بنام ایران  ضرورت حادهمآهنگی و آشتی میان همه ی هواداران حاکمیت ملی [2019 Nov] 
*شورای دوران گــُـذار یا مدیریت بی‍گــُـدار برای «اقوام و ملیت های ساکن ایران» !   [2019 Oct] 
* بساط تحمیق انتخابات را یکصدا تحریم کنیم (۲)  [2019 Sep] 
*بساط تحمیق انتخابات را یکصدا تحریم کنیم بخش یکم: مشروعیت نظام‌های سیاسی و رابطه‌ نهاد انتخابات با آن [2019 Sep] 
*بیست و هشت سال پس از قتل شاپور بختیار پراکندگی نیروهای مخالف جمهوری اسلامی و راه پیروزی بر آن   [2019 Aug] 
* بحران در روابط ایران و آمریکا:‏ یا زمان قدرت نمایی شاگرد جادوگرها  [2019 Jul] 
* زند ایران چیست؛ ایرانیت کدام است؟  ادای سهمی در پاسخ به یک مغالطه [2019 Jul] 
*ایران چیست؛ ایرانیت کدام است؟ ادای سهمی در پاسخ به یک مغالطه بخش دوم ادعای درونی بودن اسلام و ...!  [2019 Jul] 
*ایران چیست؛ ‏ ایرانیت کدام است؟   [2019 Jun] 
*جمهوری اسلامی:‏ یک نظام تروریست، با همه‌ی اجزاء و بازوانش   [2019 Apr] 
*اتحادِ عمل آری؛ ‏ اما برای چه منظور؟ و از کدام راه؟   [2019 Apr] 
*جامعه‌ ایران از سر گندیده است  [2019 Mar] 
*این نظام رفتنی است ما نیستیم که می گوییم؛ آنها خود می دانند!  [2019 Feb] 
*در میان مخالفان جمهوری اسلامی اختلاف ها از کجا سرچشمه می گیرد؟  [2019 Jan] 
*ما نمی بایست سنگر قانون اساسی را رها می کردیم   [2019 Jan] 
*ملاحظاتی درباره ی رساله ی دکترای شاپور بختیار  [2018 Nov] 
*جمهوری، یا مشروطه ی پادشاهی؟ بحث بر سر چیست؟  [2018 Nov] 
* با اعتصاب عمومی نباید بازی کرد   [2018 Oct] 
* مجازات شلاق برای معلمان کشور !   [2018 Oct] 
*مرگ امیرانتظام فرصتی برای آب تطهیر بر سر انقلابیون دیروز و اصلاح‌طلبان امروز!  [2018 Aug] 
* اقتصادی ویران؛ نتیجه ی تحریم ها، یا اثر ورشکستگی به تقصیر   [2018 Aug] 
*آزادی گرفتنی است نه دادنی  [2018 Jul] 
*چرا جمهوری اسلامی رفتنی است وظیفه‌ی ما برای وقوع بهترین صورت این فرآیند چیست* [2018 May] 
*از بحث عدم‌ مشروعیت رژیم و پیش‌بینی سقوط آن تا زمین‌لرزه‌های جدید (بخش دوم)،  [2018 Apr] 
*از بحث عدم‌مشروعیت رژیم و پیش‌بینی سقوط آن تا زمین‌لرزه‌های جدید  [2018 Mar] 
*همه‌پرسی، به چه منظور، چگونه، در چه زمان، و به دست کدام حکومت ؟   [2018 Feb] 
*جدایی دین از حکومت یا حکومتِ لاییک*  [2018 Jan] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری* بخش چهارم  [2018 Jan] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری بخش سوم  [2017 Dec] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری بخش دوم  [2017 Dec] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری ، بخش یکم  [2017 Dec] 
* افسانه‌ی حمله‌ی نظامی عراق به ایران بنا به ‏ توصیه‌ی شاپور بختیار بخش چهارم   [2017 Nov] 
*علل واقعی جنگ ایران و عراق و افسانه‌ی حمله‌ی صدام به ایران به توصیه‌ی شاپور بختیار (بخش سوم)  جستجو در علل و مقدمات حمله‌ی عراق به ایران  [2017 Nov] 
* علل واقعی جنگ ایران و عراق و افسانه‌ی حمله‌ی صدام به ایران ‏ به توصیه‌ی شاپور بختیار (بخش دوم)  [2017 Nov] 
*علل واقعی جنگ ایران و عراق و افسانه‌ی حمله‌ی صدام به ایران ‏ به توصیه‌ی شاپور بختیار (بخش یکم)  [2017 Oct] 
*مصدق و اصـلاحات کاذب، بخش سوم: موضع نیروهای سیاسی دیگر  [2017 Oct] 
*مصدق و اصـــلاحــات کاذب «تقسیم اراضی ... با تمرکز جمعیت می تواند عواقب وخیم‌تری...»   [2017 Oct] 
*دکتر مصدق ‏ و اصـلاحـات کاذب یا یکی از ریشه‌های عمده‌ی ضدِانقلاب‌اسلامی ‏  [2017 Oct] 
*از مرگ هیچکس شاد نباید شد اما...  [2017 Sep] 
* سلطه‌ی دیوان و رژیم تباهیها تنها به دست مردم برچیده خواهد شد بخش دوم   [2017 Jul] 
*سلطه‌ی دیوان و رژیم تباهیها تنها به دست مردم برچیده خواهد شد  [2017 Jul] 
*آیا در این «انتخابات» ملت شکست خورد؟ قسمت دوم  [2017 Jun] 
*آیا در این «انتخابات» ملت شکست خورد؟  [2017 May] 
* تحریم انتخابات ساده گیری مبارزه نیست ‏  [2017 May] 
*گفتید جمهوریت؟ کدام جمهوریت؟   [2017 May] 
*در چنگال جمهوی اسلامی اسارت تا کی ؟ (بخش دوم)  [2017 May] 
*در چنگال جمهوی اسلامی اسارت تا کی ؟ «انتخابات» کاذب را هرچه یکصدا تر تحریم کنیم ! [2017 Apr] 
*انتخابات ریاست جمهوری فرانسه؛ نامه ی سرگشاده به نامزدها و رأی دهندگان به آنان*   [2017 Apr] 
* ضرورت گام هایی کوتاه و سنجیده برای اتحاد آزادیخواهان واقعی  ورشکستگی اخلاقی کامل نظام حاکم و نشانه هایی از آغاز فروپاشی آن [2017 Mar] 
*کسانی که تروریست‌ها و خرابکاران را مردم می‌نامند! (بخش دوم)  [2017 Mar] 
* نوبت خطرکردن بختیار برای نجات کشور از سقوط در پرتگاهی که به سوی آن می رفت (بخش سوم)  [2017 Feb] 
*آیا نظام مشروطه منسوخ شده بود؟ جلوگیری از نخست ‌وزیری صدیقی و نوبت خطرکردن بختیار (بخش دوم)  [2017 Feb] 
* به مناسبت سی و هشتمین سال تشکیل دولت ملی بختیار ‏  [2017 Feb] 
*نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه (بخش چهارم و پایانی)  [2016 Oct] 
* نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه (بخش سوم)  [2016 Oct] 
*نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه بخش دوم   [2016 Sep] 
*نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه؛ به مناسبت بیست و پنجمین سال ‏ قتل شاپور بختیار  [2016 Sep] 
* منشاء هراس شدید نظام از مردم ! (بخش پایانی) بخش دوم  [2016 Jun] 
*منشاء هراس شدید نظام از مردم ! بخش دوم، بهره ی الف   [2016 Jun] 
*منشاء هراس شدید نظام از مردم !  نظامی که مشروعیت ندارد همواره خود را در خطر نابودی می بیند [2016 Jun] 
*رژیم راًی مردم را برای نمایش و کسب مشروعیت می خواهد  [2016 Feb] 
* در حاشیه ی عملیات تروریستی اخیرِ داعش   [2016 Jan] 
*نکاتی از زندگی خسرو شاکری زند و سبب درگذشت وی  [2015 Oct] 
*توسل به دروغ و فریب برای پوشاندن تسلیم به توافقنامه ای خفت بار  [2015 Apr] 
*پیرامون یکی از پرگویی های کاشف سکولاریسم نو(۳)  [2014 Dec] 
*پیرامون یکی از پرگویی های کاشف   [2014 Dec] 
*پیرامون یکی از پرگویی های کاشف «سکولاریسم نو»  [2014 Dec] 
*دولت اسرائیل، یا یک یاغی جهانی که در پی اجرای «راه حل نهایی» برای مردم فلسطین است  [2014 Jul] 
*نگاهی به رفتار سیاسی سران جبهه ملی در ماههای پیش از انقلاب (بخش دوم) چگونگی پذیرش تشکیل دولت ملی از سوی دکتر شاپور بختیار [2014 Jul] 
*نگاهی به رفتار سیاسی سران جبهه ملی در ماههای پیش از انقلاب  [2014 Jul] 
*ملاحظاتی پيرامون مقاله «بازرگان، روحانيت و بختيار»، بخش سوم (قسمت دوم)  [2013 Oct] 
*بختیار، بازرگان و روحانیت؛ ملاحظاتی پیرامون مقاله‌‌‌ی «بازرگان، روحانیت و بختیار»۱- بخش سوم تیرخلاص  [2013 Oct] 
*بختیار، بازرگان و روحانیت- بخش دوم  [2013 Sep] 
*ملاحظاتی پیرامون مقاله‌ی «بازرگان، روحانیت و بختیار»۱ بخش اول روحانیت درنهضت ملی [2013 Sep] 
*مصر بار دیگر به پا می خیزد با تهدید به نافرمانی مدنی در مصر اولین سنگر توتالیتاریسم اسلامگرا فرو می ریزد [2013 Jul] 
*درباره‌ی پرچم ملی ایران  [2013 Jan] 
*آیا صلحجویان نسل های جدید اسرائیل خواهند توانست ماجراجویی رهبران سنتی جنگ طلب خود را مهار کنند و از فکر حمله به ایران بازدارند   [2012 Apr] 
*پاسخی به ادعاهای نسنجیده و بی پایه ی آقای همایون کاتوزیان درباره ی کنفدراسیون جهانی   [2011 Nov] 
*افشاء یک تحریف بزرگ تاریخی پاسخی به ادعاهای نسنجیده و بی پایه‌ی آقای همایون کاتوزیان درباره ی کنفدراسیون جهانی و عده ای از رهبران آن  [2011 Oct] 
*بازار گرم افترا علیه مصدق و بختیار  چه کسانی از نام مصدق و بختیار می ترسند و چرا؟ بخش دوم 2ـ دنباله ی" راه توده" و مصدق [2011 Oct] 
*بازار گرم افترا علیه مصدق و بختیار (۲)  [2011 Aug] 
*بازار گرم افترا علیه مصدق و بختیار  [2011 Aug] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصول کار و منش آنان (بخش دوم ـ ب)  [2011 Apr] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصولِ کار و منشِ آنان  [2011 Apr] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصولِ کار و منشِ آنان  بخش نخست ـ ب [2011 Mar] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصولِ کار و منشِ آنان  [2011 Mar] 
*توتالیتاریسم و زمین لرزه های اجتناب ناپذیرآن( بخش دوم)   تصفیه ها در جمهوری اسلامی از همان آغاز کار [2010 Mar] 
*توتالیتاریسم و زمین لرزه های اجتناب ناپذیرآن(٭)   [2010 Mar] 
*دولت بختیار و فروغ آزادی (بخش دوم)  [2010 Jan] 
*دولت بختیار و فروغ آزادی (بخش نخستین)  [2010 Jan] 
*چه کسانی از علائم شیر و خورشید پرچم ملی ایران می ترسند؟  [2009 Aug]