به دنبال سرنگون کردن هواپیمای مسافربری غیرنظامی بر فراز تهران توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، این سوال مطرح است که متولی پروازهای مسافربری در ایران چه سازمانی و مسوولیت ساقط کردن مرگبار هواپیمای اوکراینی ۱۶۷ مسافر با چه نهادی است؟

بر اساس قانونی که از سال ۱۳۲۸ در ایران وجود دارد وزارت راه مسوول اعمال مقررات هوانوردی غیرنظامی در این کشور است.

مسافربری هوایی در ایران تحت قانون «هواپیمایی کشوری» قرار دارد. بر اساس این قانون، اداره مستقلی به نام سازمان هواپیمایی کشوری در وزارت راه تاسیس شده که رییس آن معاون وزیر راه است. در مواقع عادی یعنی زمان صلح سازمان هواپیمایی کشوری در ایران بر اجرای مقررات داخلی و تعهدات بین‌المللی دولت ایران در هوانوردی غیرنظامی نظارت دارد.

درصورتی‌که خطر جنگ یا درگیری نظامی یا حمله خارجی وجود داشته باشد، سازمان هواپیمایی کشوری باید این موضوع را از طریق وزیر راه که عضو هیات دولت است در جلسه کابینه مطرح کند.

درصورتی‌که به علت نظامی پرواز هواپیماهای ایرانی یا خارجی بر فراز آسمان ایران در خطر تشخیص داده شود، بستن تمامی یا قسمتی از آسمان کشور با تصویب هیات وزیران ممکن است اما در سانحه سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراین توسط موشک‌های سپاه در آسمان تهران، سازمان هواپیمایی کشوری تا سه روز علت سرنگونی را نقص فنی عنوان می‌کرد.

به‌بیان‌دیگر وزارت راه و سازمان هواپیمایی کشوری از علت اصلی سرنگون شدن هواپیما بی‌اطلاع بوده‌اند. ساعاتی پیش از ساقط شدن این هواپیما با موشک‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، این نهاد یک حمله موشکی به پایگاه هوایی آمریکا در عراق انجام داده بود.

سرتیپ پاسدار «امیرعلی حاجی‌زاده»، فرمانده هوافضای سپاه گفته است که در روز حمله موشکی به دلیل اینکه پیش‌بینی می‌شد ایالات‌متحده حمله متقابلی به ایران انجام دهد «شرایط جنگی» برقرار و آمادگی پدافند هوایی کشور در «بالاترین درجه» از خطر و آمادگی برای واکنش قرار داشت.

فرمانده هوافضای سپاه خبر داده بود که اوپراتور سامانه موشکی که به هواپیمای مسافربری شلیک کرده گفته «ما چندین بار درخواست کردیم که فضای کشور از پروازها خالی شود و این درخواست‌ها انجام شد اما با ملاحظه برخی مسایل عزیزان ما این موضوع را دنبال نمی‌کنند.»

نهادی که در این وضعیت در برابر سرنگون کردن هواپیمای مسافربری مسوولیت دارد ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و در راس آن فرمانده کل قوا یعنی آیت‌الله «علی خامنه‌ای» است.

ستاد کل با در نظر داشتن برقراری شرایط جنگی در آسمان ایران و مخاطرات برای پروازهای مسافربری غیرنظامی که تهدید ایمنی و حیات مسافران محسوب می‌شود، نه‌تنها باید درخواست منع ورود و خروج هواپیماهای مسافری از مبدا و مقصد ایران را صادر می‌کرد که حتی عبور و مرور هواپیماهایی که از آسمان ایران به‌عنوان گذرگاه استفاده می‌کنند را هم تا زمان رفع کامل خطر، تعلیق می‌کرد.

بستن آسمان کشور در شرایط خطر جدی نظامی باید از طریق درخواست ستاد کل نیروهای مسلح به تصویب شورای عالی امنیت ملی می‌رسید و موضوع سپس به وزارت راه و سازمان هواپیمایی کشوری ابلاغ می‌شد. حمله موشکی سپاه به پایگاه آمریکایی در عراق یک حمله از پیش برنامه‌ریزی‌شده بوده و برق‌آسا و فوری محسوب نمی‌شود. برای همین ستاد کل نیروهای مسلح به‌عنوان مسوول اصلی در این زمینه فرصت کافی برای درخواست بسته شدن آسمان و اعمال مقررات ایمنی را داشته است.

به‌غیراز مسوولیتی که متوجه ستاد کل نیروهای مسلح است، دولت جمهوری اسلامی در رده بعدی در این زمینه دارای مسوولیت است.

«حسن روحانی»، رییس‌جمهور و رییس شورای عالی امنیت ملی حتما در جریان برنامه حمله موشکی سپاه به پایگاه آمریکا بوده و اقدام متقابل ایالات‌متحده و خطرات ناشی از آن را هم احتمال می‌داده است. اصولا روحانی جز اینکه گفته از ساقط شدن هواپیما با موشک‌های سپاه طی سه روز اول حادثه مطلع نبوده، ادعایی درباره خبر نداشتن از برنامه حمله موشکی سپاه نکرده است.

 به‌جز این مستند، مقام‌های دولت او دولت عراق را هم از برنامه سپاه برای حمله موشکی به پایگاه آمریکا باخبر کرده بودند که به معنی اطلاع کامل دولت روحانی از برنامه سپاه و خطرات ناشی از آن برای امنیت هوانوردی غیرنظامی بوده است.

در سومین رده، مسئولیت متوجه فرماندهی هوافضای سپاه است که سامانه پدافندی خود را نزدیک فرودگاه غیرنظامی مستقر کرده است. این سامانه به شبکه یکپارچه پدافندی کشور متصل نبوده و مستقیما از سپاه پاسداران دستور می‌گرفته است.

با توجه به مجاورت این سامانه در نزدیکی فرودگاه مسافربری و مطلع بودن آن‌ها از باز بودن آسمان کشور به روی هواپیماهای غیرنظامی، بی‌احتیاطی و سهل‌انگاری فوق‌العاده خطرناکی در حفظ ایمنی هواپیماهای مسافربری به خرج داده شده که سرانجام به سرنگونی هواپیما با ۱۶۷ مسافر انجامیده است.

در این حادثه مرگبار به ترتیب فرماندهی کل قوای مسلح جمهوری اسلامی، ستاد کل نیروهای مسلح، دولت جمهوری اسلامی ایران و فرماندهی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مسئولیت دارند. در عرصه بین‌المللی و در برابر نهادی همچون سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی و دولت‌هایی که اتباع آن‌ها در سرنگونی هواپیما کشته شده‌اند، دولت ایران به نمایندگی از نظام جمهوری اسلامی، پاسخگوست.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گزارشی با عنوان «خطای انسانی سامانه پدافندی کشور در هدف‌گیری هواپیمای مسافربری اوکراین» تنظیم کرده اما این متن محرمانه و غیرقابل دسترسی برای افکار عمومی است.