آیا مامور معذور است؟
احد قربانی دهناری

جستارگشائی
پرسش‌ها این است: آیا مامور معذور است؟ آیا ما در پیروی از دستورها و قوانین یک مسئولیت فردی و اخلاقی هم داریم و آیا پیروی کردن از قوانینی که با وجدان ما و قضاوت مستقل ما سازگاری ندارد، ویا سکوت در مقابل آن، بخشودنی است؟ این پرسش‌های بسیار کهنِ علم اخلاق، فلسفه، علم دادرسی، علوم اجتماعی و سیاسی است. لطفن، این مقاله را کنار بگذارید و پیش از خواندن آن، خودتان به این موضوع فکر کنید، به‌ویژه به این فکر کنید که وقتی دستور و یا قانون با وجدان و اخلاق شما مغایرت دارد چکار می‌کنید؟ نخست برداشت و قضاوت مستقل خودتان را ساختاربندی کنید و بعد مقاله مرا بخوانید.
به یک نمونه تاریخی سده‌ میانه نگاه کنیم
 
مولانا حسن سلیمی
بحث را با داستانی از کتاب تذکرةالشعرا نوشته دولتشاه سمرقندی (۸۴۲-۹۰۰ هـ.ق.) زندگینامه‌نویس و شاعر قرن نهم هجری درباره زندگی مولانا حسن سلیمی شاعر ایرانی همروزگار او شروع می‌کنم . مولانا حسن سلیمی در عهد جوانی در سبزوار از ماموران دیوان خراج بود و از مردم برای دولت مالیات می‌گرفت. این دوران پس از سرکوب و قلع و قمع سربداران بود، ولی هنوز خاطره دوران سربداران در آن شهر زنده بود . دولتشاه درباره مولانا حسن سلیمی چنین می‌نویسد:
گویند اصل او از تون است و در شهر سبزوار متوطن بوده و در ابتدایِ حال علمداری کردی، روزی براتی بر بیوه زنی بنوشت و آن عجوزه فریادکنان رو بدو کرد و گفت ای مرد این برات ناموجّه تو بحكم که بر من نوشته‌ای؟ سلیمی گفت بحكم سید فخرالدین که وزیر مُلك است. پیره زن گفت: ای ظالم اگر روز عرض اکبر من دامنت گیرم و تو گویی که من بحكم سید فخرالدین برتو ظلم کرده‌ام آیا حق تعالی در آن روز این سخن را از تو قبول کند یا نی؟ دردی در نهاد سلیمی از سخن عجوزه پیدا شد و فریاد می‌زد که نی، والله نی بالله نی. و همان ساعت دوات و قلم را زیر سنگ کرده بشكست و سوگند یاد کرد که در مدت عمر دگر گرد حرام‌خواری و علمداری نگردم و به عهد خود وفا کرد و حق سبحانه و تعالی که مقلب القلوب است ان شاءالله که دل‌های سخت علمدار خونخوار نابكار این روزگار که شیوه ایشان طمع به مال مسلمانان است و کیش ایشان دروغ و بهتان ازین کردار بد بگرداند و راستی و شفقت بدیشان ارزانی دارد . . . و بعد از آن مولانا سلیمی به راه حق درآمد و در لباس صلحا و فقرا سیاحت کردی و به زیارت حج اسلام و عتبه بوسی مراقد ائمه علیهم السلام مشرف شد تا گناهانش آمرزیده شود. (تذکرةالشعرا دولتشاه سمرقندی، ص ۴٣٧)
این یک نمونه برخورد با ماموریت و معذوریت است. هرچند سلطان وقت مولانا حسن سلیمی را مجبور به اخذ مالیات ناعادلانه از مردم می‌کرد، ولی او مسئولیت اخلاقی و فردی خود را هم دید و واکنش نشان داد. در تاریخ اجتماعی و ادبی ما نمونه‌های دیگری از قبول مسئولیت فردی و اخلاقی و سرباززدن و یا حداقل دوری جستن از احکام شاهان و امیران ظالم داریم، از آن میان ابوالفضل بیهقی، ناصر خسرو، عطار و دیگران.
حال به یک نمونه تاریخی دوران معاصر نگاه کنیم:
 
آدولف آیشمن
نمونه دوران معاصر آدولف آیشمن (Adolf Eichmann) است. او پس از تأسیس اداره مرکزی امنیت رایش سوم، دولت آدلف هیتلر، در سپتامبر ۱۹۳۹، در گشتاپو، پلیس مخفی آلمان نازی، مشغول به کار شد و مدیریت بخش‌های مربوط به تبعیدی‌ها و «امور یهودیان» را به عهده گرفت. او در سمت خود نقشی کلیدی در تبعید بیش از یک و نیم میلیون یهودی از سرتاسر اروپا به مراکز کشتار و محل های اجرای قتل عام در لهستان و اتحاد شوروی اشغالی ایفا کرد.
وی پس از شکست آلمان نازی در جنگ جهانی دوم، موفق شد تا با خانواده‌اش به آرژانتین فرار کند، اما توسط موساد شناسایی و دستگیر شد. وی در دادگاهی در اورشلیم به «جنایت علیه قوم یهود»، «جنایت علیه بشریت» و «جنایت جنگی در دورهٔ آلمان نازی» متهم و محکوم و در سال ۱۹۶۲ در اسرائیل اعدام شد.
هانا آرنت در کتاب «آیشمن در اورشلیم: گزارشی دربارهٔ ابتذال امر شر»، به مبتذل، عادی و پیش‌پاافتاده شدن جنایت و آدم‌کشی به دلیل انجام وظیفه و پیروی از قانون می‌پردازد. آرنت که در دادگاه آیشمن به عنوان خبرنگار مجله‌ی نيويورکر شرکت داشت، درباره آیشمن می نویسد که در او احساس گناه به چشم نمی‌خورد، چرا که او صرفاً «وظیفه‌اش را انجام می‌داد. او نه تنها از دستورها، بلکه از قوانین هم پیروی می‌کرد».
آرنت می‌نویسد چه نزد آنهائی که عمر خود را وقف جلوگيری از انقلاب کردند و چه نزد کسانی که زندگی خود را در راه پیروزی انقلاب سپری نمودند، خشونت بسيار عادی است و به آسانی توجيه می‌شود.
ما در دوران و در مکانی زندگی می کنیم که جنایات و تبعیض‌های زیادی دور و بر ما در جریان است. ما گاه مجری قوانینی هستیم که تبعیض‌آمیز است. از اینرو، بی‌شک به‌نوعی در یکی از این دو دسته قرار می‌گیریم. آیا عذر ما در اعمال خشونت و اجرای دستور و یا قانون خشن و نادادگر و یا سکوت ما در مقابل آنها موجه است؟
 
ما معذور نیستیم
بدون وارد شدن به یک بحث نظری و فلسفی، کمی تفکر در مورد مولانا حسن سلیمی و آدولف آیشمن، نشان می‌دهد ما در قبال اعمال خود مسئولیت داریم. چه آنچه انجام می‌دهیم و چه آنچه انجام نمی‌دهیم. ما باید با دید انتقادی و تفکر مستقل و تحلیل آزادانه و قضاوت ناوابسته حرکت کنیم. هیچکس حق ندارد، اراده خود، نفرت خود و قضاوت خود را بر ما تحمیل کند. ما ماموران معذور و ناچار نیستیم، ما مسئول کردار خود هستیم.
عده‌ای در مورد وجه ایجابی و اثباتی قضیه مشکلی ندارند و می‌گویند ما بخاطر آنچه انجام می دهیم، مسئولیم، ولی در مورد وجه سلبی و منفی آن یعنی بخاطر آنچه ما انجام نمی دهیم، مسئولیتی نمی‌شناسند. بی‌شک ما در بسیاری از موارد وقتی واکنش نشان نمی دهیم، مسئولیم. عدم واکنش ما به جنایات بشری بی‌مسئولیتی ماست. واکنش نشان دادن به جنایات بشری وظیفه انسانی همه ماست. مشخصن: اسلحه ساختن و فروشش برای استفاده در جنگ است. ساختن بمب اتم ایجاد زمینه برای یک هیروشیمای دیگر است. بی تفاوتی و سکوت در مقابل گسترش هر دو پدیده محکوم است ما باید فعالانه برای توقف آن واکنش نشان دهیم.
ما باید وظیفه با دقت نگاه کردن، با دلسوزی نقدکردن و با دلیری موضعگیری کردن و واکنش نشان دادن را بپذیریم و نسل خودمان را به موضعگیری واکنش تشویق کنیم. بدون دخالت ما امیدی به عقب‌نشینی متجاوزان به حقوق مردم و بهبودی اوضاع نیست.
 
نوشتارم را با شعرهائی از سعدی، مارتین نیمولر و موریس اوگدن به پایان می‌برم که تاکیدی است بر نظرات من:
بنی آدم
بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی نشاید که نامت نهند آدمی
سعدی
 
آنگاه دیگر کسی نمانده بود
نازی‌ها نخست برای دستگیری کمونیست‌ها آمدند؛
من سکوت کردم، چون کمونیست نبودم.
بعد برای دستگیری فعالان اتحادیه‌های کارگری آمدند؛
من چون در شمار آنان نبودم، باز سکوت کردم.
برای دستگیری یهودی‌ها آمدند؛
من واکنشی نشان ندادم، چون یهودی نبودم.
سرانجام، برای دستگیری خودم آمدند؛
آنگاه، دیگر کسی نمانده بود که اعتراض کند.
مارتین نیمولر (Martin Niemöller 1892-1984)
 
جلاد
دژخیمی به شهر ما آمد
بوی طلا و خون و آتش می‌داد
با آجرهای ما دیوارهای گوناگون بنا کرد
چوبه دارش را در میدان شهر برپا کرد.
....
دژخیم مردم را یکی یکی دار می‌زد.
هرکس به دیگری می‌نگریست و واکنشی نشان نمی‌داد.
....
وقتی همه راحلق آویز کرد.
دژخیم رو به من کرد و گفت:
چوبه دار را نه من، بلکه آن جماعت ساکت برپاکردند.
من بیش از آن قدمی برنداشتم که شما به من اجازه دادید.
....
موریس اوگدن (Maurice Ogden)
این فقط بخشی کوچکی از ترجمه شعر بلند جلاد است، متن کامل آن و ویدئوفیلم های گوناگونی که بر اساس آن ساخته شده را با جستجوی کردن maurice ogden hangman در فضای مجازی می توانید پیدا کنید.
احد قربانی دهناری
 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
برای مطالعه بیشتر
موضوع بسیار پیچیده است و همه جوانب آن در یک مقاله نمی گنجد. برای مطالعه عمیق‌تر به منابع زیر مراجعه کنید:
Arendt, Hannah (2006). Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality. London: Penguin
Moral Responsibility
Responsibility

منبع:پژواک ایران


احد قربانی دهناری

فهرست مطالب احد قربانی دهناری در سایت پژواک ایران 

*بهارانه‌ها (۱)  [2024 Mar] 
*ترفندهای رژیم اسلامی برای به پای صندوق آوردن مردم در انتخابات نمایشی-فرمایشیِ-مهندسی‌شده  [2024 Feb] 
*اعدام ابزار سیاسی حکومت اسلامی برای ایجاد ترس و ارعاب  [2024 Jan] 
*عدم تمرکز قدرت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در ساختار گردانندگی کشور سوئد  [2024 Jan] 
*علل ناتوانی اپوزیسیون در همکاری و سازماندهی جبهه‌ای مشترک برای سرنگونی حکومت اسلامی (آسیب‌شناسی)   [2023 Nov] 
*امکانات و چالش‌های نافرمانی مدنی در ایران  [2023 Aug] 
*حق دفاع مشروع چیست؟  [2023 Aug] 
*آیا تعیین حداقل دستمزد لازم است؟  [2023 Aug] 
*چرا جمهوری اسلامی مخالف پیوستن به کنوانسیون پالرمو است؟   [2023 Jun] 
*اخلاق سیاسی در اپوزیسیون ایران  [2023 May] 
*روز جهانی زنان در ریاضیات به مناسبت زادروز مریم میرزاخانی   [2023 May] 
*چرا جمهوری اسلامی مخالف کنوانسیون پالرمو است؟   [2023 May] 
* حکومت دینی خلفای عباسی (۱۳۲ - ۶۵۶ هـ. ق)  [2023 Apr] 
*حکومت دینی خلفای اموی (۴۱ - ۱۳۲ ه‍.ق)  [2023 Mar] 
*معرفی کتاب « وزن واژه»  [2023 Mar] 
*بهارانه‌ها شادیانه‌های چکامه‌سرایان به مردم و پرچم مبارزه‌ی آنها در برابر قشریون و خودکامگان  (شعرها و ترانه های سرزمین نوروز) [2023 Mar] 
*در آداب و آئین مبارزه ائتلافی  [2023 Mar] 
*فراتر از دروغ و وقاحت: گوبلز باید به شاگردی امیرعبداللهیان بیاید   [2023 Mar] 
*حقوق تضمین‌شده‌ی اقلیت‌های گوناگون در اسناد سازمان ملل متحد برای رفع تبعیض‌ها   [2023 Feb] 
*دوم اسفند روز جهانی زبان مادری را با گسترش امکانات برای آموزش زبان مادری، گرامی بداریم!  [2023 Feb] 
*حکومت دینی خلفای راشدین  [2023 Feb] 
*بودجه ۱۴۰۲ بودجه‌ی سرکوب، جنگ‌طلبی، دروغ‌پراکنی و خرافات‌گستری از سفره‌ی فردستان  [2023 Feb] 
*حکومت دینی محمد در مدینه  [2023 Jan] 
*شکاف امیدبخش در سران حکومت اسلامی  [2023 Jan] 
*معرفی کتاب «توضیح‌المسائل کوچک برای فرودستان» اثر آگوست استریندبری  [2023 Jan] 
*ابزارهایی در جعبه ابزار انقلاب  [2022 Dec] 
*یلدا، آبیاری نهال امید و روشنایی در درازترین شب سال  [2022 Dec] 
*چرا جدایی دین از دولت (سکولاریسم) بهترین گزینه است؟  [2022 Dec] 
*« مرگ بر اصل ولایت فقیه» و همراهی روحانیون بزرگ شیعه با آن  [2022 Dec] 
*خواست‌ها و ویژگی‌های جنبش انقلابی «زن، زندگی، آزادی»  [2022 Oct] 
*گذار از جمهوری اسلامی – چگونه؟  [2022 Oct] 
*شاهزاده‌ی عزیز، جنبش مردم ما برای براندازی حکومت اسلامی به رهبری نیاز دارد  [2022 Sep] 
*اسلام و مدرنیته  [2022 Sep] 
*سنجش اعتبار منابع اطلاعات وظیفه‌ی همه‌ی ماست  [2022 Aug] 
*سیمین بهبهانی: در کرامت زن و نکوهش جنگ  [2022 Jul] 
*سوسیال دموکراسی و دولت ِ رفاه همگانی  [2022 Jul] 
*پاسخ به چند شبهه در باره مواضع شورای ملی تصمیم  [2022 Jul] 
*سه بی‌شرمی باور نکردنی در سه سطح  [2022 Jul] 
*ضرورت و شرایط همبستگی ملی نیروهای مبارز برانداز  [2022 Jun] 
*شکل‌گیری اندیشه‌ی ولایت فقیه و فقهای برجسته‌ی مخالف آن  [2022 May] 
*ادامه‌ی جنگ پس از آزادی سرزمین‌های اشغالی جنایت کلان جمهوری اسلامی علیه مردم ایران و عراق [2022 May] 
*نگاهی به خواست‌های گارگران ایران در روز همبستگی جهانی کارگران  [2022 May] 
*نگاهی به درخواست‌های آموزگاران در روز آموزگار  [2022 May] 
* آسیب‌شناسی پراکندگی در جنبش براندازی  [2022 Apr] 
*محمد مختاری: ما نیاز به «تمرین مدارا» داریم.  [2022 Apr] 
*جنگ‌افزارهای هسته‌ای: دلهره دائمی بشریت  [2022 Apr] 
*آرزوها وپیمان‌های سالِ نوخورشیدی  [2022 Mar] 
*بهارانه‌ها  [2022 Mar] 
*خیزش دی‌ماه ۱۳۹۶ – گستره، خواست‌ها و آسیب‌شناسی  [2022 Jan] 
*آرزوها و پیمان‌های سال نوی میلادی  [2021 Dec] 
*انتخابات شیلی: آیا شیلی که مهد نئولیبرالیسم بود، گور آن نیز خواهد شد؟   [2021 Dec] 
*جشن شب یلدا، آبیاری نهال امید، شادی و روشنایی در درازترین شب سال  [2021 Dec] 
*لایحه‌ی بودجه جمهوری اسلامی برای سال ۱۴۰۱  برنامه‌ی اقتصادیی مبهم، ویرانگر، تبلیغی با تمرکز بر نظامی‌گری، رانتخواری و ایدئولوژی سرکوبگر [2021 Dec] 
*اوقاف در حکومت اسلامی و نظام سکولار  [2021 Dec] 
*آرامش دوستدار روشنگر امتناع، ناپرسایی و دینخوئی در اندیشه، کردار و رفتار ما، درگذشت  [2021 Oct] 
*بجای غنی‌سازیِ اورانیوم، آب دریا را شیرین کنید  [2021 Oct] 
*آزادی چگونه نهادینه می‌شود؟  [2021 Sep] 
*واقعیت و ایمان: به مناسبت عزاداری دهه محرم در دوران کرونا  [2021 Aug] 
*مفاهیم سیاسی که همه کنشگران باید به آن بیندیشند  [2021 Jul] 
*جان مبارز گذار از نظام تمامیت‌خواه در خطر است   [2021 Jul] 
*گذار از جمهوری اسلامی - چگونه؟  [2021 Jun] 
*شعر جلاد از موریس اوگدان شاعر امریکائی  [2021 Jun] 
*در استرس و مشغولیات روزمره بچه‌ها را فراموش نکنیم! به مناسبت روز جهانی کودک، اول ژوئن (۱۱ خرداد) [2021 May] 
*چرا نه به جمهوری اسلامی؟   [2021 May] 
*کمربند سبز آمریکا از خمینی تا طالبان: نگاهی به توافقنامه میان آمریکا و گروه طالبان  [2021 May] 
*ضرورت تشکیل جبهه‌ی گسترده‌ی گذار از جمهوری اسلامی و حزبِ سوسیال دموکرات فراگیر  [2021 Mar] 
*آسیب‌شناسی تفرقه‌ی جنبش و مردم ایران   [2021 Feb] 
*آرزوها و پیمان‌های سال نو میلادی  [2020 Dec] 
*شریعت اسلامی، حقوق اساسی و حقوق بشر  [2020 Dec] 
*رسالت جمهوری اسلامی، فلاکت مردم  [2020 Dec] 
*انتخابات ایالات متحده امریکا و جنبش ضد تمامیت‌خواهی ما  [2020 Nov] 
*دورنمای تشکیلاتی جنبش مخالف تمامیت‌خواهی در ایران  [2020 Nov] 
*کتاب «رواداری: مروری بر تسامح، تساهل و مدارا در فرهنگ و ادب ایران» «مغایر ضوابط نشر» تشخیص داده شد.  [2020 Oct] 
*شریعت و حقوق مدنی قانون چیست و چگونه به وجود می آید؟  [2020 Sep] 
* زندگینامه‌ی سیاسی بابک امیرخسروی  [2020 Aug] 
*معرفی کتاب کسوف اثر آرتور کُستلر ترجمه‌ی گلناز غبرایی  [2020 Jun] 
*قاتل رومینا اشرفی تنها پدرش کربلائی رضا نبود  [2020 Jun] 
*قاتل رومینا اشرفی تنها پدرش کربلائی رضا نبود  [2020 Jun] 
*محسن حیدریان تجسم تجربه و پیشگام درس‌گیری مبارزان ایران   [2020 May] 
*کرونا: آنچه روشن شد، آنچه در انتظار ماست، آنچه باید انجام داد  [2020 Apr] 
*نتایج انتخابات نه بزرگ به جمهوری اسلامی و ‌مشروعیت رژیم  [2020 Mar] 
*قیام آبان ۱۳۹۸ ضرورت و فوریت اتحاد نیروها را بازهم برجسته‌تر می‌کند  [2019 Nov] 
*پیاده‌روی اربعین: قدرت‌نمائی خرافات و تحمیق در ‏برابر دانش و آگاهی   [2019 Oct] 
*من نبرد دشوارِ منِ مستقل و آفریننده در فرهنگ فرد‌ستیز   [2019 Oct] 
*سکولاریسم در کشورهای عربی  [2019 Sep] 
*راز ماندگاری عاشورا  [2019 Sep] 
*ضرورت مبرم تفکر مستقل و خودسالاری  [2019 Aug] 
*سرچشمه‌ها و شیوه‌‌های گوناگون تدوین قوانین شرعی ‏اسلامی   [2019 May] 
* برای بهبود اوضاع ایران، منتظر رهبری و رهبران نباشیم!   [2019 May] 
*آیا مامور معذور است؟   [2019 Feb] 
*ما خیلی کارها می‌توانیم بکنیم  [2019 Jan] 
*چهل سالگی انقلاب بهمن: نویدها و عملکردها   [2019 Jan] 
*مبارزه ایرانیان داخل و خارج کشور مکمل یکدیگرند  [2018 Nov] 
*بحران ساختاری ژرف ایران و راه برون‌رفت از آن   [2018 Sep] 
*روز جهانی زن بر زنان زحمتکش و مبارزان برابری زنان و مردان خجسته باد!  [2018 Mar] 
*شعارهای قیام دی ماه ۱۳۹۶ برنامه مبارزه فردا   [2018 Jan] 
*نامه سرگشاده به رزمندگان پرشور خیزش ‏دی ماه ۱۳۹۶‏   [2018 Jan] 
*ترور معنوی، ادامه ترور فیزیکی  [2017 Dec] 
*آیا داعش شکست خورد؟  [2017 Nov] 
*آخرین مرخصی   [2017 Apr] 
*تحریم انتخابات  [2017 Apr] 
*رشد و تکامل من با فرزندانم  [2017 Apr] 
*شادی ستیزی در شیعه و جمهوری اسلامی ایران ابزاری برای تحمیق و تسلط بر توده ها طفلی به نام شادی [2017 Mar] 
*روز جهانی زن بر زنان زحمتکش و مبارزان برابری زنان ‏و مردان خجسته باد!‏  [2017 Mar]