نظری بر معانی برخی نامهای جغرافیایی و تاریخی استانهای اصفهان و فارس
جواد مفرد کهلان
معنی خوراسگان، نطنز، چادگان، نجف آباد و سودرجان، کلیشاد و قهجاورستان/قهدریجان در استان اصفهان
خوراسگان (خور-آسَ-گان) یعنی شرقی، نطنز (نه تنج، نه نیرومند و بزرگ) یا همان بلیده (شهر کوچک)، چادگان (چات-گان= محل چاه)، نجف آباد (نُه جوب آباد، هفشوبه/هفت جوبه کهن)، سودرجان (محل کاروانسرای ستوران)، کلیشاد (گلیشاد، محل گاوداران) و قهجاورستان (گَه جاورسان، محل گاورس)/ قهدریجان (محل گیاهان).
معنی نام شهرهای نایین و قمشه
شهر نایین مرکز شهرستان نایین در سر سه راه اصفهان - یزد کاشان واقع است و مطابق حمدالله مستوفی دور قلعه اش چهار هزار قدم بوده است. در مقدمه کتاب تذکره سخنوران نایین شهر نایین شهرکی کاروان انداز معرفی شده که قافله ها برای استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار می انداخته اند. ساربانان نیز شتران خود را در نایین بارگیری می کرده اند. از اینجا معلوم میشود به سبب محل ارتباطی بودنش اهمیت فراوان داشته است.
بر این پایه نام شهر نایین به همان سنسکریتی و اوستایی آن به معنی محل ایستگاه راهنمایی بوده است. چون در کتاب ایستگاههای پارتی ایزودور خاراکسی از شهر کاروانی دیگری نیز به نام نی (به اوستایی یعنی شهر راهنمایی، نه) در سر راه بندرعباس به خراسان نام برده شده است. جزء نی (نه) در نام شهرهای نیشابور (پرتو نیسایه= نیسای نیرومند) و نهاوند (نیسایه= محل راهنمایی و به پایین آسودن مسافران) نیز دیده میشود:
नायिन् adj. nAyin guiding
نام قمشه (شهرضا) با توجه به سابقه وجود آب انبار در آن مرکب از واژه های قُم (کوم، آب انبار) و شه (شی، جا) به نظر می رسد. نام قمشه در نزهة القلوب، کُمندان آمده است یعنی محل دارای آب انبار.
معنی نام شهرک کوار فارس
نام کوار این شهر به معنی سبد میوه گرفته اند که درست می نماید چه صورت کهن دیگر نام این شهر را در فارسنامه ابن بلخی به صورت کُواد آورده اند که اشکالی از این هر دو در سنسکریت به معنی سبد و گهواره (و حاوی صورت اصلی گهواره) هستند و در روایات دینی پهلوی واژه کواد به معنی گهواره یاد شده است: "کَواد کودکی اندر کسپوذی (قنداق) بود که او را به آب رودخانه افگنده بودند و در کواذگان (گهواره) خود از سرما می لرزید....":
कुहर n. kuhara hollow
केवट m. kevaTa hollow
واژۀ کودک (کوتک پهلوی) با کلمات کوتاه و کوچک همریشه است. ولی کودک می توانست همچنین به معنی آنکه در گهواره است (کواذک، کوادک) مفهوم شده باشد. در رابطه با همین معانی و نیز توجه به داستان کودکی سارگون-موسی است که اسطوره کواد (قباد) کودک در کوادگان (گهواره) پدید آمده است. خود نام کواد مترادف با نام دایائوکو (دهیوک) به معنی شاه و فرمانروا است.
در واژۀ کَسپوذی، کَس به معنی کوچک یعنی کودک است و کلمۀ پوذی می تواند اشاره به شکل پوزه ای (استوانه ای) قنداق باشد. اگر واژۀ قنداق را شکلی از کُندگ (کُنده) بگیریم این نظر دارای سند میگردد.
معنی احتمالی نام پاسارگادیان
پس-اری= پس-ارکادی= دارای گلۀ عالی:
पशु pazu m. cattle, आर्य Arya adj. honorable
अर्चति { अर्च् } arcati {arc} verb 1 brilliant
مطابق ایرانیکا معنی نام پاسارگادیان یعنی آنانی که از چماق محکم استفاده می کنند، آمده است یا به معنی خانه نیرومند و مستحکم و امن که برای محل گنجینه ها ی پارسیان هخامنشی باتراکاتاس (نه خود پاسارگاد) ذکر شده آن را مطابق استخر (به اوستایی یعنی محکم و استوار و قوی) نشان میدهد. ظاهرا نام قدیمی استخر هم شناسایی نشده است:
Batrakas: "Those who wield solid clubs” (Gershevitch, 1969, p. 168)
ولی در اوستا نام نوذریان (هخامنشیان) با هوگوها (دارندگان گله خوب) همراه است که معنی نامشان مطابق همان معنی سنسکریتی پاسارگاد (دارندگان گله عالی) است.
معنی محتمل نیریز
چنانکه اشاره کرده اند، نظر به نام محلۀ شادخانه که در نیریز محل اسلحه سازی بوده و با کلمۀ اشتر پهلوی و شاستره سنسکریت به معنی سلاح مرتبط می نماید، نام نیریز را می توان به معنی محل ذوب و قالب ریزی اسلحه (نی-ریز= فرو ریختن) معنی کرد. کلمۀ شاد در اینجا می تواند از شَت اوستایی یعنی زنش و برش اخذ شده باشد. مطابق لغت نامۀ دهخدا شته در فارسی نام آلتی آهنی است که با آن ریشۀ درختان را در می آورند:
शस्त्र n. shastra weapon
निरास m. nirAsa expulsion, ejection
معنی نام شهرک اِوَز استان فارس
با توجه به واژۀ اَوِستائی اَاُذَ (آب بسیار) و واژۀ سنسکریتی اَوَته (مخزن، آب انبار) نام شهرک اِوَزِ دارای آب انبار استان فارس به معنی محل دارای آب انبار است:
अवत m. avata cistern
منبع:پژواک ایران