چالشهای محیط زیست در ایران
فرشید یاسایی
پیشگفتار: محیط زیست، یکی از اساسیترین ارکان زندگی و بقای انسان، در ایران با چالشهای فراوانی روبرو است. این چالشها نه تنها به واسطه شرایط طبیعی و جغرافیایی خاص کشور، بلکه به دلیل عوامل انسانی و مدیریتی نیز تشدید شدهاند. ایران، با اقلیمی متنوع که شامل جنگلها، مراتع، کوهستانها، بیابانها و منابع آبی محدود میشود، از ظرفیتهای قابلتوجهی در حوزه محیط زیست برخوردار است. با این حال، بهرهبرداری ناپایدار، تغییرات اقلیمی، ضعف در برنامهریزی و سوءاستفاده سودجویان، این ظرفیتها را به مخاطره انداخته است.
در دهههای اخیر، معضلاتی چون کاهش منابع آبی، فرسایش خاک، آلودگی هوا و تخریب زیستگاههای طبیعی به بحرانهای جدی تبدیل شدهاند. کمبود مدیریت کارآمد در منابع آب، خشک شدن دریاچهها و تالابها مانند دریاچه ارومیه و هامون و بحران گرد و غبار در مناطق جنوبی و غربی کشور از جمله پیامدهای این مسائل هستند. علاوه بر این، رشد سریع جمعیت، گسترش شهرنشینی و توسعه ناپایدار صنعتی نیز فشار مضاعفی بر اکوسیستمهای کشور وارد کردهاند.
هدف از نگارش این پیشگفتار، تأکید بر اهمیت توجه به محیط زیست و تبیین ضرورت همکاری میان مسئولان، بخش خصوصی و جامعه مدنی است. تنها با برنامه ریزی دقیق، ارتقاء آگاهی عمومی و اتخاذ سیاستهای پایدار میتوان مسیر تخریب محیط زیست را متوقف و آیندهای پایدار برای نسلهای آتی تضمین کرد.
آغاز : باید بدانیم محیط زیست و حفاظت از آن ، امروز به فرهنگی تبدیل شده که به تمدن بشری مربوط است! ایران ما به دلیل شرایط اقلیمی متنوع و موقعیت جغرافیایی خاص، از نظر منابع طبیعی و زیست محیطی بسیار غنی است. اما در دهههای اخیر، این کشور با چالشهای جدی محیط زیستی مواجه بوده که حیات انسانی و تنوع زیستی را تهدید میکند. در این مقاله به بررسی مهمترین چالشهای محیط زیستی ایران و ارائه راهکارها و رویکردهای ممکن برای کاهش این مشکلات پرداخته میشود.
1- چالشهای اصلی محیط زیستی در ایران
کمبود آب و بحران منابع آبی:
آغاز : یکی از بزرگترین چالشهای محیط زیستی در ایران، کمبود آب است. کاهش بارندگی، بهرهبرداری بیرویه از منابع آبهای زیرزمینی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی باعث بحرانهای جدی در این حوزه شده است. خشک شدن دریاچهها، تالابها و رودخانههای کشور نمونههایی از این بحران هستند. همچنین ساخت سدهای متعدد بدون مطالعه دقیق زیستمحیطی در بسیاری از مناطق، باعث قطع جریان طبیعی رودخانهها و تخریب زیستگاههای آبی شده است. مصرف بیحد و نامناسب آب توسط مردم، به ویژه در مصارف شهری و کشاورزی غیرکارآمد، این بحران را تشدید کرده است.
آلودگی هوا:
کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان و مشهد به دلیل تراکم جمعیت، استفاده از سوختهای فسیلی و وسایل نقلیه فرسوده با مشکل آلودگی هوا مواجه هستند. این مسئله نه تنها بر سلامت انسان تأثیر منفی میگذارد، بلکه محیط زیست طبیعی را نیز تخریب میکند. آمارها نشان میدهد که سالانه هزاران نفر به دلیل بیماریهای مرتبط با آلودگی هوا جان خود را از دست میدهند.
تخریب جنگلها و مراتع:
تخریب جنگلها و مراتع به دلیل چرای بیرویه دام، کشاورزی غیرپایدار و بهرهبرداری غیرقانونی از منابع جنگلی، یکی دیگر از مشکلات زیستمحیطی ایران است. قطع درختان برای منافع اقتصادی، ساخت ویلا و هتلهای غیرمجاز در مناطق جنگلی و بهرهبرداری بیرویه از خاک برای مصارف تجاری به شدت به این منابع آسیب رسانده است.
مدیریت نامناسب پسماند:
تولید پسماندهای شهری، صنعتی و بیمارستانی در ایران به شدت افزایش یافته است. عدم مدیریت صحیح این پسماندها منجر به آلودگی خاک، آب و هوا شده و سلامت جامعه را به خطر میاندازد. بهعنوان مثال، دفن غیر اصولی زبالههای صنعتی میتواند منابع آبی زیرزمینی را آلوده کند.
فرسایش خاک:
فرسایش خاک به دلیل تغییر کاربری زمین، کشاورزی سنتی و تخریب پوشش گیاهی به شدت افزایش یافته است. این موضوع باعث کاهش بهرهوری زمینهای کشاورزی و افزایش بیابانزایی شده است. بر اساس آمارها، ایران یکی از کشورهایی است که بیشترین میزان فرسایش خاک را در جهان تجربه میکند.
شکارهای غیرمجاز و تخریب حیات وحش:
شکار غیرمجاز گونههای کمیاب و حفاظتشده، یکی از جدیترین تهدیدها برای تنوع زیستی در ایران است. نبود نظارت کافی و ضعف قوانین بازدارنده موجب کاهش جمعیت گونههای ارزشمند شده است. برای مثال، کاهش شدید جمعیت یوزپلنگ آسیایی در ایران زنگ خطری جدی برای تنوع زیستی کشور است.
رفتارهای ناپایدار انسانی:
رفتارهای ناپایدار انسانی نیز سهم بزرگی در مشکلات زیستمحیطی ایران دارد. از جمله این رفتارها میتوان به استفاده بیش از حد از پلاستیک، ریختن زباله در طبیعت، مصرف بیرویه انرژی و تخریب زیستگاههای طبیعی اشاره کرد. نبود فرهنگ سازی مناسب و آموزش عمومی، باعث تداوم این رفتارهای مخرب شده است.
2- راهکارها و رویکردها برای رفع چالشها:
مدیریت پایدار منابع آبی:
اجرای طرحهای صرفهجویی در مصرف آب در بخش کشاورزی، صنعتی و شهری. ترویج سیستمهای آبیاری مدرن مانند آبیاری قطرهای. احیای تالابها و دریاچههای خشک شده با استفاده از برنامههای علمی و پایدار. بازبینی و اصلاح سیاستهای سدسازی و جلوگیری از ساخت سدهای غیرضروری. آموزش کشاورزان و شهروندان برای استفاده بهینه از منابع آبی.
کاهش آلودگی هوا:
ترویج استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر مانند باد و خورشید. توسعه حملونقل عمومی و جایگزینی وسایل نقلیه فرسوده با خودروهای برقی یا کممصرف. سخت گیری در اجرای قوانین مرتبط با کنترل آلایندهها.
حفاظت از جنگلها و مراتع:
تقویت نظارت بر بهرهبرداری از منابع طبیعی و جلوگیری از تخریب غیرمجاز. اجرای برنامههای احیای جنگلها و مراتع. ممنوعیت ساخت شهرکهای غیرضروری در مناطق حفاظتشده.
مدیریت پسماند:
توسعه زیرساختهای بازیافت و ترویج فرهنگ تفکیک زباله. ایجاد قوانین سختگیرانه برای مدیریت پسماندهای صنعتی و خطرناک. استفاده از فناوریهای نوین برای تبدیل زباله به انرژی.
مقابله با فرسایش خاک:
ترویج کشاورزی حفاظتی و استفاده از روشهای کمخاکورزی. کاشت پوشش گیاهی مناسب برای جلوگیری از فرسایش زمین. آموزش کشاورزان در مورد روشهای پایدار مدیریت زمین.
ارتقای آگاهی عمومی:
برگزاری کمپینها و سمینارهای آموزشی برای افزایش آگاهی عمومی. گنجاندن آموزش محیط زیست در برنامههای آموزشی از کودکستان تا آموزش عالی.
حفاظت از حیات وحش:
اعمال قوانین سختگیرانهتر و افزایش نظارت بر شکار. ایجاد مناطق حفاظتشده جدید و تقویت زیرساختهای حفاظت از حیات وحش. آموزش جوامع محلی در مورد اهمیت حفاظت از گونههای مختلف حیات وحش.
سخن پایانی : چالشهای محیط زیستی ایران ناشی از ترکیب عوامل طبیعی و انسانی است و نیازمند رویکردهای جامع، علمی و پایدار برای کاهش اثرات آنهاست. ارتقای آگاهی عمومی، تقویت قوانین محیط زیستی و سرمایهگذاری در فناوریهای سبز میتواند نقش مهمی در حفاظت از محیط زیست و تضمین توسعه پایدار در ایران ایفا کند. با همکاری مسئولان، بخش خصوصی و جامعه مدنی، میتوان به آیندهای پایدار و سبزتر برای ایران دست یافت.پایان. زمستان 2024
منبع:پژواک ایران
