بررسی فرایند اجباری شدن حجاب پس از انقلاب اسلامی نشان می دهد که حکومت این فرایند را در چهار گام به سرانجام رساند:

گام نخست با سخنرانی 16 اسفند 57 رهبری انقلاب آغاز شد  که صادقانه و صریح فرمان داد زنان محجبه شوند. اما در شرایطی که حکومت جدید هنوز استقرار نیافته و گروههای سیاسی مارکسیست، لیبرال، ملی گرا و دیگر مراجع قدرت سیاسی هنوز صاحب مشروعیت و موجودیت بودند این فرمان قابل اجرا نبود. مخالفت گسترده زنان شاغل و تحصیل کرده موجب عقب نشینی روحانیت انقلابی شده و آنها در مقابل عدم اجرای فرمان آیت الله خمینی سکوت کردند. اما واکنشهای گروههای سیاسی به این فرمان و ادبیات به کار رفته برای نقد یا دفاع از آن برآورد مناسبی از واکنش جامعه به اجباری شدن حجاب در اختیار روحانیون انقلابی قرار داد. روشنفکران و افراد غیرمذهبی با حمله به الگوی «زن به مثابه عروسک فرنگی» که مدعی بودند از سوی حکومت پهلوی ترویج می شده مساله حجاب را مساله فرعی قلمداد کرده و ترجیح می دادند در این مساله با انقلابیون مسلمان تضاد پیدا نکنند. گام نخست را می توان «آغاز آزمون و خطا» نامید.

گام دوم از فروردین 58 آغاز و تا تیرماه 59 تداوم یافت. برخلاف گام نخست که مجری آن بالاترین سطح قدرت سیاسی یعنی آیت الله خمینی بود اجرای گام دوم به سطوح پائین تر قدرت سیاسی واگذار شد. سخنرانی 16 اسفند 57 آیت الله خمینی اگرچه منجر به اجباری شدن حجاب نشد اما میل قلبی ایشان را به انقلابیون مسلمان منتقل کرد. سال 58 سال نبرد قدرت برای کسب قدرت مطلق در کشور بود. انقلابیون مذهبی با محوریت حزب جمهوری اسلامی و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در فرایندی خونین در تکاپو برای غلبه یافتن بر دیگر گروههای سیاسی بودند. به مرور روشنفکران لائیک، گروههای چپ گرای غیر مذهبی، گروههای قومیت گرا و نهایتا سیاسیون لیبرال و ملی گرا از ارابه قدرت اخراج شدند. همچنین هر کسی که به نحوی با حکومت سابق ارتباط داشت گرفتار تیر و حبس می شد. در شرایطی که اگر حکومت از هوادران خود کلاه طلب میکرد آنها سر آغشته به خون تقدیم می کردند حجاب به نشانه ای برای تعیین پذیرش رهبری انقلاب یا ضدیت با آن بدل شده بود.

نباید فراموش کرد که بسیاری از زنان هم به حجاب تمایل پیدا کرده بودند. زنان سنتی که از پیش بدان معتقد بودند. زنان غیر مذهبی اما چپ گرا حجاب را به مثابه نمادی بر ضد زن غربی پذیرفته بودند. زنان تحصیلکرده و رادیکال هم حجاب را به مثابه نشانه انقلاب علیه وضع موجود گردن نهاده بودند. برخی از زنان سکولار هم اولویت سیاسی مبارزه با رژیم پیشین را پذیرفته بودند حتی اگر به قیمت قربانی شدن حق انتخاب پوشش باشد.

در این گام که 15 ماه به طول انجامید هیچ فرمان رسمی یا سخنی از سوی مقامات عالی که نشان دهنده اجباری شدن حجاب باشد وجود ندارد. اما اخراج و پاکسازی زنان بی حجاب و آزار و اذیت آنها در کوچه و خیابان و نیز نقدیس مستمر حجاب از سوی ایدئولوگهای ریز و درشت حمهوری اسلامی، پوشش زنان را به مرور تغییر داد. این دوره را می توان در یک جمله این گونه توصیف کرد که «حجاب اختیاری است به شرط آنکه با حجاب باشی».

گام سوم  با سخنرانی 8 تیرماه 59 آیت الله خمینی آغاز شد. وی در این سخنرانی از دولت شدیدا انتقاد کرد که چرا هنوز نشانه های شاهنشاهی در ادارات دولتی وجود دارد و ده روز فرصت داد که ادارات اسلامی شود. بلافاصله مقامات اعلام کردند که ورود زنان بی حجاب از صبح شنبه 14 تیرماه 59 به ادارات دولتی ممنوع است. در روزهای بعد روزنامه ها اخبار متعددی از برخورد دادگاههای انقلاب با زنانی که بی حجاب بر سر کار حاضر شده بودند منتشر کردند. این بار برخلاف سخنرانی پیشین آیت الله خمینی هیچ گونه مخالفتی اظهار نشد. معدود زنانی هم که با پوشیدن لباس سیاه اعتراض خود را علنی کردند به اتهام حمایت از سلطنت و ضدیت با انقلاب بازداشت و سرکوب شدند. این گونه بود که زنان شاغل محجبه شدند. در مدارس دخترانه هم حجاب اجباری شد. دانشگاهها نیز به دنبال انقلاب فرهنگی تعطیل شده بودند. زنان روشنفکر و یا زنانی که در حکومت پیشین منشا اثر بودند از کشور رفته یا خانه نشین شده و یا گرفتار دادگاه و زندان شده بودند. عملا دیگر زنی که بی حجاب در انظار عموم بی حجاب حاضر نمی شد اگرچه حکومت هنوز رسما حجاب را در معابر و اماکن عمومی اجباری نکرده بود.

گام چهارم که گام آخر بود به اجباری شدن حجاب در خارج از خانه برای زنان منجر شد و سازوکار برخورد با بی حجابی و تعریف دقیق حجاب را شکل داد. در این گام عملا ریسک بی حجابی آنچنان بالا رفت که هیچ زنی به پذیرش آن تن نمی داد و این گونه حکومت بی آنکه قانونی رسمی به تصویب مجلس رسانده باشد حجاب را اجباری کرد. این گام با تلاش برای تعریف حجاب و تعیین مرزهای آن آغاز شد و با احباری شدن حجاب در اماکن عمومی در تیرماه 1360 پایان یافت.

حجاب یعنی کدام پوشش؟

ابتدا دانش آموزان دختر موظف شدند که این گونه لباس بپوشند:

لباس دانش آموزان دختر در سال تحصیلی آینده شامل روپوش بلند با دو جیب جلو و آستین بلند خواهد بود و علاوه بر آن شلوار گشاد و روسری جزو لباس مدرسه دختران دانش آموز است. رنگ لباسها سرمه ای، قهوه ای، آبی و کرم خواهد بود.(2مرداد 59 شماره 11053 صفحه 2)

سپس ادارات دولتی نیز به تبیین مصادیق حجاب پرداختند. مثلا وزارت پست و تلگراف در بخشنامه ای به کارکنان زن این وزارتخانه اعلام کرد:

کلیه خانمهای کارمند موظفند به منظور رعایت دستور اسلامی حجاب منحصرا از روپوشهای ساده (آزاد و بلند) شلوار با جوراب ضخیم و روسری مناسب استفاده کنند ( 13 شهریور 59 شماره 11086 صفحه 3)

در دوران نخست وزیری رجائی هم بخشنامه ای که در حاشیه آن تصویر دو زن با حجاب نقاشی شده صادر شد که در آن آمده بود:

1- حجاب شامل شلوار– مانتوی اسلامی و روسری برابر عکس

2- از هر نوع آرایش به هر شکل و نحوی باید خوداری شود

3- سرپرستهای هر واحد موظف به کنترل دقیق مساله حجاب در واحد خود می باشند.(شورش، روایتی زنانه از انقلاب ایران؛ مهرانگیز کار؛ نشر باران؛ سوئد؛ چاپ اول 2006؛ ضمائم)

یکی از کامل ترین بخشنامه ها را دکتر نمازی وزیر وقت امور اقتصادی و دارائی صادر کرد. در بخشهائی از این بخشنامه چنین آمده بود:

1- رعایت و حفظ شئونات اخلاقی و اسلامی در پوشیدن لباس مناسب به شرح زیر است:

الف- در طرف آقایان همکار خواسته می شود که از پوشیدن لباسهای نامناسب و بازگذاشتن دکمه های پیراهن و آویز کردن زینت آلات طلائی (که شرعا حرام و عرفا نامتناسب با رفتار موقرانه می باشد) اکیدا در محیط اداری خوداری نمایند. (لباس نامناسب پوشیدن شلوارهای نامناسب و بلوزهای آستین کوتاه و یقه باز است).

ب- همکاران گرانمایه از بانوان محترم باید موارد زیر را در پوشش لباس رعایت فرمایند.

پوشیدن مانتوی بلند (روپوش) با آستینهای بلند که تا مچ دست را بخوبی بپوشاند و تا زیر زانوان را دربرگیرد.

استفاده از روسری که بخوبی در زیر گلو گره خورده و موهای سر را کاملا بپوشاند

پوشش پا بوسیله جورابهای ساده و ضخیم و یا شلوار

(فرم پیوست ... مشخصات مذکور می باشد)

لباس یاد شده باید در رنگهای ساده باشد

عدم آرایش و رعایت سادگی بطور جدی تا موجبات همدلی و یکنواختی در محیط کار فراهم گردد.(شورش، روایتی زنانه از انقلاب ایران؛ مهرانگیز کار؛ نشر باران؛ سوئد؛ چاپ اول 2006؛ ضمائم)

منبع:میدان زنان