ضاحیه جنوبی بیروت، از «حومه محرومان» تا مقر حزبالله لبنان
فرزاد صیفیکاران
این روزها نام یک محله در بیروت، به دلیل بمبارانهای پی در پی ارتش اسرائیل در صدر خبرهای روز دنیاست: ضاحیه جنوبی.
انفجارهای مهیب حملات اسرائیل، شبانه آسمان تاریک را بر فراز محله ضاحیه، در جنوب بیروت چون روز روشن میکند. محلهای که پس از ویرانی تقریبا کامل در جریان جنگ ۳۳ روزه اسرائیل و حزبالله در سال ۲۰۰۶، دوباره خود را بازسازی کرده بود، بار دیگر در حال تبدیل شدن به منطقهای جنگزده، با ساختمانها و زیرساختهای تخریب شده است.
موج تازه حملات با انفجار پیجرهای اعضای حزبالله در ضاحیه شروع شد که به زخمی شدن هزاران نفر انجامید.
ضاحیه جنوبی از پايیز ۲۰۲۴، محل کشته شدن بخش اعظم رهبران و فرماندهان ارشد نظامی حزبالله لبنان بود. مهمترین چهره کشته شده در ضاحیه، حسن نصرالله، دبیرکل حزبالله با بمبهای سنگرشکن اسرائیل بود.
قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، محله ضاحیه را منتهی علیه اتصال سرزمینی نیروهای موسوم به «محور مقاومت» توصیف کرده بود.
از ضاحیه چه میدانیم و چگونه این محله فقیرنشین به مکانی برای فرماندهی حزبالله تبدیل شد؟
جاده قدیمی بیروت به صیدون در محله الشیاح در ضاحیه جنوبی که آثار جنگ داخلی لبنان بر ساختمانهایش دیده میشود
ضاحیه، از باغهای زیتون تا هویت شیعی
ضاحیه در عربی به معنی حومه یا حاشیه است و به حومه شهری گفته میشود.
محدوده جغرافیایی آنچه در بیروت «ضاحیه جنوبی» خوانده میشود دقیق مشخص نیست، اما شامل چندین محله و شهرک بزرگ در جنوب شهر بیروت و بخشی از استان جبل است.
اما وسعت ضاحیه جنوبی تقریبا حدود نیمی از پایتخت لبنان را در برمیگیرد.
اگرچه در بیروت دو حومه شرقی و شمالی هم وجود دارد، اما نام «حومه/ضاحیه» با بخش جنوبی گره خورده است.
پیشتر به ضاحیه «ساحل متن جنوبی» گفته میشد و وسعت آن ۲۸ کیلومتر مربع است.
ضاحیه جنوبی فعلی در گذشته شامل مجموعهای از دهکدهها و زمینهای کشاورزی بود و تا قبل از دهه ۱۹۷۰ مملو از باغهای زیتون و مرکبات بود. مهمترین بخش این منطقه هم محله مسیحینشین «حاره حریک» با باغهای لیمو بود که به زیبایی شهرت داشت.
بشیر شهابی دوم، آخرین امیر مارونی امارت جبل لبنان در دوران امپراتوری عثمانی اهل ضاحیه بود و این منطقه از آن زمان تا پایان امپراتوری عثمانی به املاک فئودالی شهابی ضمیمه شد.
تا نیمه اول قرن بیستم بافت ضاحیه مانند روستاهای کوهستانی باقی مانده بود. سال ۱۸۹۰ جمعیت زیادی از مردم ضاحیه برای جستوجوی زندگی بهتر به کشورهای آمریکای لاتین مهاجرت کردند.
پس از پایان قیمومیت فرانسه و استقلال لبنان در سال ۱۹۴۳، مهاجرتهای داخلی از روستاها به بیروت افزایش پیدا کرد و بیشتر مهاجران در حاشیه بیروت زندگی میکردند، جایی که به «کمربند بدبختی» شناخته میشد.
حمله کماندوهای ارتش لبنان در ۱۹۷۳ به گروهی از چریکهای چپگرا در بیروت در جریان جنگ اعراب و اسرائیل
در آغاز قرن بیستم، منطقه ضاحیه پیشگام «جنبش استقلال عرب» به رهبری عبدالکریم قاسم خلیل بود که ریاست کنفرانس معروف پاریس در سال ۱۹۱۳ برای مخالفت با امپراتوری عثمانی را بر عهده داشت.
در اوایل دهه ۱۹۵۰، منطقه ضاحیه به واسطه بافت جمعیتی که پیدا کرده بود، به بستر مناسبی برای رشد ایدههای ناسیونالیستی، چپگرایانه و سوسیالیستی تبدیل شد و یکی از مهمترین عوامل آن کامیل شامون، رئیسجمهور وقت لبنان بود که از سوی این گروهها متهم به همپیمانی با غرب میشد.
این وضعیت تا سال ۱۹۶۸ به همین منوال باقی ماند، تا زمانی که چریکهای فلسطینی به لبنان مهاجرت کردند و باعث شد بسیاری از مردم ضاحیه در آن زمان به صفوف حمایت از «مقاومت فلسطین»، به ویژه جنبش آزادیبخش فلسطین (فتح) بپیوندند.
باورها و نگاههای مثبت و منفی زیادی به این محله وجود دارد، اما نام «ضاحیه» در حال حاضر یک معنای سیاسی هم پیدا کرده، بهویژه برای شیعیان لبنان که زمانی در شرایط بسیار سخت و تحت تبعیض زندگی میکردند. اکنون این محله مانند یک کانون آنها را گرد هم آورده است. البته این امر تا حد زیادی به وسیله حزبالله لبنان تثبیت شد.
اما در طرف مقابل بسیاری ضاحیه را محلی برای افرادی میدانند که از قانون میگریزند، مانند رانندگان ون، صاحبان خودروهای پلاک سفید، صاحبان ساختمانها و خانههای غیرقانونی و قاچاقچیان مواد مخدر. کسانی که در صورت ارتکاب جرم، برای فرار از قانون و مجازات، به این محله پناه میبرند.
ضاحیه جنوبی بیروت در حال حاضر شامل شهرکها و محلههایی چون الشياح، الغبيری، حاره حريک، برج البراجنه، الرمل العالی، الأوزاعی، حی السلم، الشويفات، العمروسيه، الليلكی، المريجه، تحويطه الغدير، عين الدلبه، الصفير، الجاموس، حی ماضی، بئر العبد، حی معوض، المعموره، الرويس، الجناح و بئر حسن است.
دسته عزاداری شیعههای طرفدار حزبالله در محله ضاحیه جنوبی بیروت، سال ۲۰۱۶
محله حاره حریک در قلب ضاحیه که تنها پنج کیلومتر با مرکز بیروت فاصله دارد، مقر اصلی حزبالله است که از لحاظ تاریخی محلهای مسیحی است.
سال ۱۹۷۶ میلادی، یکی از مراجع تقلید شیعیان به نام محمد حسین فضلالله، اولین حوزه علمیه دینی-سیاسی را در محله حاره حریک تأسیس کرد. پس از آن، این منطقه به مرکزی برای سایر حوزههای علمیه تبدیل شد. با اینحال حاره حریک برخی از ویژگیهای تاریخی خود مانند کلیسای قدیمی مسیحیان را حفظ کرده است. این کلیسا هنوز باز است و هر یکشنبه مراسم مذهبی در آن برگزار میشود.
در دهه هفتاد میلادی، جریانی در ضاحیه شکل گرفت که آن را به مرکز ثقل سیاسی تبدیل میکرد و مهمترین نقطه عطف آن آغاز نهضت اسلامی شیعی توسط امام موسی صدر به نام «جنبش محرومان» یا «جنبش مقاومت گروههای لبنان - امل» بود که محله الشیاح در ضاحیه را به عنوان مقر این جنبش انتخاب کرد.
زنان جوان طرفدار جنبش امل که بنیانگذار آن امام موسی صدر بود
حدود نیمی از جمعیت ضاحیه جنوبی، شیعیان ساکن جنوب لبنان هستند که طی سالها به دلیل مشکلاتی مانند جنگهای پی در پی میان حزبالله و اسرائیل مجبور به ترک خانههایشان شدند و بخش دیگر نیز از شیعیان اهل دره بقاع و شرق لبنان هستند که به دلیل محرومیت و جستوجوی کار، به این منطقه مهاجرت کردند.
با شروع جنگ داخلی لبنان در سال ۱۹۷۵، بسیاری دیگر از شیعیان پس از آزار و اذیت شبه نظامیان مسیحی در آن دوره آواره شدند و به محله ضاحیه روی آوردند.
پس از شکلگیری جنبش مقاومت اسلامی لبنان در سال ۱۹۸۲ که بعد از سال ۱۹۸۵ به نام حزب الله شناخته شد، عموما به ضاحیه «حومه محرومان» گفته میشد، نامی که امام موسی صدر، از رهبران شیعیان لبنان بر این منطقه گذاشت.
چپهای لبنانی نیز ضاحیه را «حومه بدبختی» و حزبالله نیز این محله را «حومه مستعضفان» نامیدند.
با تثبیت حضور حزبالله در منطقه ضاحیه، این حاشیهنشین بزرگ به مقر اصلی این حزب اسلامگرای شیعه تبدیل و در حال حاضر به باور بسیاری به شیوهای خودگران توسط حزبالله اداره میشود.
در طول چهار دهه گذشته بسیاری از علمای سرشناس شیعه لبنان و رهبران حزب الله در این محله اقامت داشتتند، از اینرو به یکی از اهداف بالقوه اسرائیل تبدیل شده است.
سطح رفاه اقتصادی پایین مردم ضاحیه باعث شده این منطقه پیوسته یکی از کانونهای شورش و اعتراض علیه حکومت مرکزی باشد. یکی از مسائلی که در ضاحیه به چشم میخورد، وجود تعداد زیادی از رانندگان با وسایل حمل و نقل فرسوده و ناایمن است. به عنوان مثال منطقه حیالسلم مانند اکثر حاشیهنشینها در جهان با مشکلاتی متعددی از جمله خشونت عریان در جامعه دست به گریبان است.
اردوگاه آوارگان فلسطینی شتیلا در محله ضاحیه جنوبی
در حال حاضر وقتی وارد ضاحیه جنوبی میشوید، آنجا را مملو از بنرها و نمادهای شیعیان، عکس رهبران آنها مانند حسن نصرالله، آیتالله خمینی و خامنهای و مساجد و حسینیههایی که تا دهه هفتاد میلادی بسیار کم بود، خواهید یافت. از اینرو ضاحیه را بسیاری نه یک مکان، بلکه برای خود یک «هویت شیعی» میدانند. حتی مشاعل در ضاحیه رفته رفته با هویتی که این منطقه گرفت همخوان شد، مغازههای فروش پوشاک و وسایل عبادت اسلامی در این منطقه افزایش پیدا کرد و نشریات مختلف و مراکز رسانهای فعال که اغلب متعلق به شیعیان است، رشد کرد.
اگرچه اکثریت ساکنان ضاحیه را شیعیان تشکیل میدهند، اما اقلیتی از سنیها و مسیحیها نیز در این منطقه زندگی میکنند.
در ضاحیه همینطور نزدیک به ۲۰ هزار فلسطینی زندگی میکنند. پس از «روز نکبت» در سال ۱۹۵۰ که روز آوارهشدن صدها هزار فلسطینی از سرزمینهایشان بود، اردوگاهی بر روی تپهای در ضاحیه در مجاورت جاده فرودگاه فعلی رفیق حریری برای اسکان آنها فراهم شد و با تداوم اسکان فلسطینیها این اردوگاهها به خانه آنها تبدیل شد.
این فقط اسرائیل نیست که بارها محله ضاحیه را مورد حمله قرار داده است. بعد از شروع جنگهای داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ و قدرت گرفتن برخی گروههای افراطی سنی، ضاحیه چندین بار هدف بمبگذاریهای گروههایی چون داعش و جبهه النصره قرار گرفت.
ضاحیه جنوبی امروزی حدود یک میلیون نفر جمعیت دارد، یعنی یک پنجم کل جمعیت لبنان در این منطقه زندگی میکنند و حزبالله بر آن کنترل کامل دارد؛ به جز محله الشیاح که جنبش امل بر آن تسلط نسبی دارد.
فرودگاه بینالمللی رفیق حریری، وزارت کار، وزارت مهاجران و دانشگاه لبنان از جمله مهمترین اماکنی است که در محله ضاحیه جنوبی قرار دارند.
مغازه فروش تولیدات مذهبی در محله حاره حریک در ضاحیه جنوبی بیروت در سال ۲۰۰۶
این محله اکنون دارای تعداد زیادی ساختمان اداری، فروشگاههای بزرگ، مراكز صنعتی، مالی و اقتصادی است. حتی سفارتخانههای ایران، كویت، مغرب، یمن، دفتر سازمان ملل و آژانش بینالمللی حمایت از آوارگان فلسطینی در ضاحیه مستقر هستند.
با وجود همه اینها هنوز ضاحیه یک محله فقیرنشین است و آثار جنگ سال ۲۰۰۶ بر چهره آن پیداست.
تراکم بالای جمعیت و بیتوجهی دولت به ضاحیه جنوبی باعث شده حزبالله از طریق موسسههای وابسته به خودش مانند «جهادسازندگی» و «كمیته امداد امام خمینی» به شهروندان ضاحیه خدمات اجتماعی و درمانی ارائه دهد که در محبوبیت حزبالله در این ناحیه نیز بیتاثیر نبوده است.
دفتار برخی شبکههای تلویزیونی مانند المنار، شبکه اطلاعرسانی و رسانهای حزبالله، البشائر و العالم در ضاحیه قرار دارند.
اگرچه ضاحیه جنوبی کاملا متعلق به حزبالله نیست و اختلافهای شدیدی در مورد نحوه کنترل این منطقه توسط حزبالله و دولت مرکزی وجود دارد، اما محدودیتهایی در این منطقه از سوی حزبالله وضع شده، مانند ممنوعیت فروش الکل، عدم استفاده از دوربین بدون داشتن مجوز. حزبالله همچنین در ضاحیه نیروهای امنیتی خودش را مستقر کرده است.
در جریان جنگ ۳۳ روزه حزبالله و اسرائیل در سال ۲۰۰۶، بخش عمدهای از محله ضاحیه به دلیل بمبارانهای اسرائیل ویران شد، اما حزبالله با تشکیل کمیسیون عالی امداد و بنیاد «وعد»، و همچنین حمایتهای مالی ایران و برخی دیگر از کشورهای عربی، به سرعت دوباره آن را بازسازی کرد.
نمایی از ساختمانهای تخریبشده محله حاره حریک درنتیجه حمله هوایی اسرائیل در جریان جنگ ۳۳ روزه در سال ۲۰۰۶
از تهران به ضاحیه
شامگاه ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴، جنگندههای ارتش اسرائیل با دهها بمب سنگرشکن که هر کدام حدود ۹۰۰ کیلو وزن دارند، به زیر زمین یک ساختمان که اسرائیل میگفت مقر اصلی حزبالله در بیروت است، حمله کردند. در نتیجه این حمله شش ساختمان بهطور کامل تخریب شدند و حسن نصرالله، دبیرکل حزبالله لبنان به همراه تعدادی دیگر از فرماندهان ارشد نظامی این گروه شیعه کشته شدند.
محله ضاحیه جنوبی پایگاه اصلی حزبالله است و مراکز فرماندهی و عملیات حزبالله در این منطقه قرار دارد، به همین جهت بارها از سوی اسرائیل در جنگها و درگیریهای مختلف مورد حمله قرار گرفته است.
منطقهای در محله حاره حریک در ضاحیه جنوبی که ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴ اسرائیل بمباران کرد و به کشته شدن حسن نصرالله، دبیرکل حزبالله لبنان انجامید
قاسم سلیمانی، فرمانده سابق نیروی قدس سپاه پاسداران، آبان ماه ۱۳۹۸ در مصاحبهای درباره جنگ ۳۳ روزه حزبالله لبنان و اسرائیل، به اتاق عملیات جنگ در محله ضاحیه اشاره کرده بود: «حزبالله یک اتاق عملیات داشت در عمق ضاحیه که عموما ساختمانهای مجاور آن مورد حمله قرار میگرفتند و بمباران میشدند. اینها (ساختمانها) نقش زمین میشدند، کاملا با خاک یکسان میشدند، یک شب که در اتاق عملیات بودیم، تقریبا همه مسئولین اداره جنگ در اتاق عملیات بودند، اتاق عملیات زیرزمینی نبود، یک اتاق عملیات معمولی بود …»
سال ۲۰۰۶ در محله حاره حریک که تنها دو کیلومتر مربع وسعت دارد و زیر بمباران شدید اسرائیل بود، بیش ۲۵۶ ساختمان -شامل سه هزار واحد مسکونی- با خاک یکسان شد.
محله ضاحیه علاوه بر شیعیان لبنان و حزبالله، برای ایران نیز اهمیت ویژهای دارد، زیرا به عنوان منتهی علیه اتصال زمینی «محور مقاومت» از سوی قاسم سلیمانی توصیف شده است.
قاسم سلیمانی مهرماه ۱۳۹۸ در یک سخنرانی در جمع فرماندهان سپاه درباره سه ویژگی اساسی سپاه و نیروهای جمهوری اسلامی ایران گفت: «سپاه اتصال سرزمینی بین مقاومت ایجاد کرد؛ یعنی ایران را به عراق متصل کرد، عراق را به سوریه متصل کرد، سوریه را به لبنان متصل کرد. امروز شما میتوانید از تهران سوار ماشین شوید و در ضاحیه بیروت پیاده شوید.»
حسن نصرالله، دبیرکل حزبالله در حال سخنرانی در سالن مجمع سیدالشهداء
علاوه بر بمبارانهای پایگاهها و مقرهای حزبالله در ضاحیه، پنجم اکتبر ۲۰۲۴، اسرائیل سالن بزرگ و مهم «مجمع سیدالشهداء»، که محل برگزاری مراسم حزبالله و سخنرانیهای حسن نصرالله در ضاحیه بیروت بود را بمباران کرد.
منبع:بی بی سی