از قاچاق تا جاسوسی؛ ناوگان سایه روسیه چگونه تحریم‌های غرب را دور می‌زند
-
- نویسنده,الکسی کالمیکوف
- شغل,بخش روسی بی‌بی‌سی
روسیه می‌گوید این کشور در برابر قرار گرفتن دو شرکت بزرگ نفتی‌اش در فهرست سیاه دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری آمریکا «مصون» است.
آنچه نفت روسیه را شناور نگه داشته، یک «ناوگان سایه» از نفتکشهای «شبح» و «زامبی» است که میلیون‌ها بشکه نفت برای دور زدن تحریم‌ها به خریداران ارزان در سراسر جهان می‌فرستند.
این ناوگان مشتریان دیگری هم دارد: ایران، ونزوئلا و حتی تاجران فرصت‌طلب و بی‌اخلاق غربی که سود را بر هر چیز دیگری ترجیح می‌دهند؛ بی‌اعتنا به تهدیدی که متوجه محیط‌زیست یا ایمنی و در برخی موارد حتی آزادی خدمه‌ای است که روزبه‌روز بیشتر در کشتی‌های سرگردان در دریا، برای ماه‌ها یا حتی سال‌ها، رها می‌شوند.
اما از زمان حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، فعالیت ناوگان سایه به‌شدت افزایش یافته و بزرگ‌ترین بهره‌بردار این شبکه مخفی، حکومت پوتین است؛ حکومتی که از آن نه‌تنها برای قاچاق اصلی‌ترین کالای صادراتی روسیه و به قول ترامپ تأمین منابع مالی برای «ماشین جنگی» خود استفاده می‌کند، بلکه برای عملیات‌های جاسوسی و خرابکاری ترکیبی علیه کشورهای عضو ناتو در اروپا و زیرساخت‌های حیاتی آنها، از جمله کابل‌ها و خطوط لوله زیردریایی، نیز بهره می‌گیرد.
تحلیلگران برآورد می‌کنند که این ناوگان سایه اکنون حدود ۸۰ درصد از صادرات نفت دریایی روسیه را در تخلف از تحریم‌های غربی منتقل می‌کند.
روسیه در میان سه صادرکننده بزرگ نفت جهان قرار دارد، همراه با ایالات متحده و عربستان سعودی. بر اساس داده‌های اداره اطلاعات انرژی آمریکا، روسیه در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۰ درصد از نفت جهان را تولید کرده است.
پیش از جنگ در اوکراین، تقریبا تمام صادرات نفت دریایی روسیه توسط نفتکشهای غربی، عمدتا یونانی، انجام می‌شد. عملیات تجاری در سوئیس مستقر بود و بیمه از لندن خریداری می‌شد.
اما اکنون، طبق برآورد تحلیلگران اس اند پی گلوبال، حدود چهار نفتکش از هر پنج نفتکش حامل نفت روسیه فاقد بیمه شناخته‌شده از سوی یکی از ۱۲ شرکت بیمه گروه بین‌المللی حمایت و غرامت هستند که حدود ۹۰ درصد از کل محموله‌های دریایی را پوشش می‌دهند، که نشان می‌دهد ناوگان سایه اکنون حدود ۸۰ درصد نفت روسیه را در تخلف از تحریم‌های غربی جابه‌جا می‌کند.
بنجامین هیلگن‌استاک، اقتصاددان ارشد موسسه مدرسه اقتصاد کی‌یف می‌گوید: «روسیه ناوگان سایه‌ای از نفتکشها ساخته که به آن امکان می‌دهد تحریم‌ها را دور بزند. اما این کشتی‌ها قدیمی‌اند، به‌درستی نگهداری نمی‌شوند و احتمالا بیمه کافی در برابر نشت نفت ندارند. و از آنجا که حدود سه چهارم صادرات نفت دریایی روسیه باید از بنادر دریای بالتیک و دریای سیاه خارج شود، یعنی این کشتی‌ها روزانه چندین بار از آب‌های اروپایی عبور می‌کنند.»
طبق داده‌های اس ان د‌پی، تقریبا یک نفتکش از هر پنج نفتکش در دریا بخشی از ناوگان سایه هستند. کشتی‌هایی زنگ‌زده که با پرچم‌های مبهم برای قاچاق نفت از کشورهای تحت تحریم حرکت می‌کنند.
از میان اینها، ۵۰ درصد فقط نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه را حمل می‌کنند، ۲۰ درصد فقط نفت ایران، ۱۰ درصد فقط ونزوئلا. اما ۲۰ درصد باقی‌مانده به هیچ کشوری وابسته نیستند و نفت تولید شده در بیش از یکی از کشورهای تحریم‌شده را حمل می‌کنند.
بزرگ‌ترین آنها، که نفت روسیه، ایران و ونزوئلا را حمل می‌کنند، عمدتا به هند و چین می‌روند. پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان و بزرگ‌ترین واردکنندگان دریایی نفت و فرآورده‌های نفتی.
خریداران کوچک‌تر نفت روسیه شامل ترکیه، سنگاپور و امارات متحده عربی هستند.
کشتی‌های ناوگان سایه برای پوشاندن ردپای خود، چه می‌کنند؟
- انتقال نفت را از کشتی به کشتی در آب‌های بین‌المللی انجام می‌دهند، جایی که نظارت از سوی مقامات بندری ضعیف‌تر است و گاهی در شرایط آب و هوایی نامناسب برای پنهان کردن منشا محموله‌شان اقدام می‌کنند.
- سامانه شناسایی خودکار را غیرفعال یا دستکاری می‌کنند، که داده‌هایی مانند موقعیت، سرعت، مسیر، نام، پرچم و نوع کشتی را منتقل می‌کند، گاهی موقعیت خود را آن‌چنان ناشیانه جعل می‌کنند که کشتی‌ها به‌نظر می‌رسد «روی خشکی حرکت می‌کنند».
- به «کشتی‌های شبح» تبدیل می‌شوند. اطلاعات مالکیت را پنهان می‌کنند، پرچم ثبت‌شان را تغییر می‌دهند یا بدون پرچم حرکت می‌کنند و حتی چندین بار در ماه نام کل نفتکش را تغییر می‌دهند.
- به «کشتی‌های زامبی» تبدیل می‌شوند. شماره‌های ثبت منحصر به‌فرد سازمان بین‌المللی دریانوردی را پخش می‌کنند که در واقع به کشتی‌هایی که قرار است اوراق شوند اختصاص دارد، مشابه استفاده از هویت یک فرد مرده.
تعداد کشتی‌هایی با پرچم جعلی در هشت ماه نخست سال ۲۰۲۵، دست‌کم ۶۵ درصد افزایش یافته است. خدمات ثبت پرچم نیز رونق یافته‌اند. بسیاری صرفا کلاهبرداری‌اند، و در حالی که برخی از نظر فنی قانونی هستند، کشورهای صادرکننده پرچم تازه وارد به این حوزه‌اند و یا اراده یا توان نظارت بر نحوه استفاده از پرچم خود را ندارند.
آقای هیلگن‌استاک می‌گوید: «در ساختار قوانین کشتیرانی جهانی، این کشورهای پرچم‌دار هستند که مسئولیت دارند تا استانداردهای فنی رعایت شود و بیمه نشت نفت کافی باشد.»
او می‌افزاید: «اما در مورد ناوگان سایه روسیه، داریم از حوزه‌هایی حرف می‌زنیم که نمی‌توان به آنها برای انجام این وظیفه اعتماد کرد.»
در اکتبر ۲۰۲۵، یک نفتکش با پرچم بنین که گمان می‌رفت سکوی پرتابی برای پروازهای مرموز پهپادها باشد که منجر به تعطیلی فرودگاه‌های دانمارک شد، در سواحل فرانسه توقیف شد. استفان کلن‌برگر، دادستان برست، به خبرگزاری فرانسه گفت، این توقیف به دلیل «امتناع خدمه از همکاری» و «ناتوانی در توجیه تابعیت کشتی» صورت گرفت.
نفتکش بوراکای که تازه نام خود را از پوشپا تغییر داده بود، همچنین نام‌های ادیسه، وارونا و کیوالا را داشته و با هفت پرچم مختلف حرکت کرده است.
زمانی که نیروی دریایی فرانسه آن را متوقف کرد، در حال حمل ۷۵۰ هزار بشکه نفت خام از ترمینال نفتی روسیه در پرمورسک، نزدیک سن‌پترزبورگ، به وادینار، در هند بود.
در موارد دیگری نیز تجاوزهای پهپادی مشکوک روسیه بر فراز کشورهای متحد ناتو از جمله سوئد، نروژ و آلمان گزارش شده است. و در روز پنج‌شنبه ۶ نوامبر ۲۰۲۵، فرودگاه بروکسل، پس از مشاهده پهپادهایی در نزدیکی آن و مکان‌های دیگر، از جمله یک پایگاه نظامی، در بلژیک، به طور موقت بسته شد. روسیه انکار می‌کند که علیه متحدان اوکراین «جنگ ترکیبی» انجام می‌دهد.
در پی تحقیق درباره نفتکش بوراکای، کشورهای ناتو ماموریت نگهبان بالتیک را آغاز کردند. مارک روته، دبیرکل ناتو گفت: «کاپیتان‌های کشتی باید درک کنند که تهدیدهای بالقوه علیه زیر ساخت‌های ما پیامدهایی از جمله امکان بازرسی، توقیف و بازداشت خواهد داشت.»
بریتانیا، دانمارک، سوئد و لهستان می‌گویند در کانال مانش، تنگه‌های دانمارک، خلیج فنلاند و تنگه بین سوئد و دانمارک مدارک بیمه کشتی‌ها را بررسی می‌کنند. استونی، فنلاند، آلمان، ایسلند، لتونی، لیتوانی، هلند و نروژ نیز توافق کرده‌اند که ناوگان سایه روسیه را «مختل کرده و آن را بازدارند.»
این تصمیم در واکنش به چندین مورد قطع کابل و رویدادهای زیرآبی غیرقابل توضیح در اطراف زیر ساخت‌های حیاتی دریای بالتیک اتخاذ شده است.
با این حال، کشتی‌های ناوگان سایه تنها در بندر یا در آب‌های سرزمینی، منطقه‌ای باریک به وسعت ۱۲ مایل دریایی از ساحل، قابل توقیف‌اند. در آب‌های بین‌المللی، این کار بسیار دشوارتر است، به‌ویژه چون غرب پیشگام اصل آزادی ناوبری در جهان است. طبق اصل «عبور بی‌ضرر»، کشورها تنها می‌توانند کشتی‌هایی را که گمان می‌برند تهدیدی برای امنیت‌شان هستند، متوقف کنند.
سیاستمداران روسیه خواستار آن شده‌اند که هر اقدام خصمانه‌ای علیه نفتکشهای حامل نفت روسیه، حمله‌ای به روسیه تلقی شود. و زمانی که استونی در ماه مه ۲۰۲۵ تلاش کرد یک نفتکش بدون پرچم را میان استونی و فنلاند توقیف کند، مسکو یک جنگنده را برای گشت زدن به اطراف آن فرستاد.
اما شاید ناوگان سایه تهدیدی حتی بزرگ‌تر از تهدید امنیت جهانی ایجاد کند.
شرکت‌های بزرگ کشتیرانی معمولا یک نفتکش را پس از حدود ۱۵ سال از رده خارج می‌کنند. پس از ۲۵ سال، معمولا آنها اوراق می‌شوند. اما نفتکشهای ناوگان سایه برای اوراق‌سازی پذیرفته نمی‌شوند.
در دسامبر ۲۰۲۴، مقامات روسیه تلاش کردند نشت دو نفتکش ۵۰ ساله با ظرفیت حداکثر پنج هزارتن نفت را مهار کنند که در اثر طوفانی سهمگین در آخر هفته در تنگه کرچ آسیب دیده بودند.
یک دانشمند ارشد روس این نشت را بدترین «فاجعه زیست‌محیطی» این کشور در قرن بیست و یکم خواند. ویکتور دانیلوف-دانیلیان، رئیس آکادمی علوم روسیه، به یک روزنامه روسی گفت: «این اولین بار است که نفت سنگین در چنین مقادیری نشت می‌کند.»
شرکت‌های صوری در مراکز مالی بین‌المللی مانند دوبی که برخی از آنها طبق گزارش فایننشال تایمز با سرمایه شرکت‌های نفتی روسیه تأمین مالی می‌شوند کشتی‌هایی را در پایان عمر مفیدشان خریداری می‌کنند؛ اقدامی که بازار را بی‌ثبات کرده و مانع سرمایه‌گذاری در ساخت نفتکشهای جدید می‌شود.»
سپس فرآیندی از خرید و فروش سریع توسط شرکت‌های ناشناس یا تازه‌تأسیس برای پنهان کردن بیشتر مسئولیت‌ها به کار گرفته می‌شود. این نفتکشها نه‌تنها تحت قوانین و نظارت ضعیف قرار دارند، بلکه نگهداری‌شان هم بسیار نامناسب است؛ مستعد خرابی‌های مکانیکی و نشتی، و با ترانسپوندرهای خاموش که خطر برخورد در آبراه‌های باریک را بیشتر می‌کند.
با این وجود، این تجارت پنهانی پر ریسک، بسیار سودآور است. طبق گفته شرکت کارگزاری اکس‌کلوسیو، یک نفتکش ۱۵ ساله کلاس سوئزمکس حدود ۴۰ میلیون دلار ارزش دارد، در حالی که اس اند پی می‌گوید یک سفر یک ماهه با نفت روسیه از دریای سیاه به هند می‌تواند بیش از ۵ میلیون دلار برای مالک آن درآمد داشته باشد.
مالکان کشتی‌های غیرقانونی سودها را به جیب می‌زنند، در حالی که زیان‌های بالقوه را به دوش بقیه جهان می‌اندازند. چون بدون بیمه، در صورت بروز حادثه یا نشت نفت، فرد یا نهادی دیگر باید هزینه خسارت را بپردازد.
و حتی اگر تحریم‌ها لغو شوند، این ناوگان غیرقانونی به حرکت خود ادامه خواهد داد و شکل‌های جدیدی در دیگر حوزه‌های حمل و نقل دریایی پدید خواهد آورد. به گفته نشریه تخصصی لویدز لیست، خطوط کلی «ناوگان سایه‌ای ۲.۰» هم‌اکنون در حال شکل‌گیری است. این نشریه به عنوان نمونه از کشتی کانتینری چینی هنگ یانگ ۹ نام می‌برد که بارها در مسیرهای بین اوکراین تحت اشغال روسیه و استانبول ترکیه دیده شده است.»
منبع:بی بی سی