ماهواره جی‌پی‌اس یا سامانه موقعیت‌یاب جهانی سال ۱۹۷۸ راه افتاد اما تا اوایل دهه نود میلادی و جنگ اول خلیج فارس اهمیتش برای همه روشن نشد.

در جریان عملیات طوفان صحرا شن‌های معلق در هوا قدرت دید سربازان آمریکایی را تا زیر پنج متر کاهش داد. آنجا جی‌پی‌اس به سربازها کمک کرد بدون قرار گرفتن بر سر راه هم، مکان مین‌ها را شناسایی کنند و راه بازگشت به منابع آب را بیابند و جان خود را نجات دهند. این سیستم ابتدا فقط در اختیار نیروهای نظامی آمریکا بود و شهروندان سیگنال‌های ضعیف‌تری دریافت می‌کردند تا زمانی که عمومی شد.

سامانه موقعیت‌یابی جهانی متشکل از ۲۴ ماهواره مجهز متعلق به وزارت دفاع دولت آمریکا است که اطراف زمین می‌چرخند و با استفاده از اطلاعات و داده‌های ریاضی به گیرنده‌های جی‌پی‌اس برای مکان‌یابی و حتی تشخیص زمان کمک می‌کنند. اکنون تعداد ماهواره‌ها به بیش از ۳۰ افزایش یافته که دقت عمل این سیستم را بیشتر می‌کند.

گوشی هوشمند یا هر دستگاهی که گیرنده جی‌پی‌اس دارد، برای پیدا کردن موقعیت فیزیکی از ماهواره سیگنال می‌گیرد و محاسباتش را بر اساس زمان فرستاده شدن این سیگنال‌ها و مکان قرارگیری ماهواره‌ها انجام می‌دهد.

اگر ساعت‌های روی این ماهواره‌ها به اندازه یک هزارم ثانیه دقیق عمل نکنند، شما خودتان را در جایی که ۲۰۰ یا ۳۰۰ کیلومتر از مکان واقعی‌تان قرار دارد، خواهید یافت. مثل اتفاقی که برای برخی شهروندان در ایران افتاده است.

با دو روش «جمینگ» به معنای پارازیت انداختن و «اسپوفینگ»‌ به مفهوم جعل و دستکاری سیگنال‌ها، می‌توان اپلیکیشن‌های مسیریابی را مختل کرد. در واقع پارازیت فقط سیگنال را کور می‌کند و حتی ممکن است خود کاربر متوجه این اتفاق نشود، ولی اسپوفینگ سعی می‌کند یک سیگنال جعلی اما معتبر بسازد و آن را به‌جای سیگنال واقعی به گیرنده تحمیل کند.

وقتی پارازیت انداخته می‌شود، سیستم مکان‌یابی قطع می‌شود اما در صورت «اسپوفینگ» دستگاه موقعیت‌سنج، مکان فرد را در نقطه‌ای دیگر و گاهی در یک کشور یا قاره دیگر نشان می‌دهد. همانطور که اخیرا شهروندان در تهران گزارش داده‌اند که موقعیت‌شان را در کشورهای دیگر یافته‌اند.

برای انداختن پارازیت و اسپوفینگ یک اس‌دی‌آر، یا دستگاه رادیوی نرم‌افزارمحور و آنتن که به لپ‌تاپ وصل شود، کافی است. روش کار نظامیان معمولا اعلام نمی‌شود اما برای اخلال جدی و قوی‌تر به ایستگاه‌های زمینی ثابت نیاز است یا سامانه‌هایی که روی خودروهای نظامی قابل نصب است و می‌تواند متحرک باشد.

در ایران از دهه ۹۰ خورشیدی بارها اختلال جی‌پی‌اس گزارش شده اما زمانی ماجرا مورد توجه عمومی قرار گرفت که دی ماه ۱۳۹۹ تعدادی از کوهنوردان در شمال تهران مفقود و ۱۲ نفرشان کشته شدند. در همان زمان اپلیکیشن‌های نقشه‌یابی در منطقه شمال درست کار نمی‌کرد و موقعیت شهروندان پایتخت را در اطراف فرودگاه مهرآباد نشان می‌داد. مقام‌ها می‌گفتند برای روز هفتم دی که حادثه اتفاق افتاد، هشدار هواشناسی داده شده و کوهنوردان بی‌احتیاطی کرده‌اند. اما بعضی کوهنوردان اعتقاد داشتند انحراف جی‌پی‌اس باعث شده کوهنوردان در مسیر ریزش بهمن قرار بگیرند. این ادعا هیچ وقت ثابت نشد.

قبل از آن هم تیرماه ۱۳۹۸ حسین فلاح جوشقانی، رئیس وقت سازمان تنظیم مقررات خبر داد که شهروندان و کسب و کارهای اینترنتی به اختلال جی‌پی‌اس اعتراض دارند. او گفته بود که این اختلال «عمدی» بوده و در سامانه‌های ناوبری هواپیمایی ایران هم مشکل ایجاد کرده است.

آن زمان وزارت ارتباطات ایران اعلام کرد که قصد دارد از یک نهاد امنیتی به قوه قضاییه شکایت کند. به گفته رئیس سازمان تنظیم مقررات، شورای عالی امنیت ملی انداختن پارازیت روی جی‌پی‌اس را «غیرقانونی» اعلام کرده و «دستور توقف» داده بوده است.

اختلال در جی‌پی‌اس در مواردی در جریان اعتراضات هم دیده شده بود که به گفته معترضان دلیل آن سردرگم کردن معترضان بوده است.

در بیشتر موارد، پارازیت یا اسپوفینگ با هدف نظامی و امنیتی استفاده می‌شود. محدوده مورد استفاده هم محدود و محلی است. در تهران مثلا اسپوفینگ در نزدیکی مکان‌های نظامی گزارش شده است؛ مانند اطراف مقر رهبر جمهوری اسلامی ایران در خیابان پاستور تهران، ستاد کل نیروهای مسلح، وزارت دفاع، یا برخی مراکز امنیتی در خیابان پاسداران، ولنجک، نیاوران و اطراف دانشگاه امام حسین و دانشکده افسری در شرق تهران. در این محدوده‌ها شهروندان برای چند روز یا مدتی طولانی‌تر نمی‌توانسته‌اند موقعیت خود را پیدا کنند و موبایل همراهشان آنها را در مکانی دورتر مانند فرودگاه مهرآباد یا حتی کشوری دیگر نشان داده است.

دلیل اصلی، منحرف کردن هواپیماهای بدون سرنشین یا موشک‌های هدایت‌شونده است تا نتوانند به هدفی که برای آنها تعیین شده، اصابت کنند. بیشتر موشک‌ها و پهپادهای جدید نظامی از سیگنال رمزگذاری شده جی‌پی‌اس استفاده می‌کنند که فقط کاربرد نظامی دارد اما بعضی از پهپادهای تجسس یا موشک‌ها و بمب‌های هدایت‌شونده هنوز از سیستم جی‌پی‌اس باز و بدون کد استفاده می‌کنند که قابل انحراف است.

پارازیت روی جی‌پی‌اس به تدریج به یکی از ابزارهای جدی جنگ الکترونیکی نه فقط در ایران، که در تمام کشورها، تبدیل می‌شود. یاتا یا انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی، اعلام کرده موارد فریب جی‌پی‌اس یا پارازیت در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ میلادی حدود ۲۲۰ درصد بیشتر شده است.

ایران برای پنهان کردن اهداف احتمالی دشمن از جمله شخصیت‌ها و در واقع منحرف کردن هواپیماهای بدون سرنشین یا موشک‌های هدایت‌شونده، سینگال‌های جی‌پی‌اس را دستکاری می‌کند تا طرف مقابل را فریب دهد.

بعد از کشته شدن متخصصان هسته‌ای ایران به‌ویژه محسن فخری‌زاده، معاون وزیر دفاع در خیابان، گزارش‌های بیشتری از اختلال جی‌پی‌اس در ایران منتشر شد. بعضی از کارشناسان مخابرات می‌گفتند در زمان جابه‌جایی مقام‌های ارشد حکومت، این اختلال‌ها بیشتر می‌شود تا نتوان رفت و آمدها را رصد کرد.

۱۳ آذر ماه ۱۳۹۰ مقام‌های نظامی ایران گفتند یک فروند پهپاد آرکیو ۱۷۰ را که متعلق به سی‌آی‌ای، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا بود، «در حال جاسوسی» در اطراف کاشمر ساقط کرده‌اند. آن زمان یکی از مهندسان ایرانی ادعا کرده بود که این پهپاد با استفاده از روش فریب سیگنال‌ها یا «اسپوفینگ» ساقط شده است. اما مقام‌های آمریکایی این موضوع را رد کردند. با این حال تاد هامفریز، استاد سرشناس هوا فضا در دانشگاه تگزاس، در زمین فوتبال این دانشگاه نشان داد چطور با اسپوفینگ یا فریب جی‌پی‌اس می‌توان پهپاد را ساقط کرد.

چهار سال بعد ایران دو قایق نظامی آمریکا را با ۱۰ ملوان در آب‌های ایران بازداشت کرد. سال ۱۳۹۸ هم یک پهپاد دیگر سرنگون و باعث عصبانیت دونالد ترامپ، رئيس‌جمهور آمریکا شد. در هر دو اتفاق تصور می‌شد احتمالا فریب سیگنالی جی‌پی‌اس باعث ورود «اشتباه» به حریم آبی ایران و واکنش نظامی سپاه شده است.

تاد هامفریز و یکی از شاگردانش در سال ۱۴۰۲ در مقاله‌ای مفصل به این موارد در گذشته اشاره کرده، اما موضوع مهم‌تری را مطرح کردند. در مقاله تازه آنها گفته شده بود «برای اولین بار» آنها ثبت کرده‌اند که هواپیماهای تجاری غیرنظامی با استفاده از سیگنال‌های جعلی در آسمان ایران و عراق فریب داده شده‌اند. در این مقاله ادعا شده بود که منشا پارازیت‌های جعلی جایی در حاشیه شرقی تهران بوده است.

به گزارش یاتا، عمده‌ترین مناطق خطرناک در این زمینه، خاورمیانه از اسرائیل تا ایران و عراق، آسمان اوکراین و کلا مناطق مورد مناقشه است. در نزاع اخیر هند و پاکستان هم قسمت‌های مرزی بین دو کشور دچار اختلال جی‌پی‌اس شد.

بعد از حمله ۷ اکتبر حماس، اسرائیل برای منحرف کردن پهپادها و موشک‌هایی که ممکن بود از سمت حزب‌الله لبنان یا ایران شلیک شود، جی‌پی‌اس را در محدوده این کشور مختل کرد. به طور مشخص در ۴ آوریل ۲۰۲۴ اسرائیل که منتظر حملات ایران بود، سیستم ماهواره‌ای جی‌پی‌اس را از کار انداخت. در آن دوره شهروندان اسرائیل دچار همین مشکل شدند که اکنون شهروندان تهران و بعضی شهرهای دیگر با آن مواجه هستند.

در لبنان هم برای انحراف حملات اسرائیل این اتفاق افتاد که باعث شکایت و گله شهروندان شد.

گزارش شده که ایران از سیستم بی‌دو ساخت چین استفاده می‌کند. سیستم موقعیت‌یابی روسی هم در ایران قابل دسترس است.

در حال حاضر دست‌کم پنج کشور به علاوه اروپا سیستم ماهواره‌ای مکان‌یابی دارند: آمریکا (جی‌پی‌اس)، روسیه (گلوناس)، چین (بی‌دو) اتحادیه اروپا (گالیله) و سیستم منطقه‌ای ژاپن و هند.

روسیه و چین به طور مشخص به دلیل بی‌اعتمادی به جی‌پی‌اس از سیستم‌های ماهواره‌ای خود استفاده می‌کنند. سیستم چینی بی‌دو به سرعت در حال رشد و استفاده در جهان است.

فرزین ندیمی، کارشناس دفاعی امنیتی در موسسه واشنگتن در آمریکا، می‌گوید «ایران نمی‌تواند دسترسی به جی‌پی‌اس را برای کاربران ببندد، اما می‌تواند اپلیکیشن‌هایی را که از جی‌پی‌اس استفاده می‌کنند، محدود کند. یا سازمان‌های اداری و شرکت‌های تاکسیرانی را موظف کند فقط از اپلیکیشن‌هایی استفاده کنند که از سیستم ناوبری ماهواره‌‌ای غیر جی‌پی‌اس مانند بی‌دو چینی بهره می‌برند.»

با این حال به نظر می‌آید که اختلال اخیر به دلیل ایجاد پارازیت جعلی پیش آمده است نه محدودکردن فنی جی‌پی‌اس در ایران.

سامانه جی‌پی‌اس متعلق به دولت آمریکا ارسال پارازیت را «خطری جدی» برای سلامت و ایمنی شهروندان عنوان می‌کند. اختلال در جی‌پی‌سی می‌تواند تماس‌های اضطراری با شماره‌های اورژانس را متوقف کند.

دولت آمریکا در این کشور مجازات سختی برای ارسال پارازیت جی‌پی‌اس در نظر گرفته و در اتحادیه اروپا هم ارسال پارازیت در بیشتر کشورها جرم تلقی می‌شود.

ماهیگیران، دریانوردان، کوهنوردان و طبیعیت‌گردان و بسیاری دیگر حرفه و گاهی جانشان به این سیستم وابسته است چون باید موقعیت جغرافیایی خود را دقیق پیدا کنند. اختلال جی‌پی‌اس و به‌ویژه ایجاد موقعیت جعلی با اسپوفینگ می‌تواند دردسرهای زیادی درست کند.

نوید قدیری انارکی، خلبان در تانزانیا، می‌گوید هواپیما باید به هفت تا هشت منبع ارسال سیگنال‌های جی‌پی‌اس وصل باشد تا بتواند در حالت سه‌بعدی از درک موقعیت خود باشد. ارسال سیگنال می‌تواند تعیین موقعیت را از حالت سه‌بعدی خارج کند و به این ترتیب سیستم «تاوس» برای دریافت اطلاعات ارتفاع از کار می‌افتد.

به گفته آقای قدیری، خلبان‌ها معمولا از ارتفاعات و موانع بلند در مسیر خود اطلاع دارند و می‌توانند حداقل مجاز پرواز را از قبل تعیین کنند. اما در هنگام فرود و کم کردن ارتفاع، نداشتن سیستم تاوس می‌تواند «بسیار خطرناک» باشد.

روابط عمومی وزارت ارتباطات ایران در سال ۱۳۹۸ هشدار داده بود که پارازیت روی جی‌پی‌اس نزدیک بوده «فاجعه» به بار آورد و باعث «سقوط» یک هواپیما در یکی از فرودگاه‌ها شود.

اختلال جی‌پی‌اس صدمه‌های اقتصادی زیادی هم دارد مخصوصا برای مشتریان بانک‌ها. مراکز اقتصادی مانند بورس و بانک از ساعت فوق‌العاده دقیق و حساس جی‌پی‌اس برای تنظیم تراکنش‌ها استفاده می‌کنند. به هم ریختن و اختلال این ساعت، می‌تواند باعث خطا، تاخیر یا تکرار تراکنش‌ها و به هم ریختن دیتاسنتر و ارتباطات میان بانکی شود.

در ۱۷ ژوئن امسال دو کشتی باری در دریای عمان تصادف کردند که گزارش شده دلیل آن اختلال جی‌پی‌اس بوده است. یکی از کشتی‌ها به نام فرانت ایگل حامل ۲ میلیون بشکه نفت عراق به مقصد چین بود که با نفتکش آدالین تصادف کرد و دماغه هر دو آتش گرفت اما خسارت جانی نداشت.

مرکز اطلاعات دریایی مشترک گزارش داد حملات هوایی میان ایران و اسرائیل سطح تهدیدهای منطقه‌ای را به میزان قابل توجهی بالا برد. این سازمان می‌گوید مشکلات پارازیت جی‌ان‌اس‌اس در اطراف بندرعباس و در سراسر منطقه تنگه هرمز و خلیج فارس مشاهده می‌شود.

موسسه وینوارد که حمل و نقل کشتی‌ها را رصد می‌کند، گزارش داده اختلال جی‌پی‌اس در خلیج فارس بیش از هزار کشتی را تحت تاثیر قرار داده است.

۱۶ مرداد ۱۳۹۸ آمریکا به ایران هشدار داده بود که از ارسال پارازیت روی کشتی‌های تجاری که از تنگه هرمز می‌گذرند، خودداری کند.

فرزین ندیمی می‌گوید منبع پارازیت و انحراف سیگنال‌های جی‌پی‌اس برای ایجاد تاثیر مورد نظر، باید محلی باشد. به گفته او، اسرائیل نمی‌تواند از آن کشور در سیگنال جی‌پی‌اس در ایران اختلال ایجاد کند.

اما کشورهایی که در جنگ هستند، با دستکاری جی‌پی‌اس می‌خواهند مانع تشخیص هدف برای دشمن شوند.