گزارش جامع آژانس چه فرقی با گزارش فصلی دارد و چرا سند سرنوشت‌ساز اتمی برای ایران است؟
حسین اسماعیلی
ایران از آذر ماه ۱۴۰۳ با قطعنامه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در انتظار «گزارش جامع» مدیرکل آژانس است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس گفته است که برای تکمیل این گزارش به زمان بیشتری نیاز دارد تا آن را نیمه بهار آینده آماده کند.
این گزارش جامع، در صورتی که بازتاب همکاری «قابل قبول» جمهوری اسلامی ایران با آژانس باشد، می‌تواند از سطح تنش‌های فزاینده درباره برنامه اتمی ایران کم کند، اما با وضعیتی که اکنون برقرار است و اظهار نارضایتی پی در پی مدیرکل آژانس از کیفیت همکاری ایران، چنین احتمالی در حال حاضر ضعیف است.
با توجه به اینکه مهرماه سال ۱۴۰۴ زمان تصمیم‌گیری درباره از سرگیری یا لغو دائمی تحریم‌های شورای امنیت و آخرین فرصت اعضای دائم شورای امنیت برای استفاده از مکانیسم ماشه یا بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی است، گزارش جامع مدیرکل آژانس یک متن سرنوشت‌ساز است.
در صورتی که وضعیت کنونی بین جمهوری اسلامی ایران و آژانس ادامه داشته باشد، با گزارش جامع آژانس، در شدیدترین وجه، یک بار دیگر ایران باید در انتظار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و فعال شدن مکانیسم ماشه باشد.
قطعنامه آذر ۱۴۰۳ شورای حکام از مدیرکل خواسته بود که گزارش جامع را در ماه اسفند ۱۴۰۳ یا حداکثر سه ماه دیگر، یعنی پیش از تابستان ۱۴۰۴، آماده کند. بر اساس تکلیفی که شورای حکام برای مدیرکل معین کرده، در این گزارش باید ارزیابی آژانس از «احتمال وجود یا استفاده از مواد هسته‌ای اعلام‌نشده در ارتباط با مسائل گذشته و حال» در ایران، به شورای حکام اعلام شود.
با اینکه مدیرکل آژانس سالانه چهار گزارش فصلی به شورای حکام و دو گزارش شش ماهه به شورای امنیت سازمان ملل متحد از اجرای تعهدات اتمی ایران می‌دهد ، «گزارش جامع» تفاوت‌های اساسی با این دو گزارش خواهد داشت.
یک سند با موشکافی‌های فراوان
تهیه گزارش جامع آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه اتمی یک دولت عضو، جزو وظایف روزمره مدیرکل نیست و تا زمانی که شورای حکام آژانس یا شورای امنیت سازمان ملل متحد از مدیرکل نخواهد، لزوماً تهیه نمی‌شود.
بنابراین، نفس تهیه این گزارش حکایت از یک وضعیت اضطراری و غیرعادی درباره یک کشور عضو دارد که می‌تواند ناشی از سانحه برای تأسیسات اتمی آن مثل خسارت سونامی به راکتور اتمی ژاپن یا ابهام در اجرای تعهدات اتمی یک کشور همانند پرونده جمهوری اسلامی ایران باشد.
گزارش جامع، عمدتاً برای ارزیابی برنامه هسته‌ای یک کشور و بررسی نحوه اجرای تعهدات آن در پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی (ان‌پی‌تی) و موافقتنامه‌های دوجانبه دولت‌ها با آژانس موسوم به قراردادهای پادمانی تهیه می‌شود. هدف نهایی از تهیه این گزارش بررسی نحوه استفاده از مواد شکافت‌پذیر اتمی توسط دولت‌های فاقد سلاح اتمی و اطمینان از این است که مواد اتمی در اختیار آن‌ها، به سلاح‌های هسته‌ای تبدیل نمی‌شود.
درباره جمهوری اسلامی ایران، گزارش جامع آژانس یک موضوع دیگر را هم بررسی خواهد کرد که درباره اجرای توافق اتمی برجام است که در تیرماه ۱۳۹۴ با قدرت‌های جهانی به دست آمد و نهاد ناظر بر اجرای تعهدات ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تعیین شد.
آنچه در گزارش جامع آژانس درج خواهد شد
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس گفته است که بخش‌هایی از گزارش جامع درباره ایران را تهیه کرده اما به دلیل ابهاماتی که برای رفع آن به مذاکره با ایران احتیاج داشته، کار را در بهار تمام خواهد کرد.
این گزارش شامل موارد پنجگانه‌ای خواهد بود که مدیرکل بر اساس بررسی‌های بازرسان در ایران و اظهارنامه‌هایی که جمهوری اسلامی ایران تحویل آژانس داده، شکل خواهد گرفت.
یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی که در گزارش جامع درج خواهد شد، اعلام درصد اطمینان آژانس درباره مواد هسته‌ای در ایران است که باید مطمئن باشد برای اهداف نظامی استفاده نمی‌شوند. گزارش جامع ارزیابی می‌کند که آیا جمهوری اسلامی ایران تضمین‌های توافق‌شده را به‌طور مؤثر اجرا کرده است یا نه، آیا آژانس مطمئن است که مواد هسته‌ای اعلام‌نشده‌ای در ایران وجود دارد یا نه.
گزارش‌های اخیر مدیرکل که به‌صورت فصلی تهیه شده، می‌گوید که آژانس تاکنون چنین اطمینانی ندارد و حتی درباره یافت شدن ذرات اورانیوم طبیعی در مکان‌های غیراتمی همچون تورقوزآباد در جنوب تهران اظهار نگرانی کرده است.
در گزارش جامع، مدیرکل باید یافته‌های دقیقی از تمامی تأسیسات اتمی یک کشور، مانند راکتورها، واحدهای غنی‌سازی و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی بدهد و نتیجه بررسی بازرسان را هم بیاورد که آیا این تأسیسات مطابق با استانداردها و مقررات بین‌المللی فعالیت می‌کنند یا خیر.
منبع تصویر،Getty Images
توضیح تصویر،رافائل گروسی، مدیرکل آژانس به طور پیوسته در گزارش های فصلی و اظهارات شفاهی خود از نحوه همکاری ایران انتقاد کرده و گفته توافق‌هایی که با ایران داشته تاکنون به طور کامل به اجرا در نیامده است
در گزارش مربوط به ایران، مدیرکل باید ارزیابی کند که آیا دولت این کشور به تعهدات خود در چارچوب پیمان ان‌پی‌تی و قراردادهای پادمان با آژانس پایبند بوده یا نه. در گزارش‌های فصلی مدیرکل گفته شده که ایران همکاری کاملی بر اساس تعهداتش انجام نمی‌دهد اما اگر این رویه تغییر کند، مدیرکل باید در گزارش خود تحولات تازه را هم درج کند.
مثلاً درباره اینکه چرا یک آزمایش انفجاری در شهر آباده استان فارس انجام شده که در ساخت سلاح اتمی کاربرد دارد و هدف از آن چه بود، مدیرکل مدت‌هاست که می‌گوید ایران پاسخ فنی قانع‌کننده‌ای نمی‌دهد. پاسخ به سوال‌های آژانس در این باره، بر اساس قراردادهای پادمانی، وظیفه ایران است.
نکته دیگری که در گزارش جامع درج خواهد شد، کیفیت اجرای تعهدات ایران در برجام است.
مدیرکل در گزارش‌های فصلی و گزارش‌های شش ماهه خود به شورای امنیت گفته است که ایران تقریباً هیچ‌یک از تعهدات را انجام نمی‌دهد به‌نحوی که آژانس ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران را «تخمین» می‌زند و ارزیابی فوق‌العاده دقیقی از آن ندارد. حتی مدیرکل آژانس گفته نحوه همکاری ایران به شکلی است که یکپارچگی اطلاعات آژانس درباره برنامه ایران از بین رفته و از تعبیر «سیاه‌چاله» استفاده کرده است.
ایران می‌گوید که تعهداتش را به دلیل خروج آمریکا از برجام متوقف کرده اما مدیرکل وظیفه دارد فارغ از هر دلیلی که ایران می‌آورد، ارزیابی‌اش را از اجرای برجام توسط این کشور ارائه کند. با توجه به این که ایران اعلام کرده قصدی برای اجرای تعهدات برجام پیش از پیوستن مجدد آمریکا به آن ندارد، ممکن است این بخش از گزارش جامع از منفی‌ترین فرازهای آن باشد.
گزارشی برای تصمیم‌گیری
با توجه به این که لغو تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد موکول به اجرای دقیق برجام و رفع نگرانی‌ها درباره ماهیت برنامه اتمی ایران بود، گزارش مدیرکل درباره اجرای ناقص یا غیرموثر برجام می‌تواند ایران را به سمت تحریم مجدد از سوی شورای امنیت سوق دهد.
برخلاف گزارش‌های فصلی که شامل به‌روزرسانی‌های کلی درباره وضعیت نظارت و بازرسی‌ها در سه ماه گذشته است و در آن مسائل اصلی و فوری‌تر بدون ذکر سوابق و تاریخچه مفصل آن، درج می‌شود، گزارش‌های جامع آژانس از ایران یک تحلیل عمیق و کامل از برنامه اتمی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود که بازه نزدیک به ۲۰ ساله را در بر خواهد گرفت.
گزارش‌های جامع بر خلاف گزارش‌های فصلی که هدف آن به روزرسانی وضعیت عمومی برنامه اتمی کشورهاست، یک کاربرد و هدف اصلی دارد که آن فراهم کردن مبنای تصمیم‌گیری‌های دیپلماتیک و سیاسی است. به همین دلیل است که این گزارش، اهمیت سرنوشت‌سازی دارد.
سه تاریخ مهم برای ایران
خرداد، شهریور و ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴ سه تاریخ مهم و سرنوشت‌ساز درباره برنامه اتمی ایران و تحریم‌های شورای امنیت است.
پس از انتشار گزارش جامع، چند احتمال در واکنش به آن از سوی شورای حکام وجود دارد. اگر محتوای گزارش حاکی از نارضایتی از نحوه همکاری ایران و نگرانی از احتمال وجود مواد اتمی اعلام‌نشده باشد، کار برای ایران سخت خواهد شد.
با توجه به اینکه پس از توافق برجام، تاکنون سه قطعنامه از سوی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صادر شده و اعضای این شورا ایران را متهم به قصور و عدم اجرای آن کردند، قدم بعدی در خرداد ۱۴۰۴ بر اساس رویه شورای حکام، می‌تواند تکرار درخواست همکاری از طریق صدور یک قطعنامه باشد. این قطعنامه ممکن است حاوی ضرب‌الاجل یا حتی بدون آن باشد.
نشست شهریور ۱۴۰۴ شورای حکام فقط چند روز تا ۲۶ مهر یعنی موعد تصمیم‌گیری درباره بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت (استفاده از مکانیسم ماشه) یا لغو دائمی آن فاصله دارد. در صورتی که مدیرکل از نحوه همکاری ایران ابراز رضایت نکرده باشد یا طرف‌ها با ایران به توافق تازه‌ای نرسیده باشند، اینجا آخرین فرصت شورای حکام پیش از آن است که امکان بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت از دست برود.
شورای حکام بدون صدور ضرب‌الاجل احتمالی هم می‌تواند در خرداد ۱۴۰۴ تصمیم‌گیری درباره گزارش جامع را مستقیماً به شورای امنیت سازمان ملل متحد واگذار کند یا حتی با برگزاری جلسه اضطراری هر زمان حتی پیش از جلسه فصلی در شهریور هم اختیار دارد که در این باره تصمیم بگیرد.
اعضای دائم شورای امنیت منهای چین و روسیه، در حال حاضر خود را متمایل به بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت نشان داده‌اند اما شیوه پیش‌بینی شده برای بازگشت تحریم‌ها در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که پیشنهاد روسیه بوده، به شکلی است که فقط با یک رأی موافق همه تحریم‌ها به‌طور یکجا اعاده می‌شود و حق وتو هم درباره آن بی‌اثر است. بنابراین مخالفت احتمالی چین و روسیه، مانع بازگشت احتمالی تحریم‌ها نخواهد شد.
وضعیت کنونی، دشوارترین موقعیت برای ایران پس از توافق برجام در سال ۱۳۹۴ است و گزارش جامع آژانس، سرنوشت‌سازترین سند یک دهه اخیر درباره پرونده جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.
منبع:بی بی سی