مکران کجاست و آیا پایتخت ایران باید عوض شود؟
مقامات ایرانی از انتخاب منطقه مکران در جنوب ایران برای پایتخت آینده ایران گفتهاند
طرح انتقال پایتخت ایران از تهران در تمام دولتهای پس از انقلاب مطرح بوده و بحثهای زیادی پیرامون آن بین مقامات، مدیران و کارشناسان براه انداخته اما به دلیل مشکلات، ناتوانیها و ملاحظاتی که این جابجایی برای حکومت داشته، تا کنون این طرح اجرایی نشده است.
هزینه بسیار سنگین چنین اقدامی همواره به عنوان مهمترین عامل اجرایی نشدن این طرح مطرح بوده است. مشخص نیست هدف از طرح این جابجایی در شرایطی که ایران در ماههای اخیر با بحران تامین انرژی روبرو بوده و زیر فشار تحریمهای بینالمللی با مشکلات مالی جدی دست به گریبان است، چیست.
با این حال، طرفداران این جابجایی میگویند که بحرانهای زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی موجود در تهران، ضرورت انجام اقداماتی اساسی را بیش از پیش روشن کرده است.
مخالفان نیز با توجه به بحرانهای متعدد پیش روی حکومت و ناکارآمدی آن در اجرای طرحهای عمرانی بسیار کوچکتر در این کشور، اعلام تغییر پایتخت را «نابخردانه» توصیف میکنند.
مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم هم از همان ابتدای کار، بارها بر ضرورت انتقال پایتخت به جای دیگر تاکید کرده است.
میزان آلودگی هوا در تهران به طور مداوم از حد مجاز جهانی فراتر میرود و این مسئله سلامت عمومی را تهدید میکند
آیا پایتخت باید عوض شود؟
تهران یک کلانشهر است که بیش از ۹ میلیون نفر را در خود جای داده است. هرچند برخی کارشناسان معتقدند که به دلیل تردد روزانه افراد ساکن شهرهای اطراف تهران و مراجعهکننده از استانهای دیگر، جمعیت پایتخت در طول روز به نزدیک پانزده میلیون نفر میرسد.
این افزایش ناگهانی جمعیت روزانه فشار زیادی بر زیرساختهای شهری، حملونقل، و به ویژه منابع حیاتی مانند آب و برق وارد میکند.
رئیس دولت چهاردهم مهمترین چالش تهران را آب دانسته است. میزان آلودگی هوا در تهران به طور مداوم از حد مجاز جهانی فراتر میرود و این مسئله سلامت عمومی را تهدید میکند.
همچنین تهران در مسیر گسل زلزله قرار دارد و کارشناسان همواره در این باره هشدار میدهند.
علاوه بر چالشهای زیستمحیطی، تراکم بیش از حد جمعیت در تهران، مشکلات جدی در حوزه حملونقل عمومی، ترافیک سنگین آلودگی هوا ایجاد کرده است.
مسائل اقتصادی نیز به شدت به تراکم بیش از حد جمعیت در تهران مرتبط است. طبق تحقیقی که فصلنامه ژئوپلیتیک منتشر کرده، ۲۳ درصد تولید ناخالص داخلی ایران به تهران مربوط میشود. این تمرکز اقتصادی در یک منطقه واحد، ریسکهای بزرگی را برای کل این کشور به همراه دارد؛ بهطوری که وقوع بحرانهای طبیعی مانند زلزله، یا بحرانهای اقتصادی میتواند تبعات گستردهتری برای همه این کشور داشته باشد.
این تراکم نیروی انسانی در تهران، سبب تمرکز اداری و دیوانسالاری (بروکراسی) پیچیده در این شهر شده است و روند خدماترسانی دولتی را کندتر و ناکارآمدتر کرده است.
علی مدنیپور استاد طراحی شهری دانشگاه نیوکاسل انگلستان، تغییر پایتخت را راه حل نمیداند. او به بیبیسی فارسی میگوید: «بسیاری از مشکلات شهر تهران مانند کمبود و گرانی مسکن، مشکل حمل و نقل، آلودگی هوا، نابرابری اجتماعی و مشکلات اقتصادی بزرگ و کوچک مشابه مشکلات سایر کلانشهرهای دنیاست. علاوه بر این در دیگر مناطق ایران هم مشکلاتی از این دست وجود دارد. بنابراین سوال اساسی این است که آیا با گزینش پایتختی جدید، مشکلات پایتخت قدیم حل خواهد شد؟ در ترکیه پایتخت از استانبول به آنکارا رفت، ولی تمام مشکلات کلانشهری استانبول باقی ماند و بیشتر هم شد. اگر دولت از تهران برود، شهری با میلیونها شهروند و مشکلات حل نشده باقی میماند. در واقع منابع مالی و نیروهای انسانی از پایتخت قدیم دور شده و سبب بحرانی بزرگتر میشود.»
او در ادامه میافزاید: «سایر کلانشهرهای دنیا مجبورند برای حل مشکلات خود به دنبال راه چاره باشند و توانستهاند بخشی از مشکلات را حل کنند. دولت ایران هم باید به جای افزودن به مشکلات قبلی، راه حل مناسبی برای کم کردن مشکلات تهران پیدا کند.»
در همین حال بعضی از مطالعات انجام شده در داخل ایران انتقال پایتخت به مکران را پر خطر و ناشدنی ارزیابی کردهاند. کارشناسان از جمله به نگرانیهای امنیتی ناشی از حضور نظامی آمریکا در آبهای خلیج فارس، نزدیکی به مرزهای پاکستان و افغانستان و ناامنی در منطقه اشاره کردهاند. عدم وجود زیرساختهای مناسب و کمآبی هم مشکلات دیگر این طرح عنوان شده است.
در مقابل، اغلب موافقان انتقال پایتخت نگاه محیط زیستی و طبیعی به این جابجایی دارند.
مهدی زارع، رئیس مرکز پیشبینی زلزله و استاد گروه زلزلهشناسی مهندسی پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله، شهریور ۱۴۰۳ به روزنامه اعتماد گفت: «به دلایلی از جمله خطر زمینلرزه، آلودگی شدید هوا، ازدحام جمعیت و آسیبپذیری شهر در برابر سوانح گوناگون، راه چارهای جز تغییر پایتخت نمانده است چرا که وضعیت گسل تهران همواره بحرانی است.»
او تاکید دارد: «علاوه بر موضوع زلزله، باید به مسئله آب و محیط زیست تهران هم توجه کرد.»
ایران طرح مشترکی با هند برای توسعه بندر چابهار دارد که اجرای آن با مشکلات زیادی روبرو است
چرا جنوب؟
در روزهای اخیر محمدرضا عارف، معاون اول رئیسجمهور و فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت از لزوم تغییر پایتخت ایران سخن گفتهاند. آنها از منطقه مکران نام بردند اما به نقطه مشخصی در این ناحیه اشاره نکردند.
آقای عارف با اشاره به اینکه «یکی از نقاطی که به صورت جدی مطرح است، مکران است» گفته بود: «این منطقه جای مناسبی است و محدودیتی هم ندارد. مراکز دیگری هم برای انتقال پایتخت در گذشته مطرح بود اما هر کدام محدودیتهای خاص خود را داشتند، مثلا مشکل تامین آب داشتند یا گرفتار سایر مسائل حاشیهای بودند.»
خانم مهاجرانی نیز با اشاره به اینکه «جایی که در نظر است منطقه مکران است» درباره اقدامات انجام شده برای تغییر پایتخت گفت: «دو شورا تشکیل شده است که یکی مشکلات پایتخت را "احصا" میکند و دیگری درباره "اقتصاد دریامحور" کار میکند و ظرفیتهایی را که در منطقه مکران نیاز است بررسی میکند.» او نگفته که اعضای این شوراها چه کسانی هستند و زیر نظر چه نهادی فعالیت میکنند.
مسعود پزشکیان در شهریور امسال گفته بود: «چارهای نداریم جز اینکه مرکزیت اقتصادی و سیاسی کشور را به جنوب و نزدیک دریا منتقل کنیم.»
رئیسجمهور ایران در بازدید از قرارگاه سازندگی خاتمالانبیا سپاه پاسداران گفته بود: «اینکه بخواهیم همچنان منابع اولیه را از جنوب کشور و دریا به مرکز بیاوریم و تبدیل به محصول کنیم و دوباره برای صادرات به جنوب بفرستیم، به شدت توان رقابت ما را مستهلک کرده و کاهش میدهد.»
سواحل مکران از بلوچستان پاکستان در غرب تا مرزهای دریای عمان به طول ۹۰۰ کیلومتر امتداد دارد و یک منطقه مهم استراتژیک در جنوب شرقی ایران است
مکران کجاست؟
مَکُران نام منطقه جغرافیایی بین ناحیه بین کرمان تا رود سند در دوران پس از اسلام است. در بسیاری از متون تاریخی دریای عمان هم به نام دریای مکران شناخته میشده است.
این منطقه در دورههای مختلف تاریخی دارای حکومتهای خودمختاری بوده که بخشی از قلمرو ایران به حساب میآمدند.
در شعر «رزم کاووس با شاه هاوران» سروده فردوسی هم از «مکران» یاد شده است.
در قرن هیجدهم میلادی بیشتر این منطقه به مستعمرات امپراطوری بریتانیا در هند ملحق شد که پس از استقلال هند در سال ۱۹۴۸به پاکستان پیوست. منطقهای که اکنون شامل گوادر، کیچ و پنجگور است.
در ایران و در دومین تقسیمات کشوری پس از تصویب قانون ایالات و ولایات در مجلس شورای ملی در سال ۱۳۱۶ استانی به نام مکران ایجاد شد که شامل بم، بشاگرد، جاسک، میناب و زابل بود اما پس از تنها سه ماه و با تقسیمات جدید کشوری و ایجاد ده استان، این منطقه جزیی از استان هشتم شامل شهرهای کرمان، بندرعباس، خاش و زابل به مرکزیت کرمان شد. در سال ۱۳۳۶ این منطقه در استان تازه تاسیس سیستان و بلوچستان به مرکزیت زاهدان قرار گرفت.
سواحل مکران ایران از بلوچستان پاکستان در غرب تا هرمزگان به طول ۹۰۰ کیلومتر امتداد دارد و یک منطقه مهم استراتژیک در جنوب شرقی ایران است. این منطقه به دریای عمان و اقیانوس هند متصل است و بندر چابهار، تنها بندر اقیانوسی ایران، در آن قرار دارد.
مکران دارای ذخایر نفت و گاز است و به دلیل مجاورت با آبهای آزاد بینالمللی و قرار داشتن در خارج از منطقه پرتنش خلیج فارس از اهمیت و جایگاه ژئوپلتیک ویژهای برخوردار است.
کارشناسان بلوچستان ایران را منطقهای با ظرفیت بالا برای توسعه ارزیابی میکنند
دغدغههای محیط زیستی و جمعیتی بلوچها
در سالهای اخیر چندین پروژه در استان سیستان و بلوچستان کلنگ زده شد که یکی از بزرگترین آنها «طرح توسعه سواحل مکران» است.
دولت میگوید هدف «طرح توسعه سواحل مکران» استفاده از «ظرفیتهای ژئوپلیتیکی» این جغرافیا و و رونق بنادر است، اما بلوچهای بومی منطقه میگویند در قدم اول آنها ناچار شدهاند زمینهایشان را به دولت واگذار کنند و از منطقه بروند.
اکثریت مردم منطقه بلوچ و سنیاند.
این جابهجایی جمعیت یکی از نگرانیهای اصلی اقلیتی است که هم از تبعیضها ناراضیاند و هم در مدیریت منطقه خودشان نقش چندانی ندارند.
اگرچه مسعود پزشکیان پس از سالها درخواست و اصرار مردم بومی استان، بالاخره یک بلوچ سنی را به عنوان استاندار انتخاب کرد اما به نظر میرسد مشکلات ناشی از سالها نگاه امنیتی و مذهبی به منطقه، پیچیده و ریشهدارتر از آن است که با انتخاب یک استاندار حل شوند.
عبدالستار دوشوکی مدیر مرکز مطالعات بلوچستان، پیش از این درباره طرح توسعه بندر چابهار نوشته بود: «یکی از کاستیهای عمده این طرح "بومی ـ محور" نبودن و غیبت شرکتهای بومی و حتی نهادهایی نظیر شهرداریها، شوراهای شهرستان و منتخبین محلی است. از دیگر مولفههای مهم اما مورد مناقشه این طرح "آمایش جمعیتی" در سواحل مکران است که بر اساس آن حدود دو و نیم میلیون نفر از بقیه نقاط ایران به سواحل مکران گسیل خواهند شد.»
اما فعالان زیست محیطی از تخریب این مناطق نگرانند. به ویژه آنکه با اجرای اسکله بندر بهشتی در طرح توسعه مشترک بندر چابهار از سوی ایران و هند، خطرات جدی و جدیدی سواحل مرجانی این منطقه را تهدید میکند.
در سالهای گذشته گزارشهایی از آسیبهای محیط زیستی در این منطقه منتشر شده بود. سال ۱۳۹۳ محمدرضا علیمرادی در گفتوگو با خبرگزاری مانا (شبکه اطلاع رسانی مستقل دریایی) گفته بود: «افزایش ترددها در اسکله شهید بهشتی که در نزدیکی سایت مرجانی واقع شده، باعث شده تا حیات مرجانهای این منطقه رو به نابودی رود.»
سال ۱۳۹۸ هم امید صدیقی، مدیرکل وقت دفتر اکوبیولوژی دریای سازمان حفاظت محیطزیست از «عملیات خاکریزی غیرقانونی» در ساحل چابهار خبر داده بود که «طی آن حدود ۱۰۰۰ مترمربع از سواحل مرجانی منطقه تخريب شد.»
به گفته او «عملیات خاکریزی علاوه بر اینکه موجب مدفون شدن مرجانها در زیر خاک میشود با ایجاد گل آلودگی و کدورت در خاک حیات مرجانهای اطراف را نیز به خطر میاندازد.»
دو سوم جمعیت مردم استان سیستان و بلوچستان به آب آشامیدنی بهداشتی دسترسی ندارند
سیستان و بلوچستان: فقر، تبعیض و اعدام
سیستان و بلوچستان به لحاظ وسعت جغرافیایی با بیش از ۱۱ درصد از مساحت ایران، بعد از استان کرمان دومین استان پهناور این کشور است اما براساس سالنامه مرکز آمار ایران که در سال ۱۴۰۰ منتشر شد، سهم دومین استان بزرگ ایران، در تولید ناخالص داخلی تنها ۱/۳۳ درصد است.
این استان سالهاست که از کم آبی رنج میبرد. مرکز پژوهشهای مجلس اخیراً گزارش داد: «در حال حاضر حدود ۸۱ درصد مردم روستایی منطقه بلوچستان به صورت سقایی آبرسانی میشوند و هر روز با سهمیه ۱۵ لیتری آب روزگار سپری میکنند و مردم آب را به صورت غیربهداشتی در آب انبارهای منازل خود ذخیره میکنند. مشکلات آب، وضعیت کشاورزی منطقه و تولید را تخریب کرده است.»
در حالی که یکی از دلایل جابجایی پایتخت مشکلات آب تهران عنوان شده، به گفته منتقدان سالهاست هیچ تلاشی برای بهبود وضعیت آب آشامیدنی بهداشتی به روستاهای سیستان و بلوچستان نشده است.
همچنین، پژوهشکده مرکز آمار طی گزارشی اعلام کرد: «به دلیل مشکلات اقتصادی و امنیتی، از سال ۱۳۹۷ تا امروز سهم این استان در تولید ناخالص داخلی کشور پسرفت داشته و منفی ۲/۳ درصد بود؛ چرا که هیچ طرح مهم اقتصادی در این استان اجرایی نشد.»
وزارت کار، رفاه و تعاون اجتماعی که فقر را در کشور پایش میکند در آخرین گزارش خود اعلام کرده که بررسی وضعیت ۳۱ استان ایران در حوزه محرومیت نشان میدهد که نرخ محرومیت در استان سیستان و بلوچستان حدود ۶۲ درصد و بالاترین رقم در ایران است.
شاخص محرومیت، بر اساس پنج شاخص عمده مسکن، آب و انرژی، آموزش، بهداشت و خدمات مالی بدست میآید. در حقیقت میتوان گفت که استان سیستان و بلوچستان همزمان دچار فقر و نابرابری بالاست که هر کدام به نوبه خود میتواند اثرات نامطلوبی بر وضعیت رفاهی شهروندان بگذارد.
سوختبری و قاچاق سوخت هم یکی دیگر از مشکلات بزرگ این استان است.
از طرف دیگر وضعیت حقوق بشر در این منطقه هم همواره مورد انتقاد نهادهای حقوق بشری بوده است.
فعالان حقوق بشر میگویند متهمان و زندانیان در مناطقی چون سیستان و بلوچستان بیشتر با برخوردهای خشن و مجازاتهای سختگیرانه روبرو هستند، اما اطلاعرسانی و پوشش رسانهای کمتری درباره آنها انجام میشود.
عفو بینالملل در گزارش سال ۲۰۲۳ خود اعلام کرد که اعدامها در ایران به شکل نامتناسبی بر اقلیت بلوچ تاثیر گذاشته است.
در این گزارش آمده دست کم ۱۷۲ نفر (۱۶۶مرد و شش زن) از اقلیت بلوچ در سال گذشته میلادی در ایران اعدام شدهاند که ۲۰ درصد از کل اعدامهای ثبتشده ایران است. این در حالی است که بلوچها تنها پنج درصد از جمعیت ایران را تشکیل میدهند.
شهیندخت مولاوردی، معاون پیشین ریاست جمهوری ایران در دولت حسن روحانی چند سال پیش در اظهارنظری که با واکنش قوه قضائیه جمهوری اسلامی روبرو شد گفته بود: «ما روستایی را در سیستان و بلوچستان داریم که تمامی مردان آن روستا اعدام شدهاند.»
یکی از گزینههای قبلی تغییر پایتخت، شهرک پرند در اطراف تهران بود
گزینههای قبلی تغییر پایتخت ایران
بیشتر دولتهای جمهوری اسلامی به فکر انتقال پایتخت از تهران بودهاند.
برای اولین بار در دولت میرحسین موسوی چند نقطه از جمله اطراف شهر تفرش مکانیابی شد، ولی به علت ناتوانی مالی دولت و دلایل فنی مختلف متوقف شد.
سپس در دوره ریاستجمهوری اکبر هاشمیرفسنجانی در سال ۱۳۶۸این موضوع باز هم مطرح شد اما در نهایت به سمت ساماندهی تهران سوق داده شد. در دولت محمود احمدینژاد هم این موضوع بررسی شد. در دی ماه ۱۳۹۲، مجلس شورای اسلامی موضوع انتقال پایتخت سیاسی و اداری تهران به مکانی دیگر را تصویب کرد، اما حسن روحانی، با این طرح مخالفت کرد و اظهار داشت که باید نظر نهایی را رهبر جمهوری اسلامی اعلام کند.
مرتضی تمدن، استاندار تهران در سال ۱۳۹۲ گفته بود که قرار است که پایتخت اداری به شهر پرند در ۶۶ کیلومتری تهران منتقل شود. او تاکید کرده بود: «مکانیابی جهت انتقال وزارتخانهها به شهرجدید پرند انجام شده و ۴۰۰ هکتار زمین در پرند برای انتقال و ایجاد پایتخت اداری دیده شده است.»
در نهایت و در سال ۱۳۹۴، طرح نهایی جابجایی انتقال پایتخت تصویب شد و به صورت قانون درآمد.
دنیای اقتصاد در سال ۱۳۹۹ به نقل از یک کارشناس نوشت: «انتخاب نقطه بهینه برای پایتخت جدید شامل هفت شرط اصلی است: اقلیم، منابع آب، زلزله، ایمنی، امنیت، تراکم جمعیت پایین، و پتانسیل محیطی. طبق این مطالعات، سه دسته شهرها بر اساس فاصله از مرزهای کشور بررسی شدهاند. شهر همدان به دلیل مرکزیت و امنیت نسبی بهترین گزینه است، اما همچنان مشکلات تأمین آب وجود دارد. همچنین، شهرهایی مانند ساوه و شمال اراک به دلیل مشکلات زلزله و آب وهوا رد شدهاند.»
در ترکیه پایتخت از استانبول به آنکارا منتقل شد، ولی تمام مشکلات کلانشهری استانبول باقی ماند و بیشتر هم شد
تغییر پایتختها در دیگر نقاط جهان
در سدههای اخیر، حدود ۷۷ کشور مانند برزیل، مالزی و قزاقستان پایتخت خود را تغییر دادهاند اما چگونگی اجرا و نتیجه این جابجاییها مورد تردید و سوال بسیاری از کارشناسان شهرسازی و محیط زیستی است.
در آخرین مورد از انتقال پایتخت در جهان می توان به هزینه جابجایی پایتخت در اندونزی اشاره کرد که حدود ۳۰ میلیارد دلار برآورد شده است.
جاکارتا پایتخت فعلی اندونزی در حال غرق شدن است آن هم سریعتر از هر شهر دیگری در جهان. تاکنون ۴۰ درصد این شهر زیر آب رفته است.
به همین دلیل، دولت اندونزی در حال ساخت یک پایتخت جدید به نام نوسانتارا است. پایتخت جدید در ۱۲ هزار کیلومتری جاکارتا در جزیره بورنئو واقع است. با وجود پیشرفت، تردیدهایی درباره توسعه پایدار این پروژه بزرگ و بلندپروازانه باقی مانده است.
ساخت کل شهر ۳۳ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت و دولت تعهد کرده که یک پنجم این مبلغ را پرداخت کند. اما دولت اندونزی برای جذب باقی هزینهها از طریق سرمایهگذاری خصوصی و خارجی با مشکل رو به روست.
طرفداران محیط زیست نیز از زمان اعلام پروژه نگرانیهایی را درباره آن بیان کردهاند. آنها نگران هستند که ساخت شهر محیطزیست را تخریب کرده و زیستگاه حیوانات در خطر انقراض را کوچکتر کند.
پروژه پایتخت جدید اندونزی نتوانسته سرمایهگذاری خصوصی قابل توجهی جذب کند و با تاخیرهایی در ساخت و ساز و انتقال جمعیت رو به رو است
منبع:بی بی سی