پشت پرده قاچاق پررونق نفت اقلیم کردستان به ایران
روزانه صدها تانکر از اقلیم کردستان به ایران و ترکیه نفت قاچاق می‌شود. درآمد این قاچاق نفت ۲۰۰میلیون دلار در ماه است که معلوم نیست کجا می‌رود و چه کسانی ذینفع هستند. رویترز با بیش از ۲۰ نفر در این باره گفت‌وگو کرده است.
هر روز از نزدیک اربیل پایتخت اقلیم کردستان عراق صدها تانکر نفتی می‌گذرند که به سوی ترکیه در شمال و ایران به سمت شرق حرکت کرده و بزرگراه‌های اغلب پر پیچ و خم و کوهستانی این منطقه را مسدود می‌کنند.
تانکرها آشکارترین جنبه عملیات عظیم انتقال نفت از منطقه نیمه خودمختار کردستان عراق به ایران و ترکیه در مبادلات پرابهامی است که در هیچ دفتری ثبت نمی‌شوند و از زمان بسته شدن خط لوله صادرات رسمی در سال گذشته رونق گرفته است.
خبرگزاری رویترز در گفت‌وگو با بیش از ۲۰ نفر از جمله مهندسان نفت عراقی و کرد، بازرگانان و مقامات دولتی، سیاستمداران، دیپلمات‌ها و منابع صنعت نفت، جزئیات این تجارت پررونق را جمع‌آوری کرده است.
این تحقیق تصویری از یک تجارت پر رونق را ترسیم می‌کند که در آن بیش از یک‌هزار نفتکش روزانه حداقل ۲۰۰هزار بشکه نفت ارزان‌قیمت را به ایران و تا حدی کمتر به ترکیه حمل می‌کنند؛ تجارتی که حدود ۲۰۰میلیون دلار در ماه به ارمغان می‌آورد.
مقامات عراقی می‌گویند مقیاس صادرات غیررسمی که پیش از این گزارش نشده، یکی از دلایلی است که عراق نتوانسته به کاهش تولید توافق شده با اوپک در سال جاری پایبند بماند.
مقامات ایرانی و ترکیه‌ای به درخواست‌های رویترز برای اظهارنظر در این زمینه پاسخ نداده‌اند.
عاصم جهاد، سخنگوی وزارت نفت عراق می‌گوید تجارت کردستان مورد تایید دولت عراق نیست و سازمان دولتی بازاریابی نفت عراق (SOMO) تنها مرجع رسمی فروش نفت خام عراق است. او گفت دولت آمار دقیقی در مورد میزان قاچاق نفت به ایران و ترکیه ندارد.
بیشتر بخوانید: ادامه تنش دولت عراق و مقام‌های کردستان بر سر نفت در میانه بحران سیاسی
جیم کرین از انستیتوی بیکر دانشگاه رایس هوستون می‌گوید: «اوپک اکنون صبر و تحمل کمتری برای قاچاق دارد و حتی اقدامات تنبیهی برای اعضای متخلف وضع می‌کند. من شک دارم که ما شاهد هرگونه اقدام تلافی‌جویانه علیه بغداد باشیم، زیرا همه به خوبی می‌دانند که منطقه کردستان خارج از کنترل دولت مرکزی است.»
به گفته یک مقام آمریکایی، این تجارت همچنین می‌تواند کردستان را در مسیر برخورد با متحد نزدیک واشنگتن قرار دهد، زیرا مقامات آمریکا بررسی می‌کنند که آیا این تجارت، تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران را نقض می‌کند یا خیر.
کردستان تا سال گذشته بیشتر نفت خام خود را از طریق خط لوله رسمی عراق به ترکیه (ITP) صادر می‌کرد که از شهر نفتی کرکوک عراق به بندر جیهان ترکیه می‌رسید. اما پس از آن‌که در مارس ۲۰۲۳ یک دادگاه بین‌المللی به نفع درخواست دولت فدرال عراق مبنی بر توقف این محموله‌ها رای داد، این صادرات در مقیاس حدود ۴۵۰هزار بشکه در روز متوقف شد و خط لوله را در بلاتکلیفی قانونی و مالی قرار داد.
دولت فدرال در بغداد که مدت‌ها ادعا می‌کرد تنها طرفی است که مجاز به فروش نفت عراق است، با موفقیت استدلال کرد که ترکیه این صادرات را بدون رضایت این کشور با دولت اقلیم کردستان توافق کرده و این امر برخلاف معاهده ۱۹۷۳ است.
"بدون رد و نشان"
به گفته منابع مطلع صنعت نفت، مقامات نفتی و دیپلمات‌ها، برخلاف این حکم دادگاه و پس از متوقف شدن مذاکرات برای بازگشایی خط لوله، نفتکش‌ها خیلی زود شروع به انتقال نفت کردستان به کشورهای همسایه کردند و این تجارت در سال جاری سرعت گرفت.
مقامات محلی می‌گویند، در حالی که دولت اقلیم کردستان عراق برای پرداخت حقوق کارمندان خود با مشکل مواجه است، هیچ یک از عواید این صادرات غیررسمی نفت، نه به خزانه دولت اقلیم سرازیر می‌شود و نه اصولا در جایی ثبت می‌شوند.
علی هما صالح، نماینده مجلس اقلیم کردستان که تا زمان انحلال پارلمان در سال ۲۰۲۳ رئیس کمیته نفت بود، می‌گوید "هیچ رد و نشانی از درآمدهای نفتی وجود ندارد".
بیشتر بخوانید: پیشنهاد مسرور بارزانی برای جبران بخشی از کمبود انرژی اروپا
هیوا محمد، یکی از مقامات ارشد اتحادیه میهنی کردستان (PUK)، یکی از دو حزب حاکم کردستان، می‌گوید نفت با اطلاع دولت‌های منطقه و فدرال از گذرگاه‌های مرزی عبور می‌کند.
مقامات وزارت خزانه‌داری اقلیم کردستان به درخواست‌های رویترز برای اظهارنظر پاسخ نداده‌اند. وزارت منابع طبیعی اقلیم کردستان که بر تجارت نفت در کردستان نظارت دارد نیز سخنگویی ندارد.
یک مقام آمریکایی گفت که واشنگتن در حال بررسی تجارت نفت در راستای ارزیابی پایبندی به تحریم‌ها علیه ایران است.
وزارت خزانه‌داری آمریکا نیز از اظهارنظر در این باره خودداری کرده است.
یک مقام وزارت خارجه آمریکا در این رابطه گفته است: «تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران پابرجاست و ما به طور منظم با شرکای خود در مورد اجرای تحریم‌ها تعامل داریم، اما ما وارد جزئیات این گفت‌وگوها نمی‌شویم.»
یک مقام ارشد وزارت منابع طبیعی کردستان گفته است که تولید نفت در این منطقه ۳۷۵هزار بشکه در روز است که از این میزان ۲۰۰هزار بشکه به ایران و ترکیه حمل می شود و مابقی در داخل پالایش می‌شود.
این مقام مسئول که به دلیل حساسیت موضوع از ذکر نامش خودداری کرد، گفت: «هیچ‌کس نمی‌داند چه اتفاقی برای درآمدهای حاصل از قاچاق ۲۰۰هزار بشکه به خارج از کشور یا فروش مشتقات نفتی به پالایشگاه‌های منطقه می‌افتد.»
کاهش قیمت نفت خام
منابع صنعت نفت و حوزه سیاسی می‌گویند، شرکت‌های نفتی کردستان نفت خام را به خریداران داخلی با نرخ‌های کاهش یافته ۳۰ تا ۴۰ دلار برای هر بشکه یا تقریباً نصف نرخ جهانی می‌فروشند که معادل حداقل ۲۰۰میلیون دلار در ماه درآمدزایی می‌کند.
منابع صنعت نفت گفته‌اند که خریداران محلی دارای مجوز، نفت خام را از شرکت‌های نفتی دریافت می‌کنند و آن را بدون اطلاع تولیدکنندگان از طریق واسطه‌ها برای صادرات می‌فروشند.
بیشتر بخوانید: هشدار عراق درباره معاملات نفتی شرکت‌های خارجی با اقلیم کردستان
اکثر مطلعان صنعت نفت و منابع سیاسی می‌گویند اکثر نفت به مقصد ایران از طریق گذرگاه‌های مرزی رسمی عراق از جمله حاجی عمران یا از طریق پنجوین در منطقه‌ای جنوبی‌تر انتقال می‌یابد و سپس از آنجا به کشتی‌هایی در بنادر ایران در خلیج فارس مثل بندر امام خمینی و بندرعباس منتقل و در آنها بارگیری می‌شود. این مسیر تجاری است که در گذشته برای صادرات نفت کردستان استفاده می‌شده است.
راه دیگر نیز انتقال این نفت از طریق جاده به افغانستان و پاکستان است.
رویترز نتوانست مشخص کند ایران که به دلیل تحریم‌ها در فروش محصولات نفتی خود با مشکل مواجه است، با این نفت وارداتی چه می‌کند و یا اینکه چه کسی در ایران این نفت را دریافت می‌کند.
محمد، عضو اتحادیه میهنی کردستان می‌گوید این نفت برای پالایش به بنزین به ایران فرستاده می‌شود.
وزارت نفت پاکستان از اظهارنظر در این باره خودداری کرد. مقامات افغان نیز به درخواست‌ها برای اظهارنظر پاسخ ندادند.
هزارتوی بازار سیاه
این تجارت جدیدترین شکل بارز معاملات طولانی‌مدت نفت در بازار سیاه عراق است که به طور گسترده در راستای منافع نخبگان سیاسی است و با منافع تجاری پیوند خورده‌است.
در این رابطه ۱۲ نفر به رویترز گفته‌اند که مقامات دو حزب حاکم، یعنی حزب دمکرات کردستان (KDP) از طایفه بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان از طایفه طالبانی، در این تجارت ذینفع هستند.
یک منبع حوزه نفت که در تجارت نفت کردستان فعال است، می‌گوید: «هزارتویی از فروشندگان بازار سیاه وجود دارد که دستمزد می‌گیرند و افرادی هستند که این مجوزها را صادر می‌کنند. اینطور نیست که آنها این تجارت را نادیده می‌گیرند. آنها سهم خودشان را برمی‌دارند.»
یک دیپلمات ارشد در بغداد می‌گوید این تجارت چنان در منافع سیاسی تنیده شده است که از سرگیری صادرات رسمی از طریق خط لوله که زمانی اولویت محسوب می‌شد، دیگر از دستور کار دیپلماتیک کنار گذاشته شده است.
این فرد افزود: «در حالی که همه آنها در حال برگزاری یک مهمانی هستند، من از این موضوع دفاع نمی‌کنم.»
مقامات حزب دمکرات کردستان به درخواست‌ها برای اظهارنظر در مورد تجارت نفت در بازار سیاه پاسخ ندادند. محمد، یکی از مقامات اتحادیه میهنی، در مورد اینکه چه کسی ممکن است پشت آن باشد، توضیحی نداد.
مقامات کرد می‌گویند منطقه به دلیل بسته شدن خط لوله مجبور به این تجارت شده است و این بخشی از تلاش گسترده‌تر احزاب شیعه تحت حمایت ایران در بغداد برای محدود کردن خودمختاری نسبی کردستان است که از پایان جنگ اول خلیج فارس ۱۹۹۱ به آن دست یافتند.
یک مقام ارشد پارلمان عراق که با مسائل نفت آشنا است، گفت بغداد از جزئیات این تجارت آگاه است اما از انتقاد عمومی اجتناب می‌کند زیرا مقامات به دنبال حل و فصل اختلافات باقی مانده با اربیل هستند.
این فرد که به دلیل حساسیت موضوع از ذکر نام خود خودداری کرد، گفت که اعمال فشار بر اربیل برای جلوگیری از قاچاق نفت، کردستان را به تنگنا می‌اندازد و از همه منابع مالی محروم می‌کند و می‌تواند منجر به فروپاشی آن شود.
این تجارت به طور خصوصی از سوی مقامات عراقی به عنوان دلیلی بر ناتوانی بغداد در پایبندی به سهمیه‌های تولید اوپک ذکر شده که محل اختلاف با عربستان سعودی، به عنوان رهبر واقعی اوپک است.
جهاد، سخنگوی وزارت نفت، می‌گوید، عراق متعهد شده امسال تولید خود را کاهش دهد تا مازاد تولید را جبران کند و متعهد به کاهش داوطلبانه تولید است.
در حال حاضر، حجم انبوه تانکرهایی که در بزرگراه‌ها رفت و آمد می‌کنند و باعث حوادث رانندگی و تصادفات هم می‌شوند، خشم ساکنان خیابان‌های اصلی را برانگیخته است.
رشید دلاک در بازدید از قبر برادرش به نام "روزکار" که در ماه مه در بزرگراه اربیل و سلیمانیه منتهی به مرز ایران در تصادف با یک نفتکش کشته شد، گفت: «خیلی دردناک است. با اینکه از اینجا عبور می‌کنند، به جاده‌های ما آسیب می‌زنند و عزیزان ما را می‌کشند... اما هیچ کس اینجا یک دلار هم ندیده است.»
منبع:دویچه‌وله