بودجه نظامی جمهوری اسلامی و منابع آن همواره در هاله‌ای از ابهام قرار داشته است. این بودجه، جدا از آنچه که سالانه در چارچوب بودجه رسمی کشور به مجلس ارائه می‌شود، منابع و ابعادی ناپیدا دارد که کشف، محاسبه و ارزیابی آنها ذهن و فکر اغلب کارشناسان نظامی و اقتصاددانان امور دفاعی را به خود مشغول کرده است.
دراین راستا، «مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک» در لندن که هر ساله ارزیابی جامع خود از توان نظامی و هزینه دفاعی کشورهای جهان را در کتابی به نام «موازنه نظامی» انتشار می‌دهد، در تازه‌ترین گزارش خود می‌گوید واکاوی دقیق لایحه بودجه سال ۲۰۱۸-۲۰۱۹ ایران، از سیر صعودی هزینه نظامی و تغییرات اساسی در نحوه تخصیص منابع مالی به بودجه نظامی حکایت دارد.
کاستی‌ها
گزارش این مؤسسه با اشاره به اینکه بودجه سالانه ایران فقط یک تصویر لحظه‌ای از هزینه‌های رسمی و آشکار کشور است، می‌گوید بسیاری از سازمان‌ها به ویژه نیروی مسلح به منابع مالی در بیرون از دایره بودجه دسترسی دارند که با استفاده از آنها می‌توانند بودجه خود را افزایش دهند.
برای این کار، سپاه پاسداران در راه‌اندازی شرکت‌های خصوصی در سطح کشور به منظور جمع‌آوری سرمایه و انباشتن منابع مالی به جِد فعالیت می‌کند. همچنین سپاه با نفوذ فوق‌العاده سیاسی‌اش توانسته قراردادهای زیادی را در عرصه‌های مختلف اقتصادی از آن خود کند از جمله در بخش‌های ساختمان، انرژی، جاده‌سازی، غذا و ترابری.
برای رسیدن به کل هزینه نظامی ایران، افزدون هزینه‌های ارتش، سپاه و بسیج کافی نیست، و باید اقلام دیگری را نیز در نظر گرفت؛ از جمله هزینه نیروی انتظامی، هزینه سازمان‌ها و اقدامات رفاهی برای پرسنل نیروهای مسلح و همچنین بودجه مراکز پرشمارِ ویژه آموزش‌های عقیدتی و سیاسی، و سازمان‌ها و دانشگاه‌هایی که به تحقیقات امور دفاعی و ارائه خدمات به نیروهای نظامی مشغولند.
از آنجا که شفافیت در کارها راه را برای پاسخگویی هموار می‌کند، روند تهیه و ارائه بودجه نظامی ایران به عمد در هاله‌ای از ابهام قرار داده شده و گنگ است. تهیه بودجه ایران بیش از آنکه به برآورده کردن نیاز وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها و اجزای متشکله آنها توجه داشته باشد، حاصل چانه‌زنی‌ها و بده و بستان‌های جناح‌ها و گروه‌های قدرت است. نفوذ و قدرت سیاسی گروه‌ها و جناح‌ها عامل اصلی در تخصیص بودجه به آنهاست.
به رغم این چالش‌ها و کاستی‌ها، بررسی‌های ژرفکاوانه بودجه سال ۲۰۱۸-۲۰۱۹ ایران از سوی «مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک» به پنج نتیجه کلیدی رسیده است.
۱) هزینه‌های رسمی برای امور نظامی و دفاعی به مراتب بالاتر از مقداری است که عموماً لابی‌ها و مقام‌های تندرو در مجلس و خارج از آن طلب می‌کنند. رسانه‌های وابسته به سپاه و مقام‌های بلندپایه نظامی و دفاعی، مانند سرلشگر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، و علاءالدین بروجردی، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، به اضافه شماری از تندروها و اصولگرایان مجلس، بارها از دولت خواسته‌اند که پنج درصد بودجه کشور را به امور نظامی اختصاص دهد. مجلس در سال ۲۰۱۶ این خواسته را اجابت کرد و در نتیجه کل هزینه نظامی این سال، با در نظر گرفتن همه جوانب آن، به ۹۲۱ تریلیون ریال (۱۹.۶ میلیارد دلار) رسید.
دولت ایران، بودجه سال ۲۰۱۸-۱۰۱۹ کشور را ۱۲ هزار تریلیون ریال (۲۶۰ میلیارد دلار) تعیین کرده و ۷.۵ درصد این بودجه به هزینه‌های نظامی اختصاص دارد.
۲) اُفت ارزش ریال در مقابل دلار از آوریل تا اکتبر ۲۰۱۸ (فروردین تا آبان ۱۳۹۷) باعث شده هزینه دفاعی از نظر دلاری در عرض شش ماه از ۲۱.۴ میلیارد دلار به ۱۹.۶ میلیارد دلار کاهش یابد. این پدیده نشان می‌دهد که افزایش فوق‌العاده بودجه به ریال با اینکه چشمگیر و قابل توجه است، لزوماً به معنای اولویت دادن جمهوری اسلامی به همه امور دفاعی نیست.
با این همه هزینه‌های نظامی ایران در سال ۲۰۱۸ به قیمت واقعی، ۵۳ درصد نسبت به پنج سال قبل از آن افزایش یافته است.
۳) بودجه اختصاص داده شده در سال ۲۰۱۸-۲۰۱۹ به قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا (با قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا اشتباه نشود) با سپردن فرماندهی آن به سرلشگر غلامعلی رشید از اهمیت و افزایش نفوذ این سازمان نشان دارد.
این قرارگاه که در زمان جنگ ایران و عراق مسئولیت هماهنگی میان ارتش و سپاه را به عهده داشت با شکل‌گیری ستادکل نیروهای مسلح در سایه قرار گرفت. اما در سال ۲۰۱۶ با تجدید فعالیت و بازخیزی قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا اعلام شد که در صورت بروز جنگ این قرارگاه مسئولیت طراحی و هماهنگی و نظارت عملیاتی نیروهای مسلح را به عهده خواهد داشت، نه ستاد کل نیروهای مسلح. جانشین سرلشگر رشید، سرلشگر حسین حسنی سعدی است که پیشتر فرمانده نیروی زمینی ارتش بود.
به گزارش برخی از رسانه‌های جمهوری اسلامی، قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا مسئول «هماهنگی‌های مهم و حساس در خاورمیانه» است. غلامعلی رشید یکی از سرداران کلیدی سپاه است که روابط نزدیکی با سرلشگر قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه، دارد که اجرای عملیات برون‌مرزی از وظایف آن است.
۴) بررسی بودجه نظامی ایران برای سال ۲۰۱۸-۲۰۱۹ نشان می‌دهد که بودجه نیروی انتظامی نسبت به سال قبل از آن به میزان ۸۴ درصد افزایش یافته است که در واقع بالاترین افزایش پس از تلفیق بودجه آن در کل بودجه نظامی کشور محسوب می‌شود.
با این حساب، بودجه نیروی انتظامی که نزدیک به ۱۶ درصد بودجه نظامی ایران است، نسبت به بودجه ارتش فزونی دارد. ارتش ۱۲.۱ درصد بودجه نظامی کشور را در اختیار دارد.
افزایش چشمگیر بودجه نیروی انتظامی یا پلیس که مسئول تأمین امنیت داخلی است، به احتمال قوی به اعتراض‌های عمومی و نارضایتی مردم از دولت ارتباط دارد. مهم‌ترین این اعتراض‌ها در فاصله زمانی هفتم تا هفدهم دی‌ماه ۱۳۹۶ بود.
همچنین بررسی بودجه ۲۰۱۸-۲۰۱۹ نشان می‌دهد که ۳۳ درصد بودجه نظامی کشور به سپاه پاسداران اختصاص داده شده است. بودجه مراکز و تسهیلات آموزشی و عقیدتی و سیاسی که کدهای جداگانه‌ای دارند در تعیین بودجه سپاه منظور نشده‌اند.
با این حساب، بودجه سپاه حدود ۳۰۳ تریلیون ریال است (برابر با ۶.۴ میلیارد دلار).
۵) در لایحه بودجه‌ای که سال ۱۳۹۶ به مجلس تقدیم شد، بودجه نیروی قدس ۱۰ تریلیون ریال (۲۱۳ میلیون دلار) بود. همین میزان بودجه برای برنامه‌های موشکی در نظر گرفته شده بود. ولی در لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ نشانه‌ای از بودجه برای این دو مورد وجود نداشت. این نشان می‌دهد که خارج از بودجه رسمی نظامی کشور، منابع مالی دیگری برای هزینه‌های نظامی وجود دارد به ویژه برای آن دسته از برنامه‌ها و سازمان‌های نظامی که برای رهبر و دیگر مقام‌های جمهوری اسلامی ارجحیت ویژه‌ای دارند.
در پایان، گزارش مؤسسه مطالعات استراتژیک می‌گوید این یافته‌های اولیه و مقدماتی حکایت از تغییرات در سطح و نحوه تخصیص منابع مالی به هزینه‌های نظامی ایران دارد و اینکه ایران چگونه برنامه‌های امنیتی و دفاعی خود را دنبال می‌کند.
