هستی در مسیر خود آگاهی
سیامک صفاتی

 

چندی پیش در مقاله عدم تحول فهم به معنی مرگ خدا عنوان نموده بودم که "  درک، فهم و تحلیل اکنون ما از خداوند باید پایه گذار قوانین، تأسیس نهادها، ارزشها و فضیلت های نو و تازه علاوه بر ارزشهای مثبت و ماندگار گذشتگان باشد. خداوند امری تجریدی، منفصل از واقعیت و بنشسته بر تخت پادشاهی خود در آسمان نیست او مجموعه هستی است. لذا اگر بخواهیم خدا را جستجو کنیم او متجلی در جماد، نبات، حیوان، انسان و فراتر از آن است، خداوند یکبار برای همیشه تجلی پیدا نکرده است او همواره و هر لحظه در تجلی است، چنانچه خدا هر لحظه در تجلی است و خود را در علم، زیبایی، مهر، حق، صدق، عیان و نمودار می کند پس درک ما نیزباید همواره با درخشش او، سیالیت او، تجلی او نو شود و تکامل پذیرد"  این رویکرد با پرسشها و تردیدهایی چند مواجه شد، لذا سعی می نمایم در حد وسع و معلومات و بضاعت اندک خود علاوه بر پاسخ به ابهامات و سئوالات مطروحه ذیل نکاتی چند را بر آن بیفزایم؛

اینکه اگر خدا در همه موجودات، جامدات، گیاهان و حیوانات و انسان تجلی می یابد و همه را شامل می شود چه انسانهای شرور و چه انسانهای خوب  و حتی حیوانات را شامل می شود، این ها با خیر محض بودن خدا سازگاری ندارد و هدف خلقت را به شدت زیر سئوال می برد که خدا باید خود آزار باشد که خود را در بوته ی آزمایش قرار دهد و دیگر اینکه تکلیف این همه ظلمی که انسان های شرور که آنها هم تجلی خدا هستند مرتکب می شوند چه می شود؟  

اینکه اگر بگوییم فرایند خود آگاهی تدریجی است و خدا را در این فرایند قرار دهیم یعنی خدا ناقص است و به تدریج به کمال می رسد یعنی خدا خلاء دارد، خداوند برای خداوندیش باید پر باشد و خلاء نداشته باشد، کمال محض باشد، اینکه بگوییم چون خداوند  جهان است پس آیا خدا همان ماده است؟ فعل انسانهای شرور فعل خداست؟ چرا خدا این همه ظلم و جنایت می کند؟

ظلم وقتی فهمیده می شود که ما آگاه تر شویم یعنی فرایندخودآگاهی را طی نماییم آنچه که امروز ظلم تلقی می شود، تبعیض آمیز تلقی می شود، بی عدالتی تلقی می شود نتیجه آگاهی روزافزون ماست به هر میزان که آگاه تر می شویم ظلم را تبعیض را بی عدالتی را بهتر دریافته و کنار می نهیم. در نقطه مقابل آنچه امروز ظلم، بی عدالتی تلقی می شود هزارسال قبل، صد سال قبل، ده سال قبل به سبب عدم رشد آگاهی تا آن زمان، ظلم و بی عدالتی تلقی نمی شد. مردمان آن زمان عدالت و حقیقت را آن گونه درک می کردند و برای آنان عدالت و حقیقت معنایی جز آن نداشت بطور مثال زن در شبه جزیره عربستان حقی از ارث نداشت این نتیجه آگاهی جمعی و گفتمان مسلط آن دوران بود اما با رشد آگاهی و طی فرایند رشد جامعه، زن به تدریج نصف مرد صاحب حق و ارث شد این نتیجه آگاهی بیشترو تعدیل گفتمان حاکم در غالب قانون و ساختار حکومتی بود، فرایند آگاهی سالها طول می کشد و نتیجه بدانسان می شود که در تاریخ دیده ایم. اینکه در یونان و رُوم سابق زنها، بردگان و مهاجرین حق رأی نداشتند اما در فرایند زمان با مبارزه بردگان به فرماندهی اسپارتاکوس و مجاهدت بسیار از پس ِ تلاشهای فراوان پس از دهه ها مبارزه توانستند برده داری را لغو کرده و حقوق انسانی خود را باز یابند و مبارزات بعدی اشخاصی چون لوترکینگ و ماندلا توانست هرچه بیشتر ساختار تبعیض آمیز و ظالمانه آپارتاید را براندازد. زن ها تا چند دهه قبل حتی در کشورهای مترقی و توسعه یافته از حق رأی برخوردار نبودند اما با مبارزات پیگیرو کوشش های خستگی ناپذیر توانستند از این حق انسانی  و شهروندی برخوردار شوند. قصه قربانی کردن گوسفند به جای قربانی نمودن اسمعیل توسط ابراهیم نتیجه ی استعلاء آگاهی بشر بود از سنت غالب روزگاران کهن در زمانه ای که زنها، فرزند اول خانواده و یا اشخاص نیرومند از حیث قوای بدنی را برای محافظت از خطر سیل، زلزله، خشکسالی و یا بذل توجه و گشایش در کار و کسب روزی قربانی خدایان می کردند. این قضیه طبق آموزه های کهن امری مذموم تلقی نمی شد بلکه بالعکس امری متعالی و مقدس محسوب می گردید اما با گذشت قرون و اعصار و در نتیجه کوشش و کنش بیدار دلانی چون ابراهیم منسوخ گردید. امروز این مرحله از تاریخ ظالمانه تلقی می شود اما در گذشته امری مقدس بود چنانچه در دیالوگ اسمعیل و ابراهیم می بینیم وقتی ابراهیم خواب خود را بر اسمعیل واگویه می نماید اسمعیل با طیب خاطر آنرا می پذیرد و خود را تسلیم  خدا می داند. اگر قربانی انسان در گذشته عملی اخلاقی بود امروز به غایت ظالمانه و سبعانه تلقی می شود، چنانچه با رشد و آگاهی فزونتر قربانی کردن گوسفند نیز می تواند یک زمانی عمل غیر اخلاقی محسوب گردد وگفتمان مسلط تغییر یابد. بسیاری از آنچه در گذشته اخلاقی محسوب می شد امروز غیر اخلاقی است، این نتیجه ی رشد و ارتفاع آگاهی بشری است که آنچه زمانی امری متعارف و معمول محسوب می شود در برهه و دورانی دیگر امری مذموم و عنصر غیر اخلاقی محسوب گردد. 

خودآگاهی و خود پالایی جزیی از سرشت و هویت کانونی هستی و به عبارت بهتر عین ساختار هستی است، زیرا هستی خود را در فرایند آگاهی اصلاح و کامل می کند و رشد می یابد و خودآگاه می شود " آن خدایی که هر چیزی را اندازه داد و به حد کمالش هدایت نمود"( 1-3 الاعلی) از جماد به نبات از نبات به حیوان از حیوان به انسان و فرا تر از آن، به قول مولانا :                          از جمادی مردم و نامی شدم                                         از نما مردم به حیوان بر زدم                                         مردم از حیوانی و آدم شدم                                          پس چه ترسم کی زمردن کم شوم                                      حمله دیگر بمیرم از بشر                                           تا بر آرم از ملایک بال و پر                                          بار دیگر از ملک پران شوم                                      آنچه اندر وهم ناید آن شوم                                                            پس عدم گردم عدم چون ارغنون                                گویدم انا الیه راجعون                                                     همچنین از جهل، تعصب، جمود و تنگ نظری به علم، دانایی و آگاهی روزافزون، از بت پرستی و چند خدایی و شرک به توحید، از قربانی کردن فرزندان به قربانی نمودن جهل و نادانی و عمل به تقوا، از ایماء و اشاره به سخن گفتن (3 الرحمن) و نوشتن ( 4 و 5 علق) و ابزار سازی نو به نو، از خشونت و جنگ به صلح و امنیت، از بندگی و بردگی اصحاب قدرت، ثروت و منزلت به حریت، استقلال و حاکمیت بر سرنوشت، از آماده شدن زمین برای زیست و گذر میلیونها سال تا پدیدار شدن انسان و گذر هزاران ساله تا انسان کنونی همه و همه و بسیاری دیگر حکایت از سیر خودآگاهی هستی از خود دارد.

بدین ترتیب و به زعم راقم این سطور فرایند تکوین و پیدایی متون مقدس از جمله قرآن بر محورِ تکامل آگاهی و پیشرفت توانایی   پیامبران  ریشه داشته است به عبا رت دیگر کتاب مقدس نتیجه ی بیداری وآگاهی شخص پیامبر بوده و با رشد بیشتر پیامبر و اعتلاء فکر و آگاهی فزونتر وی و همچنین مردمان زمان پیامبر، قرآن نیز مشمول اصلاح به نفع ضرورت ها، نیازها و آگاهی های جدید و نو گردید، مُثبت وموید این رویکرد ناسخ و منسوخ می باشد که در متن قرآن از آن یاد شده است، چنانچه سخن خدارا کامل و قطعی و جاودان تلقی کنیم دیگر نباید هیچ آیه ای جایگزین آیه ی دیگر می شد حتی در زمان پیامبر، چون که خدا همان خدا بود و اگر حرف خدا یکی است و خطابش جاودانه است و او فرا سوی همه چیز را می بیند و برای همه ی زمانها و مکانها امر صادر می کند دیگر نباید تغییری درفرامین خدا راه می جست، اما دیدیم که چنین شد و این هیچ از خدایی خدا نکاست، زیرا اگر قرآن را نتیجه ی علم و فرایندِ رشد آگاهی پیامبر بدانیم، بر همین اساس می توانیم بر بسیاری از تناقضات ( اعم از ظاهری و واقعی) قرآن فائق آییم، یعنی در همین قرآن سیر رشد و آگاهی پیامبر را می توان مشاهده کرد و بر اساس همین آگاهی تدریجی در طول زمان پیامبریش بوده که آنچه در مراحل بعدی پیامبریش گفته گهگاه با مراحل قبلی گفته هایش متعارض به نظر می رسد این الگو اگرچه بطور موسع قابلیت اجرا دارد اما دستِ کم در خصوص احکام غیر عبادی شریعت می توان به کاربست زیرا نه آگاهی ما آگاهی زمان پیامبر است، نه زمان و جهان ما زمانه  و جهان پیامبر، همواره اعتقاد دارم هر آنچه از قرآن و فراتر از آن بر اساس معرفت و دیدگاه امروز تبعیض آمیز، ظالمانه و انسان کُش تلقی می شود، بر اساس همان روش و الگوی ناسخ و منسوخ باید کنار گذاشته شود زیرا قول و فعل خدا را نه صرفا در کتاب مقدس بلکه فزونتر از آن در کتاب آفرینش و در چشم اندازِتاریخ هستی و در تحول و تطور و سیر تکاملی جوامع از ابتدا تا کنون و آینده می توان شنید و به تماشا نشست. لابد می پرسید ما که پیامبر نیستیم ؟ آیا تاریخ با پیامبران به پایان رسیده است؟ آیا خدا از خدایی وامانده است؟ آیا او مرده است؟ آیا علم و دانش و آگاهی به انتهایش رسیده است؟ آیا هستی به آخرین مرحله ی خود یعنی به خودآگاهی رسیده است؟ لابد می پرسید حال که پیامبران نیستند صرفا جانشینان آنها حق اجتهاد دارند نه بیشتر؟ قرآن می گوید " ما قرآن را برای وعظ  و اندرز به فهم آسان کردیم .." ( 17 و22 و32 و40  سوره قمر) یعنی در فهم قرآن به هیچ نماینده و واسطه ایی احتیاج نیست و طبق سوره شوری و غیر آن همه ی مناسبات انسانی و الهی با تعامل و تضارب آراء و مشورت به پیش می رود چه لغو مناسبات ظالمانه باشد،  چه ایجاد بستر و مناسبات عادلانه و مبتنی بر حق. لذا می بینیم از آن زمان تاکنون علم، دانش، آگاهی و فهم بشر بیشتر شده، قوانین ظالمانه و نابرابرانه بسیاری لغو و منسوخ شده است، ارزشها و نهادهای انسانی تر و اخلاقی تری جایگزین شده اند، اندیشه های اندیشمندانی چون کانت، دکارت، هگل، مارکس، ابن سینا، گاندی، لوترکینگ، ماندلا، مولانا، شکسپیر، سعدی، حلاج، نیوتن، گالیله، داروین و بسیاری دیگر، به رشد و توسعه و توانایی انسان وجهان افزوده است. ما نیز هم اکنون در صحنه ی جهان هر روز با ارتقاء دانش و آگاهی بیشتر پیامبرانه عمل می کنیم، برده داری را و نظام آپارتاید را چه کسانی برانداختند؟ حق رأی برابررا برای زنان چه کسانی برقرار نمودند؟ نظام های استبدادی را چه کسانی اذعان داشتند ظالمانه، غیر انسانی و نکبت آفرین است ودرچه مناطقی از جهان برافکنده شده؟ تبعیض های قومی، جنسیتی، مذهبی، عقیدتی و ...را چه کسانی و چگونه تبعیض قلمداد نموده و در چه مناطقی از جهان منسوخ شده است؟ پس می بینیم علاوه برحرکت مداوم، پیش رونده و تکاملی جهان که از حرکت جهت خود آگاهیش حکایت دارد این حرکت در ذات و سرشت ما نیز از راه آفرینشگری خوبیها و نسخ کننده ی بدیها نقش ایفاء می کند هم در فردیت و هم در ساختار و به همین دلیل لازم نیست تا لزوما پیامبر باشیم که بتوانیم عمل غیر انسانی و غیر اخلاقی و ظالمانه  و تبعیض آمیز را دریافته و نسخ نموده و آنچه امروز حق، عدالت، خیرمی دانیم را در غالب قوانین، نهادها و حکومت و... استقرار و استمرار بخشیم.

خدا در قرآن می گوید" من جن و انسان را نیافریدم مگر اینکه من را عبادت کنند "( 56 ذاریات  ) حتما تصدیق می فرمایید که  هستی تا آن هنگام که به انسان برسد سیر تاریخی و پر فراز و نشیبی را طی نموده، این فرایند از جماد تا به انسان راهی چند میلیون ساله را پیموده است، جهان با همان روشی که تا پیش از آمدن انسان رشد و تعالی یافته پس از آن نیز رشد خواهد یافت. رشد، تکامل، آگاهی، توانمندی بوسیله نیرویی خارج از جهان میسر نیست چنانکه عقل و شعور انسان از انسان جدا نیست. هم مبداء، هم راه وهم مقصد از علم ناشی می شود به عبارت دیگر جهان و هر چه در اوهست ازعلم آغاز می شود و با علم به پیش می رود و به علم و آگاهی ازعلم ختم می شودو البته بی نهایت حضرت است این بارگاه فی الواقع در هرساحتی " انا الله و انا الیه راجعون" را می توان مشاهده نمود که ما متاسفانه این اندیشه ی بنیادین را چنانکه شرح داده شد فقط به مرگ و بازگشت به خدا تقلیل داده ایم حال آنکه مفهومی بسیار گسترده تر از این دارد،.این گزاره یعنی خلق و آفرینش مدام، اصلاح و خود پالایی مدام، رشد و آگاهی مدام، یعنی همه چیز از خداست(علم) و به سوی خدا(علم) می رود یعنی فقط قصه رفتن از دنیا نیست بلکه هر انتقالی را شامل می شود، از علم به مرتبه ی علمی بالاتر از آگاهی به مرتبه ی آگاهی فزونتر فی الواقع کدام قلمرو را می توانید نشان دهید که خدا نیست. از جمله حتی خدا  را در فرش و تار و پود آن می توان مشاهده کرد(آیا فرش ماده نیست، تعین ندارد؟) زیرا بافت فرش از علم، هارمونی، زیبایی، هنرو خلاقیت نشأت گرفته و بر محمل علم و هنر به جلوه درآمده، خدا هم آن فرش هست و هم نیست، اگر علم، هارمونی، زیبایی و خلاقیت و... نبود اساسا هستیی وجود داشت تا فرش بافته شود وبه عبارتی دیگر اصلا فرش بافته می شد؟  فرش امروز غیر از فرشی است که صدها سال قبل بافته می شد و این یعنی علم و آگاهی فزونترو خلاقیتی والاتر. نقاشی ونگوگ را مقایسه کنید با نقاشی انسانهای غارنشین کدام فنی تر، هنری تر و پیشرفته تر است، این از چه حکایت دارد؟ همان نقاشی هم حاصل درک و فهم انسانهای اولیه بوده، یعنی آنها دیوارغار را خط خطی ننموده اند،بلکه با درک و فهم و ذوق خود تصاویری را منقوش نموده اند، اما آیا درک و فهم انسان امروز و تجلی آنها ازهنر و هر چیز دیگر با انسانهای اولیه برابر است؟ قطعا خیر. چون علم، آگاهی، هنر، زیبایی و جهان ما بسیار زیاد تغییر کرده وبطور مستمر تعالی یافته  و می یابد.            به قول مولانا :                                                                                                                                       خشک چوبی خشک سیمی خشک پوست   /      از کجا می آید این آوای دوست

زلزله ایی با قدرت هشت ریشتر در ژاپن اتفاق می افتد، یا کسی کشته نمی شود و یا عده ای کمی کشته و مجروح می شوند اما چنانچه زلزله ایی با قدرت هفت ریشتر در ایران و افغانستان و عراق و ...اتفاق افتد، ده ها هزار نفر کشته و مجروح خواهند شد و هزاران هزار خانه ویران می شود، علت چیست، ما که ادعای مان گوش فلک را کر نموده و خود را از خاصان و مورد عنایت پروردگار و سایرین می دانیم، پس چرا این اتفاق می افتد؟ آیا خدا ما را امتحان می کند وبه سبب گناهان مان ما را سزاوارمجازات می داند؟

همانطور که شرح داده شد، تاریخ جهان تاریخ علم وآگاهی و خودآگاهی است، به قول مولانا: " هر که را افزون خبر جانش فزون" رشد آگاهی و تجهیزروزافزون دانش در ممالکی چون ژاپن باعث شده تا آنان نکات علمی وایمنی و مهندسی را در ساخت خانه و تجهیز شهرهایشان بکار گیرند نتیجه ی فربهی علم و وسعت دانش، ایمنی  و رفاه افزونتر است و ما بدلیل اینکه از دانش و آگاهی کمتری برخورداریم بالتبع آسیب پذیری بیشتری داریم، لذا می بینیم که آنان خدا را در مجهز شدن به علم و آگاهی و دانش می جویند و ما به اموری دیگر که لازم به ذکر نیست سرگرم می شویم و یا ما را سرگرم می کنند، این است امتحان و آزمایشی که ما در تحلیل آن ره به خطا می بریم. در هر دو جا خدا حضور دارد اما یکی خود را از خدا سرشارتر نموده بنابراین دنیا و آخرت بهتری دارد و دیگری از خدا علم و آگاهی کمتری دارد و نتیجه اش این می شود که می بینیم. اساسا همه ی کارها و  امورات دنیا را بر این نهج می توان تحلیل نمود، وقتی در فرایند تاریخی خدا به انسان قدرت تغییر و تمیز و تشخیص خوب از بد را داده و با تجهیز دانش و معرفت امکان تعالی و تکامل و پیشرفت را در اختیار او قرار داده، پس خدا در این مرحله با این وضعیت خود را عیان ساخته و جهان را این گونه به پیش می برد، مشاهده می کنیم از طریق انسان های آزاده و صاحب اندیشه جهان را به برابری، آزادی و عدالت و ارزشهای اخلاقی  وانسانی رهنمون می کند و با توانا ساختن انسان ها به علم و دانش و مهر و فضائل انسانی و بر انداختن ساختارهای استبدادی، ظالمانه و تبعیض آمیز خود را و هژمونی خود را وبالتبع هستی را همچنان که تاکنون تکامل یافته به پیش می برد، برای همین است که در قرآن خداوند می گوید من کشتی را و لباس را خلق کردم، من زره ساختن( و کلا ابزار سازی) را به داود آموختم، قضاوت کردن به سلیمان آموختم، نطق و بیان و نوشتن آموختم و قس علی هذا با این وصف آیا قرآن وحدت وجودیست؟ لذا او هر لحظه در تجلی است و ما نیزباید بر خواست و مشیت او که  علم، آگاهی، دانایی، مهروسایر فضایل است حرکت کنیم. تصلب نجوییم، تنگ نظر و خود حق پندار و انحصارطلب نباشیم و گشوده به مسیر حق گردیم، چنانکه تا کنون هستی بر این مدارحرکت نموده است.

در پایان باید گفت خودآگاه شدن هستی یا خدا از خود است که گشودگی، اشتیاق، حرکت، تکامل و تحول تدریجی عالم را باعث شده و می شود، اگر پرسیده شود که مگر خدا ناقص بود که خودآگاه شود؟ در پاسخ باید گفت هستی با خدا بوجود آمده و با خدا و بوسیله ی خدا به پیش می رود یا تجلی می یابد، ما که بیرون از خدا نیستیم تا در مورد خدا قضاوت کنیم ما جزئیم کل که نیستیم تا در مورد کمال یا نقصش صحبت کنیم و بسیاری دیگر و دیگر اینکه آزادی از دل اسارت بیرون می آید و عدالت ومهر از درون بی عدالتی سر بر می آورد همچنانکه ابراهیم از دل آتش گل و مهر و آگاهی را برای خود ومردمش به ارمغان آورد. باری همچنان که قرآن می گوید انسان در سختی آفریده شده و می شود، انسان با سختی ها انسان می شود، ظلم و شر اگرچه مولود جهل و غرض ورزیند اما محرک عدالت و آگاهی و آزادیند. قصه ی شیطان در این راستا جا می گیرد( صرفنظر از سویه های سمبلیکش که آن هم راهگشاست) چرا خدا به او اجازه داد تا بفریبد، به ماندن و تصلب وانحراف و گمراهی وتحریک، تلقین و تحمیقش اراده بورزد؟ براستی فراموش کرده اید حتی شیطان آفریده ی خداست و امکان  و توانایی ایجاد خلل در مسیر آگاهی را او به وی داده، برای چه؟ آیا او خودآزار بود؟ قطعا خیر، این نیست جز اینکه هستی و در اینجا انسان در این مرحله از تکاملش از دل حرکت اضداد قوی تر، آگاه تر و نیرومند تر شود. خدایی که در این مرحله از تکامل هستی نام دیگرش انسان است. نباید فراموش کنیم که قصه سیرِ تحول و تکامل هستی و خاصه انسان  با مرگ صوری او به پایان نخواهد رسید.                                                                                                                              چنانکه جهان از بدو پیدایش آن تاکنون در حالِ تحول و تعالی و تکامل بوده و همچنان خواهد بود، ما نیز به هر مرحله ایی که رسیدیم آنرا فرجام کار و قله ی دانش و معرفت تلقی نکنیم، حتی متون مقدس را با فرایند هرمنوتیک و اصلاح  بر حسب ضرورت، نیازها، الزامات و دانش و معرفت عصر و مقتضیات جوامع تطبیق کنیم و تبعیضات آنرا کنار بنهیم و سیر تناقضات متون مقدس خاصه قرآن را در پرتو آگاهی فزاینده پیامبر درک کنیم و این سیرآگاهی را با فوت پیامبر پایان یافته تلقی نکنیم و با محوریت ناسخ و منسوخ وآنچه امروز بر حسب نیازها، ضرورت ها، اقتضائات، درک و آگاهی وساختار جوامع مبتنی بر حق، عدل، صدق قلمداد نمی کنیم به فراسویی وا بنهیم و اندیشه های متعالی و اخلاقی و خداگونگی آنرا با تأویل و تفسیر برای زندگی امروز راهگشا سازیم. باری قصه سیمرغ عطار در مفهومی فراخ تر قصه ی هستی است در مسیر خود آگاهی؛

چون شوی در کار حق مرغ تمام   /     تو نمانی حق بماند والسلام

 

منبع:پژواک ایران


فهرست مطالب سیامک صفاتی در سایت پژواک ایران 

*حق مقاومت در مقابل زور و ستم و بیداد، حقی طبیعی و الهی  [2024 Jan] 
*ترا چنانکه تویی هر نظر کجا بیند  [2023 Dec] 
* وضع ما که بهتر شود  [2023 Sep] 
*وقتی انسان و خدا قربانی حکومت دینی می‌شوند، حکومت دینی برای چیست؟  [2023 Aug] 
* دین پرستی یا زیست انسانی توحیدی  [2023 Jul] 
*توحید، کثرت و جباریت  [2022 Oct] 
*قانون، در قفسِ قانون  [2019 Nov] 
*تا فقه نشینان سرزمین پارس  [2019 Jun] 
* از خود بیگانگی، یکی از بزرگترین نتایج تحمیل   [2019 May] 
*نکاتی در خصوص توسعه طلبی ایدئولوژی فقهی ‏   [2019 Mar] 
*شیوه های مهار غرایز در زیست جمعی   [2019 Feb] 
*‏چرا اقلیت وقتی به قدرت می رسند گذشته خود را فراموش می کنند؟‎  [2018 Dec] 
*سخنی کوتاه در خصوص قرآن   [2018 Dec] 
*نقدی بر پیوند دین و حکومت   [2018 Nov] 
* سخنی کوتاه در خصوص مجازات قصاص و اعدام   [2018 Oct] 
*هستی در مسیر خود آگاهی  [2018 Aug] 
*عالیجنابان باور کنید   [2018 Aug] 
*پرسشی چند در خصوص ایدئولوژی آخرالزمانی   [2018 Aug] 
*زیست مستبدانه چه نسبتی با حیات دینی دارد؟   [2018 Aug] 
*رویکردی به تبار شناسی خلقت انسان در قرآن  [2018 Jul] 
*انسان فراتر از ادیان   [2018 Jul] 
*عدم تحول فهم به معنی مرگ خدا   [2018 Jul] 
*آیا حفظ نظام اوجب واجبات است؟   [2018 Jun] 
*آیا ما به مقام انسانیت رسیدیم؟   [2018 Jun] 
*‏آیا پیشوایان دینی مقدس و معصومند؟   [2018 May] 
*چه نسبتی بین دموکراسی و زیست موحدانه برقرار است؟  [2018 May] 
*‏ آیا جمهوری اسلامی وبه عبارتی مردمسالاری دینی، در مرحله ایده، آزمون و عمل ‏موفقیت آمیز بوده است؟  [2018 May]