بخش یک – تاریخچه پیدایش نفت در جهان

شرکت ملی نفت ایران و به ویژه غول قدرتمند پالایشگاه آبادان و عملیات غیر صنعتی آبادان و مناطق نفتخیز خوزستان که بسان یک ساعت، منظم و بی وقفه کار می کرد و همچون غول چراغ علاءالدین در خدمت منافع ملی، مردم ایران، منطقه خوزستان و کارکنان خود بود، پس از وقوع انقلاب بهمن 57 و برافروخته شدن آتش جنگ با عراق، به مرور شیشه عمرش به سنگ جهالت و بی تدبیری مدیران نالایق، سیاست خارجی ضد منافع ملی و شهوت انباشت ثروت توسط عده ای از مسئولین غارتگر، زده شد. در حال حاضر به جای آن غول قدرتمند، مترسکی حقیر در میان مزرعه سوخته صنایع نفت و گاز ایران بر پا گردیده که عِرض خود می برد و به جای ثروت، رفاه، آسایش، افتخار و سربلندی، زحمت ملت ایران می دارد.

***

ریشه واژه "نفت" به درستی روشن نیست. اما به باور زبان شناسان، این کلمه از واژه اوستایی "نپتا" به معنی "روشن" و "مرطوب" گرفته شده که به نفت اطلاق می گردیده و در ایران باستان از آن برای مصارف روشنایی، گرمازایی و برافروختن آتشِ آتشکده ها استفاده می شده است. این واژه اوستایی، وارد زبان کلدانی(1) و عربی گردیده و به دلیل شرایط خاص حروف الفبایی آن اقوام، ابتدا به "نفتا" و سرانجام در زبان عربی امروزی به "نفط" تبدیل گردید است.

در زبان لاتین از واژۀ مرکب پترولیوم (روغن سنگ- (petroleumبه عنوان معادل "نفت" استفاده می گردد که از دو بخش پترا (petra) به معنی "سنگ" و (oleum)  به معنی "روغن" تشکیل شده است.

در حدود یک قرن پیش از میلاد در متون مذهبی یی که به زبان یونانی آتیکی (زبان غالب یا زبان مشترک(Koine  نوشته شده بوده از واژه "نفتا" (naphtha) برای نامیدن «مایعی که به طور معجزه آسایی قابل اشتعال است» [که همان نفت باشد]، استفاده می شده است.(2)

مطابق ادعایی دیگر، واژه یونانی نفتا از نام یک الهه ایرانی هندی به نام "اپام نپات" (نوه آبها) گرفته شده که در اوستا به همراه آناهیتا از آن دو به عنوان "ایزد آب" یاد شده است.(3) (آپ (Ap) در اوستا و در زبان پهلوی به معنی آب است)

نفت یا پترولیوم در حقیقت همان مواد هیدروکربنی یی می باشد که در حالت طبیعی اکثراً در سنگهای رسوبی جمع شده است. این ماده سوختی در طبیعت به سه حالتِ گاز مانند گاز طبیعی (natural gas)، مایع، نظیر نفت خام (crude oil) و جامد مانند قیر (asphalt)  در حفره های سنگهای رسوبی یافت می شود.

قدیمی ترین رد پای کشف شدۀ نفت در تاریخ، بر می گردد به حدود هفتاد هزار سال پیش که مربوط است به ابزارهای سنگی انسانهای نئاندرتالی که  در یک غار در ناحیه ای که هم اکنون جزو کشور سوریه می باشد، زندگی می کرده اند. آزمایشان به عمل آمده بروی ابزارهای سنگی این انسانهای اولیه نشان داده است که آن ابزار ها به "قیر طبیعی"( (natural bitumen آغشته بوده اند.

داده های تاریخی نشان از آن دارد که از نفت یا به عبارت امروزی طلای سیاه در دوران نخستین امپراتوری جهان یعنی سلسله هخامنشیان (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد) در مصارف روشنایی و پزشکی استفاده می شده است. دایرة المعارف بزرگ لاروس در این مورد چنین نوشته است: «نخستین چاه نفت به فرمان داریوش شاهنشاه هخامنشی (۵۲۲–۴۸۶ پیش از میلاد ) در استان شوش حفاری شده است. کاوش های باستان شناسی نشان داده است که مردمان کشور ایران حدوداً پنج هزار سال قبل، از قیر برای تهیه ملاط و اندود کردن کشتی ها و همچنین از نفت برای ایجاد روشنایی و درمان بعضی از امراض استفاده می کرده اند.»

هردوت تاریخ نویس یونانی دنیای باستان در کتاب ششم، بند 119 که مربوط به جنگهای ایران است، در این باره می نویسد: «ایرانیان از این چاه قیر و نمک و نفت به طریقی که شرح خواهم داد استخراج می کنند. آنها ابتدا با چوب خمیده ای که ته آن را به سطلی چرمی بسته اند، مایع را از چاه بیرون می کشند [این موضوع نشان می دهد که عمق چاه های مورد اشاره هرودوت نباید چندان ژرف نبوده باشد] و در حوضچه های سر باز در نزدیکی آن می ریختند تا مواد سبک نفت تبخیر شده و به سه شکل درآمده، قیر و نمک فورأ بسته و سخت می شوند و مایع نفت خارج شده و در محفظه هایی می ریزند. ایرانیان این را "رادیناس" یا "اردریکا" Ardericca می خوانند که ماده ایست سیاه رنگ، سوختنی و دارای بویی نامطبوع... »(4)

به عبارت دیگر به گفته هرودوت، ایرانیان در عهد هخامنشیان به نفت، "رادیناس" یا "اردریکا" گفته می گفته اند.

اما هرودوت در جای دیگری در مورد واژه "اردریکا" چنین اظهار داشته است: «منزلگاه های شاهی بسیار بهتر از منزلگاه های معمولی اداره می شدند. داریوش اریتره ای های تبعیدی را در منزلگاهمعروف به « اردریکا » در سرزمین کیسیان[عراق کنونی]، در 120 کیلومتری شوش مستقر ساخت. اردریکا تنها منزلگاه شاهی است که به جز شوش و سارد نامش به ما رسیده است.(5) .

اگر این دو گفته هرودوت را در کنار یکدیگر بگذاریم می توان نتیجه گرفت که ایرانیان نام "اردریکا" به معنی "نفت خام" را از اسم منزلگاهی که چشمه نفت در آنجا قرار داشته است گرفته اند. آیا این احتمال وجود دارد که نام منطقه ای که چاه نفت در دوران هخامنشیان در آنجا وجود داشته به نوعی در نگارش تاریخ توسط هرودوت به اشتباه به جای واژه "نپتا" ذکر گردیده باشد؟

حالا باید توجه داشت که اگر گفته هرودوت را بپذیریم که ایرانیان به نفت "اردریکا" یا "رادیناس" می گفته اند، وجود واژه اوستایی "نپتا" که پاره ای از محققین زبانشناس آنرا ریشه لغت "نفت" می دانند را چگونه باید توجیه نمود؟

با در نظر گرفتن این موضوع که دوران زندگی زرتشت (1400-800 ق م ) و وجود کتاب اوستا و واژه های به کار گرفته شده در آن مقدم بر تاریخ هخامنشیان،۵۵۰-۳۳۰ پیش از میلاد، است، این پرسش پیش می آید که چرا ایرانیان در دوران هخامنشیان از همان واژه "نپتا" برای نامیدن نفت موجود در حوالی شوش استفاده نمی کرده اند؟ به نقلی دیگر، چگونه است که زبانشناسان ادعا می نمایند که کلدانی ها (کالدانیان یا حکومت بابل نو از۶۲۶ تا ۵۳۸  پ. م.) واژه "نپتا" را که در ایران باستان برای نامیدن نفت مرسوم بوده است از ایرانیان وام گرفته و به مرور زمان تبدیل به "نفتا" نموده اند، در حالیکه خود ایرانیان آن واژه، نپتا را برای نامیدن نفت استفاده نمی کرده اند؟!

از آنجا که هرودوت (حدود: 484 – 425 پ م) مقارن با پادشاهی خشاریار( 486 تا 465 پ م) و اردشیر اول ( 465 – 424 پ م) یعنی دست کم 20 سال پس از دوران داریوش بزرگ، می زیسته است، بدون تردید واژه "نپتا" می بایست در میان مردمان مناطقی که وجود نفت با زندگی روزمره آنها ارتباط می داشته، جا افتاده باشد. پس به چه سبب هرودوت ادعا نموده که ایرانیان به نفت، "اردریکا" یا "اردیناس" می گفته اند؟

مدتی پیش در یکی از مجلات علمی سوئد به نام "دانش مُصوّر" قضاوت و نوشته های هرودوت در باره ایرانیان به زیر سؤال برده شده و در چند صفحه اطلاعاتی افتخار آفرین درباره امپراتوری ایران باستان نوشته شده (تصویر زیر) که دوستی فرهیخته ترجمه عنوان و انگیزه نوشته شدن این مقاله را به شرح ادامه برایم ارسال نموده است: «اصلاحیه در مورد پرس ها [ایرانیان باستان]- در حال حاضر مورخین از زاویه دیگری به جز تبلیغات سوء هرودوت در مورد ایرانیان به آن قوم و امپراتوری آنها نگاه می کنند. اینکه نگاه سنتی به ایرانیان باستان آنها را مردمانی خشن و بی اخلاق به تصویر کشیده است چندان غریب نیست. زیرا اکثر این اطلاعات نادرست توسط دشمنان سنتی آنها یعنی یونانی ها به ما رسیده است. اما اینک تاریخ شناسان با نادیده گرفتن تبلیغات سوء سیاسی [توسط یونانی ها و به ویژه هرودوت] شروع کرده اند که تصویری کاملا جدید از مردمانی که نخستین امپراتوری جهان را در 2500 سال پیش تشکیل دادند[ایرانیان]، نشان بدهند.» افسوس که جمهوری اسلامی این تاریخ غرور انگیز از کشور باستانی ایران را، در جهان امروز تبدیل به تصویری هولناک و چندش آور نموده است.

در سوی دیگر قضیه، یکی از قدیمی ترین مومیایی های جهان به نام مومیایی "جینجر"  که در شهر باستانی جِبِلِین (Gebelein) در مصر پیدا شده، به دوره «پردیناستیک» آخر یعنی حدود 3400 قبل از میلاد یا حتی پیش از آن مربوط می‌شود. از این جهت می توان ادعا نمود که قیر طبیعی که در مصر باستان در صنعت مومیایی به کار برده می شده، در سرزمین فراعنه بسیار زودتر از ایران باستان شناخته شده بوده و مورد استفاده قرار می گرفته است. آیا مصریان صرفاً از نفت/قیر موجود در چشمه های در دسترس استفاده می کرده اند بدون آنکه چاه یا چاهکی حفر کرده باشند؟ یا بدون آنکه استفاده دیگری به جز مومیایی اجساد از آن نموده باشند؟ امری که بسیار بعید می نماید. به همین سبب اینکه چاه نفت حفر شده در دوران داریوش بزرگ در حوالی شوش نخستین چاه نفت حفر شده در جهان محسوب می گردد، شاید چندان اصولی نباشد.

باید اضافه نمود که در طی سال های 1974 تا 2000 کاوشهای باستان شناسی توسط هیئتی فرانسوی به سرپرستی ژان فرانسوا ژ Jean-Francois Jarrige)) در مورد تمدن از میان رفته منطقه "مهرگره" که در گسترۀ دشت کیچی و در امتداد گذرگاه رودخانه بولانی در ایالت بلوچستان پاکستان واقع شده، انجام گردیده است. لایه ای از این تمدن که به نام "تمدن دره ایندوس" نیز شهرت دارد متعلق به عصر برنز یعنی 3300-1300 پیش از میلاد می باشد. طی اکتشافات به عمل آمده در این لایه، اشیاء باستانی قابل توجهی از جمله سبد های حصیری بسیاری یافته شده که تحقیقات انجام شده بر روی آن سبدها تأیید نموده که از قیر طبیعی برای عایق نمودن آنها استفاده گردیده است.(عکس)و این نیز سند دیگری در تأیید استفاده از قیر طبیعی در 3300-1300 پیش از میلاد محسوب می شود.

باز هم بر اساس ادعای هرودوت و لوحه کشف شده(عکس)، سنگهای خیابانهای بابِل با نوعی آسفالت در کنار یکدیگر نگه داشته شده بوده اند که بیانگر دستیابی آن قوم به قیر طبیعی می باشد.

هرودوت همچنین ادعای دیگری نیز نموده مبنی بر اینکه در حدود 2000 سال پیش از میلاد مسیح از آسفالت (قیر) در ساخت و ساز برج بابِل استفاده شده است. هرودوت اظهار داشته که بابلی ها نفت خام را از یک چاله نفتی در نزدیکی ناحیه آره دیکا Ardericca [ درست همان واژه ای که هرودوت ادعا می کند در شوش برای نامیدن نفت استفاده می شده!؟] که فاصله چندانی با شهر بابل نداشته، بر می داشته اند و شن و سنگریزه مورد نیاز را نیز از سواحل شاخه ای از رود فرات که در آن نزدیکی جاری بوده، تهیه می گردیده است.(6) در موقعیت کنونی، خرابه های شهر بابِل در پنج کیلومتری شمال شهر الحلة‎ واقع در حدود 100  کیلومتری بغداد واقع است که یک شاخه از رودخانه فرات از وسط این شهر می گذرد.

زمین لرزه ها و رانش زمین در پاره ای از مناطق موجب پیدایش مسیری طبیعی برای جاری شدن نفت و خروج گاز به روی زمین و ماندگاری آن به صورت چشمه های نفت و گاز می گردیده است. از نمونه های این چنین چشمه های نفت هنوز هم در ناحیه سی برنچ (C Branch) شهر مسجد سلیمان تا به امروز باقی مانده است.(تصویر)

جهانگرد مشهور ونیزی، مارکوپولو در گزارش مربوط به سال 1264 میلادی خود در هنگام دیدار از شهر آنزمان ایرانی باکو واقع در سواحل شمالی دریای مازندران، ذکر نموده که سوراخ های طبیعی یی را در زمین مشاهده نموده که از آنها نفت خام به بیرون جریان داشته و مردم آنرا جمع آوری می نموده اند تا برای روشنایی و دیگر مصارف از آن استفاده نمایند.

وجود و استفاده از نفت به حالت گاز طبیعیِ موجود در زیر زمین نیز به همان اندازه قدمت نفت جامد و مایع در زندگی بشر تأثیر داشته است. لذا خالی از فایده نیست که تنها به یکی از اسناد موجود در باره تاریخچه پیدایش گاز در جهان نیز اشاره شود.

تعدادی از مشاهیر یونان باستان از جمله پلینی مقّدم (79 - 23 م (فیلسوف یونانی ی طبیعی دان، رمان نویس و فرمانده ارتش شخصاً در اطراف شبه جزیره آبشرون در ایران آنزمان (در حال حاضر جزو قلمرو کشورآذربایجان) و همچنین در ترکمنستان و ایران آتش هایی را مشاهده کرده اند که به "آتش های ابدی" موسوم بوده است. این آتش ها احتمالاً در اثر اصابت آذرخش به گازهای طبیعی ی رخنه کرده به سطح زمین ایجاد شده و به دلیل ذخایر فراوان گاز طبیعی، هیچگاه خاموش نمی شده اند. ستون های موسوم به "ستون های آتش" در نزدیکی باکو که در آنزمان جزو قلمرو ایرانزمین بوده است(در سال ۱۲۲۸ه طی عهدنامه گلستان از ایران جدا گردیده) در حقیقت مرکز عبادت و زیارت پیروان یکی از قدیمی ترین ادیان جهان یعنی زرتشتی بوده است که علت وجودی آن، تقدس "آتش ابد"ی در آن دین بوده است. موبدان این معبد "اتروان" به معنی "نگهبان آتش" نامیده می شده اند. گفته می شود که واژه آبرباداگان Aberbadagan به معنی "باغ آتش" در طول زمان به "آذربایجان" تبدیل گردیده زیرا حرف گاف در الفبای عربی وجود نداشته است.(7)

 یکی از این آتشکده ها که دارای آتشی همیشه روشن بوده و به همین سبب "آتشکده جاویدان" نامیده می شده در شمال شرقی شهر مسجد سلیمان واقع شده است. این آتشکده مربوط به قرن هفتم پیش از میلاد می باشد.(عکس)

و اما ادعای دیگری نشان از آن دارد که نخستین چاه نفت به ژرفای 240 متر در حدود سال 347 بعد از میلاد در چین حفر گردیده است. البته با توجه به آنچه که هرودوت در باره وجود و فعالیت چاه در نزدیکی شوش در زمان داریوش بزرگ نوشته، این چاه چینی بی گمان بیش از 800 سال پس از چاه منطقه شوش حفر شده است. ابزار ساده و ابتدایی حفر این چاه در چین، از مته ای فلزی یی که به انتهای چوب بامبو محکم گردیده بوده تشکیل گردیده شده بوده است. نفت استخراج شده از این چاهها برای ایجاد گرمایش جهت تبخیر آب دریا و به دست آوردن نمک موجود در آن، سوزانده می شده است. این نوع حفاری چینی  و استخراج نفت به عنوان یک سوخت برای تولید نمک به مدت 600 سال یعنی تا قرن دهم میلادی ادامه داشته است. در همین زمان بوده است که امپراتور شن کو Shen Kuo)) از سلسله سونگ (Song Dynasty) در یادداشتهای خود نفت را با نام "روغن سنگ" (Rock-Oil) ذکر نموده است.(8)

مسعودی متکلّم، مورخ و جغرافی دان بزرگ بابِلی (873 – 959 م) که طی سفر پژوهشی خود در اوایل قرن دهم میلادی از کشورهای بسیاری دیدن نموده، در سفرنامه خودش "مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر" (مَرغزارهای زر و کان‌های گوهر) از چشمه های نفت موجود در سیسیل، عمان، یمن، عراق، ایران، ترکمنستان، تاشکند ، هند، سوماترا یاد کرده است. مسعودی حدود 900 سال پس از فیلسوف یونانی، پلینی مقدم از همان شبه جزیره آبشوران که شهر نفتخیز باکو در آن شبه جزیره واقع است، دیدن نموده و در سفرنامه خود از آن با عنوان "بلاد نفت" یاد کرده است. شهر باکو در آن مقطع تاریخی در حدود ده تا پانزده هزار نفر جمعیت داشته که اکثر آنها در صنعت استخراج نفت و حمل و نقل آن به وسیله سبد، و یا شتر فعالیت داشته اند. البته روش استخراج نفت در آن زمان در شبه جزیره آبشوروان بسیار ابتدایی بوده است. آنها چشمه های نفت را تا عمق بسیار کمی حفر می کرده اند تا به منبع بزرگتری از نفت دست بیابند.

جستجو برای یافتن چاه های نفت و نخستین کاوش های منجر به پایه ریزی صنعت نفت مدرن برای اولین بار در سال 1858 توسط سرهنگ "ادوین لورنتین دریک" در ایالت پنسیلوانیای آمریکا آغاز گردیده است. تلاش های سرهنگ دریک در تاریخ 24 ژانویه سال 1859 میلادی (دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار) به ثمر نشسته و یکی از آن چاه ها که در همان ناحیه به صورت آزمایشی حفر گردیده بوده است به ذخیره کمی از نفت می رسد.(تصویر)  این چاه که نام "دریک" بر آن نهاده شده نخستین چاه نفت جهان در عصر صنعت مدرن نفت محسوب می گردد. چند ماه بعد از به نفت رسیدن چاه آزمایشی  "دریک"، چاه دیگری در عمق 230 متری به نفت می رسد. و در دنباله آن در تاریخ 27 اوت همان سال، اولین  گام رسمی برای زایش صنعت نفت در جهان برداشته می شود. ادامه دارد

م. کامبوزیا

2016-06-22

پانوشت ها:

1- -زبان کلدانی ؛ نامی که در گذشته گاهی به مجموعه ٔ زبانهای سامی و گاهی به مجموعه ٔ زبانهای سامی شرقی و گاهی به زبان قدیمی سامی کلده می دادند/ نفت - ریشهٔ واژهٔ «نفت» از واژهٔ اوستایی «نپتا» گرفته شده‌است. فرهنگ لغت دهخدا.

2- "The rise of Koiné". In A. F. Christidis. A history of Ancient Greek: from the beginnings to late antiquity. Cambridge: University Press. pp. 342–345.)

3- David Neil MacKenzie (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. Oxford University Press. p. 57

http://www.avardad.blogfa.com/post-85.aspx

4- کتاب هرودوت که تواریخ نامیده می‌شود، نخستین تاریخ جهان است که دربارهٔ آداب و رسوم اقوام و ملیت‌های گوناگون سخن گفته و مجموعاً ۹ کتاب یا فصل است. گرچه هرودوت کتابش را تقسیم‌بندی نکرد ولی در دورهٔ رنسانس آن را به ۹ کتاب یا فصل‌های مختلف تقسیم کردند و هریک را به نام یک میوز خواندند. این تقسیمات گاهی با محتوای گزارش خود وفق ندارند ولی در هر صورت اکنون کاربردی سنتی یافته‌اند و سبب می‌شوند تا مراجعه به مطالب کتاب آسان شود. از ۹ کتاب او سه کتاب به آسیای صغیر، مصر، میان‌رودان، ایران و سوریه و سرزمین‌های مجاور آن، کتاب چهارم دربارهٔ سکاها و کتاب پنجم تا نهم به جنگ‌های ایران و یونان اختصاص دارد - احمدیان، امیر. «هرودوت». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا (تهران)، ش. ۱۴۱ (بهمن ۱۳۸۸): ۸۹–۹۴

5- کتاب مولر به عنوان کتب جغرافیایی کوچک یونانی، پاریس 1853 ، ج 1 ، صص 244-256 ، مترجم استاد علی اصغر میرزایی.

6- به این ادعای هرودوت می توان تا حدودی شک کرد چون ساحل تمامی رودخانه های جاری در منطقه از جمله کارون، بهمنشیر، ارودند رود، دجله و فرات، شنی نیست بلکه گل و لای رسوب رودخانه بستر سواحل این رودخانه ها را پوشانده است. مگر آنکه در پیش از میلاد این رودخانه ها سواحل شنی می داشته اند!

7- کشور آذبایجان بسیار زیرکانه برای گریز از وابستگی تاریخی به ایران و به منظور پرهیز از تشابه نام آن کشور با استانهای آذربایجان شرقی و غربی ایران و اعتراض احتمالی ایران همانند موضوع نام کشور مقدونیه و اعتراض یونان، املای لاتین اسم کشور خود را با کسرۀ حرف ذال می نویسد Azerbayjan)) و آذِربایجان تلفظ می کند. 

8-Petroleum seep, Wikipedia, the free encyclopedia.

منبع:پژواک ایران