چگونه میراث شاه در جنگ با عراق از آسمان ایران محافظت کرد
بابک تقوایی

چگونه میراث شاه

pendent1-1.jpg

چهل و پنج سال پیش در صبح روز ۱۱ بهمن ۱۳۵۴، جنگنده رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی «خاتمی» در اصفهان طی مراسمی با حضور سپهبد امیرحسین ربیعی، فرمانده ستاد فرماندهی تاکتیکی نیروی هوایی ارتش، به خدمت گردان ۸۱ آموزشی تاکتیکی (در حال حاضر شکاری تاکتیکی) نیروی هوایی درآمدند.

از آن تاریخ تا ۲۸ مرداد ۱۳۵۷، به تدریج تمامی ۸۰ فروند تامکت‌هایی که در دی ماه ۱۳۵۲ و مرداد ۱۳۵۳ خریداری شده بودند، تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی ایران شدند.

به سبب وقوع انقلاب، هشتادمین یا آخرین تامکت نیروی هوایی ایران که جهت استفاده به عنوان بستر آزمایش‌های پروازی در ایالات متحده آمریکا باقی مانده بود، توقیف شد. پیش از انقلاب نیز در جریان دو سانحه هوایی، دو فروند از تامکت‌ها در ماموریت‌های آموزشی سقوط کرده بودند و بنابراین، وقتی اقدامات خصمانه و تجاوزات پی در پی ارتش عراق در تابستان ۱۳۵۹ آغاز شد، نیروی هوایی ارتش ۷۷ فروند تامکت در خدمت گردان‌های ۷۱، ۸۱ و ۸۲ شکاری تاکتیکی در پایگاه‌های هفتم و هشتم شکاری تاکتیکی به ترتیب در شیراز و اصفهان در اختیار داشت که از آن تعداد تنها کمتر از ۱۰ فروند قابلیت رزمی کامل داشتند که از روزهای پیش از آغاز تهاجم رسمی عراق، جهت انجام گشت‌های هوایی برفراز غرب و جنوب غربی ایران مورد استفاده واقع شدند.

نخستین شکار هوایی توسط یک جنگنده اف-۱۴، در تاریخ ۳ شهریور ۱۳۵۹ توسط یک تامکت ایرانی به خلبانی ستوان یکم محمدتقی جدیدی و ناوبری ستوان یکم صمد ابراهیمی، با استفاده از توپ ۲۰ میلیمتری ام۶۱ ولکان، علیه یک فروند هواپیمای ترابری سبک آنتونف ۲ تی نیروی هوایی عراق صورت گرفت که در حال آتش زدن مراتع و نیزارهای جنوب غربی ایران بود. ۱۶ روز پس از آن در تاریخ ۱۹ شهریور ۱۳۵۹، نخستین شکار تامکت‌های ایرانی با استفاده از موشک فونیکس رخ داد که در جریان آن سرگرد خلبان محمدرضا عطایی و سروان بهروز پاشاپور، افسر مسئول کنترل رادار، موفق شدند یک فروند جنگنده بمب افکن سوخو-۲۰ عراقی را که در حال حمله به یک پاسگاه مرزی ژاندارمری ایران بود، در ارتفاعات بازی دراز ساقط کنند.

با شروع رسمی جنگ پس از حمله گسترده نیروی هوایی عراق به فرودگاه‌های غیرنظامی و پایگاه‌های نیروی هوایی ارتش ایران در بعداز ظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، پایگاه هفتم شکاری تاکتیکی با ۵ فروند و پایگاه هشتم شکاری با ۱۳ فروند تامکت با آمادگی رزمی کامل و با تنها ۳۶ خلبان و ۲۷ افسر کاربر رادار (RIO) از مجموع ۵۰ نفر خلبان تامکت و ۶۸ افسر کاربر رادار که پیش از انقلاب در آن دو پایگاه بودند، وارد جنگ شد. خلبانان و افسران مذکور صدها ماموریت گشت هوایی انجام دادند و صدها بار موفق شدند از حملات جنگنده‌های عراقی علیه شهرها، پایگاه‌های نظامی و نیروهای پیاده‌نظام، جلوگیری کنند.

حفظ برتری هوایی ایران در ماه‌های نخست جنگ

در ماه‌های نخست جنگ، نیروی هوایی موفق شد تا شبانه‌روزی چهار فروند جنگنده رهگیر تامکت را برفراز غرب و جنوب غرب ایران در دو دسته دو فروندی عملیاتی نگه دارد. آن جنگنده‌ها با استفاده از رادارهای اِی دبلیو جی-۹ (AWG-9) خود با توانایی شناسایی اهداف پروازی از فاصله ۲۵۰ الی ۳۱۳ کیلومتری و مجهز به موشک‌های ایم-۵۴آ فونیکس (AIM-54A Phoenix) قادر به انهدام جنگنده‌های عراقی از فاصله ۱۹۰ کیلومتری بودند. برد بالای آن موشک‌ها سبب می‌شد تا خلبانان جنگنده‌های مورد هدف، از پرواز موشک‌ها به سمتشان بی‌خبر بمانند و امکان استفاده از سامانه‌های دفاع فردی یا انجام مانور برای فرار از چنگ آن‌ها را نداشته باشند. به همین دلیل، آن جنگنده و موشک‌های فونیکس آن ترس و دلهره زیادی در میان خلبانان جنگنده‌های عراقی ایجاد می‌کرد و زمانی که آن جنگندها بر فراز آسمان غرب و جنوب غرب ایران حضور داشتند، جنگنده‌های عراقی جرات نمی‌کردند به حریم هوایی ایران نزدیک شوند.

به دلیل لغو قراردادهای خرید موشک‌های هوا به هوای کوتاه‌برد ایم-۹اِل سایدویندر (AIM-9L Sidewinder) با برد ۸۵ کیلومتر و میانبرد ایم-۷اِف اسپارو (AIM-7F Sparrow) با برد ۱۰ کیلومتر (به درخواست انقلابیون و به دستور شاهپور بختیار در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۷)، هر یک از این جنگنده‌ها در حین گشت‌های هوایی‌شان بر فراز ایران در ماه‌های نخست جنگ تنها مجهز به چهار موشک هوا به هوای فونیکس بودند که برای درگیری فامد (فراتر از میدان دید) از فاصله زیاد مناسب بودند. بنابراین، تنها سلاحشان برای درگیری هوایی از فاصله کم، توپ ۲۰ میلیمتری ام۶۱ ولکان آن‌ها بود. متعاقبا، افسران فنی و همافران پایگاه هشتم شکاری دست به کار شدند و کامپیوتر سلاح تامکت‌ها را برای پذیرش موشک‌های قدیمی‌تر ایم-۷ئی اسپارو و ایم-۹جِی، به ترتیب با برد ۳۵ و ۱۰ کیلومتر آماده کردند و پس از آن، در گشت‌های هوایی نیز از این موشک‌ها استفاده شد که البته شکارهای انگشت‌شماری با آن‌ها ثبت شده است.

به پایان رسیدن عمر موشک‌های فونیکس و جولان میگ-۲۵های عراقی در آسمان ایران

در دوسال نخست جنگ، رهگیرهای تامکت نیروی هوایی ارتش موفق به شکار ۸۷ فروند هواپیما و هلیکوپتر عراقی شدند و پس از آن، با پایان رسیدن عمر راکت ‌موتورهای موشک‌های فونیکس باقیمانده و ناتوانی در خرید آنها از آمریکا به دلیل تحریم‌ها، به تدریج موشک‌های ناتوان اسپارو و سایدویندر به تنها سلاح تامکت‌ها تبدیل شدند. البته در حدود ۲۰ تیر موشک فونیکس که در سال‌های آخر نظام شاهنشاهی ایران تحویل داده شده بودند و کار کردن راکت موتورهاشان محتمل بود، همواره تا سال ۱۳۶۳ در خدمت باقی ماندند و هر جنگنده به جای چهار تیر، فقط یک تیر از آن‌ها را حمل می‌کرد و برای شلیک و استفاده از آن‌‌ها نیز قوانین و شرایط سختی در نظر گرفته شده بود.

پس از به پایان رسیدن عمر ذخیره نهایی فونیکس‌ها، جنگنده‌ها، بمب افکن‌ها و هواپیماهای شناسایی عراقی مجال آن را یافتند تا در آسمان ایران جولان دهند. از آن میان می‌توان به هواپیماهای شناسایی میگ ۲۵آر بی نیروی هوایی عراق اشاره کرد که با پرواز در ارتفاع ۷۵ هزار پایی و خارج از برد موشک‌های ناتوان اسپارو تامکت‌های ایران، ضمن عکسبرداری از پایگاه‌ها و تاسیسات غیرنظامی و نظامی ایران در شب‌هنگام، همواره دو بمب سقوط آزاد را برفراز شهرهای پر جمعیت ایران رها می‌کردند تا با برخورد به خانه‌های غیرنظامیان و کشتن مردم عادی، رعب و وحشت ایجاد کنند. پیش از به پایان رسیدن عمر موشک‌های فونیکس نیروی هوایی، تنها یک بار و آن هم در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۶۱ یک خلبان تامکت نیروی هوایی به نام شهرام رستمی موفق شده بود تا یک فروند میگ۲۵، از نوع رهگیر آن، یعنی «پی دی ئی» (MiG-25PDE) را با این موشک برفراز خلیج فارس ساقط کند.

پس از به پایان رسیدن ذخیره موشکهای فونیکس و پس از مشاهده ناتوانی موشکهای اسپارو در نبرد هوایی، گروه جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش ایران پروژه‌ای به نام سجیل را جهت تجهیز تامکت‌ها به موشک‌های زمین به هوا و ضد هوایی اِم آی اِم-۲۳بی‌هاک (MIM-23B HAWK) آغاز کرد تا امکان استفاده تامکت‌ها از این موشک ضدهوایی را جهت هدف قرار دادن میگ ۲۵ها فراهم کند. در جریان آن پروژه، دو فروند تامکت با تقویت محل نصب آویزگاه‌های تسلیحات و همچنین تعبیه کامیپوترهای رابط در آویزگاه‌های سلاح جهت ترجمه پیام ارسالی از کامپیوتر سلاح هواپیما به موشک‌ها آماده سازی شدند، اما با وجود موفقیت در انهدام یک هواپیمای عراقی، باز هم نتوانستند علیه میگ۲۵‌ها کاری از پیش ببرند و جای فونیکس‌ها را بگیرند. به همین دلیل، سامانه‌های پدافند موشکی میانبرد اِچ کیو-۲جِی از چین خریداری شد تا علیه میگ ۲۵‌ها به‌کار گرفته شوند.

نقش حیاتی تامکت‌ها در جنگ نفتکش‌ها

از ابتدای جنگ، جنگنده رهگیر‌های اف-۱۴آ تامکت، به‌خصوص از گردان ۷۱ شکاری تاکتیکی مستقر در شیراز، نقشی حیاتی در محافظت از بندرها و پایانه‌های نفتی و پالایشگاه‌ها در جنوب و جنوب غرب کشور دربرابر حملات جنگنده‌های نیروی هوایی عراق ایفا می‌کردند. با آغاز جنگ نفتکش‌ها، حملات پی در پی نیروی هوایی عراق به کشتی‌های تجاری حامل آذوقه در حال حرکت به سمت بندرهای ایران و یا نفتکش‌های حاوی نفت صادراتی ایران در حال خروج از بندرها نیز آغاز شد. حملات به کشتی‌های تجاری و نفتکش‌ها در آب‌های ایران، در ابتدا با استفاده از هلیکوپترهای فرانسوی سوپر فِرِلون و جنگنده‌های فرانسوی سوپر اتاندارد و موشک‌های ضدکشتی اگزوست آن‌ها انجام می‌شد، و سپس با استفاده جنگنده‌های میراژ اف.۱ئی کیو-۵ و ۶ مجهز به موشک‌های اگزوست و بمب‌های هدایت لیزری آ اِس-۳۰اِل (AS-30L) و بمب افکن‌های سنگین چینی اِچ-۶دی مجهز به موشک‌های ضدکشتی و نیز یک هواپیمای فالکن ۵۰ با نام سوزانا که ظاهری غیرنظامی داشت.

با توجه به کمبود تامکت‌های عملیاتی در گردان ۷۱ شکاری تاکتیکی در شیراز، این گردان در سال ۱۳۶۵ منحل شد و ۶ فروند باقی مانده از تامکت‌های آن به اصفهان و گردان ۸۱ شکاری تاکتیکی، تنها گردان تامکت باقیمانده نیروی هوایی، ملحق شدند. علت کمبود تامکت‌های عملیاتی، فرا رسیدن موعد بازآماد یا تعمیر اساسی (اورهال) این جنگنده‌ها از دی ماه ۱۳۵۹ تا تیر ۱۳۶۲ بود و با توجه به لغو طرح‌های آماده سازی شرکت صنایع هواپیمایی ایران، (صها) برای فراهم کردن زیرساخت‌های بازآماد بومی این هواپیما پیش از انقلاب در ایران، روند تعمیر اساسی این جنگنده‌ها در این شرکت به طول انجامید. اما سرانجام در پاییز سال ۱۳۶۵ و با تحویل شماری تامکت تازه اورهال شده، گردان ۸۱ شکاری مجال آن را یافت تا از آبان ماه آن سال، ۸ فروند از آن‌ها را موقتی به پایگاه ششم شکاری تاکتیکی در بوشهر اعزام کند تا در ماموریت‌های محافظت از نفتکش‌ها و تاسیسات و پایانه نفتی خارک به‌کار گرفته شوند، و آن جنگنده‌ها هم نقش خود را به خوبی ایفا کردند.

تامکت‌های نیروی هوایی ارتش پس از جنگ

در طول هشت سال جنگ ایران و عراق، در مجموع حدود ۱۵۰ تیر موشک فونیکس و کمتر از ده تیر موشک اسپارو و سایدویندر توسط تامکت‌های نیروی هوایی شلیک شد که بیش از ۱۰۰ فروند هواگرد عراقی را ساقط کردند. در طول جنگ، در مجموع ۸ فروند تامکت نیروی هوایی ارتش در سوانح مختلف از دست رفت که از این میان، چهار فروند توسط جنگنده‌های میراژ اف.۱ نیروی هوایی عراق ساقط شدند، یک فروند توسط یک سامانه پدافند موشکی سام-۲ نیروی پدافند هوایی عراق ساقط شد، دو فروند در جریان ماموریت‌های غیرجنگی سقوط کردند، و یک فروند هم توسط سروان احمد مرادی با کمک سازمان مجاهدین خلق در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۶۵ به عراق برده شد و افسر کنترل رادار آن که در کابین آن بود، به اسارت گرفته شد.

در حال حاضر، نیروی هوایی ارتش ایران ۶۱ فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت در خدمت دارد که تنها ۲۵ فروند آن عملیاتی هستند. این جنگنده‌ها در خدمت دو اسکادران ۸۱ شکاری تاکتیکی و ۸۳ آموزشی تاکتیکی در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی قرار دارند که نام آن از خاتمی به بابایی تغییر یافته است. معاونت جهاد خودکفایی و تحقیقات صنعتی نیروی هوایی ارتش، از دی ماه ۱۳۸۷ تا کنون در حال ارتقا و بازیابی توان رزمی این جنگنده‌ها و بخصوص رادارهای آ دبلیو جی-۹ آنها بوده است که می‌توانند هواپیماهای بزرگ را از فاصله ۳۱۳ کیلومتری، و جنگنده‌ها را از فاصله ۲۵۰ کیلومتری رهگیری کنند. این رادار همچنین امکان رهگیری همزمان ۲۴ هدف و درگیری همزمان با ۸ تا از آن‌ها را با موشک فونیکس، به خلبان جنگنده می‌دهد.

اگرچه از سال ۱۳۶۳ تا کنون نیروی هوایی ارتش ایران فاقد موشک‌های فونیکس عملیاتی بوده است و سلاح‌های تامکت‌های نیروی هوایی ارتش، موشک‌های ایم-۷ئی اسپارو (AIM-7E Sparrow) و ایم-۹جِی سایدویندر (AIM-9J Sidewinder) هستند که به ترتیب ۳۵ و ۴ کیلومتر برد دارند، اما اف-۱۴آ‌های نیروی هوایی ارتش هنوز هم ستون فقرات توان دفاع هوایی این نیرو را تشکیل می‌دهند و با توجه به تحریم‌های تسلیحاتی و عدم تمایل نظام جمهوری اسلامی ایران در بازسازی نیروی هوایی ارتش، به نظر نمی‌رسد که در صورت بقای رژیم، این جنگنده‌ها در ۲۰ سال آینده از رده خارج شوند. به همین منظور، بر اساس قراردادی که بین نیروی هوایی ارتش و شرکت صنایع شهید بابایی، متعلق به وزارت دفاع، در پارچین منعقد شده است، موشک‌های ایم-۲۳بی (AIM-23B) فکور ۹۰ در دست توسعه و ساخت هستند تا در سال‌های آینده، جایگزین اسپاروهای فرسوده و ناکارآمد شوند.

منبع:ایندیپندنت فارسی


فهرست مطالب بابک تقوایی در سایت پژواک ایران 

*درباره تلاش جمهوری اسلامی جهت ممانعت از پیوستن ارتش به قیام سراسری چه میدانیم؟  [2022 Oct] 
*انهدام تونل‌هایی که سپاه برای مرکز تحقیقات دفاعی سوریه ساخته بود  [2022 May] 
*دستگیری اعضای سپاه توسط نیروی دلتا ارتش آمریکا در عراق  [2022 Apr] 
*رژه نیروی هوایی ارتش تنها با پنج فروند جنگنده!  [2022 Apr] 
*چرا خلبانان جنگنده‌ای که در تبریز سقوط کرد بیرون نپریدند؟  [2022 Feb] 
*تلاش ترکیه برای بهبود روابط با اسرائیل از راه نمایش دشمنی با رژیم جمهوری اسلامی ایران   [2022 Feb] 
*چرا و چگونه پهپادهای آمریکایی قاسم سلیمانی را شکار کردند؟   [2022 Jan] 
*آیا نیروی هوایی ارتش ایران صاحب جنگنده های فوق پیشرفته سوخو-۳۵ مصری خواهد شد؟  [2021 Dec] 
*تضعیف سه‌برابری توان رزمی ارتش ایران در نتیجه چپاول بودجه توسط سپاه  [2021 Dec] 
*چرا خمینی و خلخالی از شهریار شفیق وحشت داشتند و دستور ترور او را صادر کردند؟  [2021 Dec] 
* بسته‌های برنج ایرانی یا محموله سلاح، اسرائیل چه چیزی را در لاذقیه منهدم کرد؟  [2021 Dec] 
*اشباح ۵۳ساله نیروی هوایی ارتش در رزمایش ذوالفقار ۱۴۰۰  [2021 Dec] 
*تازه‌ترین نمونه استفاده جمهوری اسلامی از اخبار جعلی برای بی‌اعتبار کردن منتقدان  [2021 Nov] 
*خرید مخفیانهٔ هواپیماهای تشریفاتی توسط شرکت وابسته به خامنه‌ای  [2021 Aug] 
*چگونه سپاه پاسداران در پوشش حمل مسافر هواپیماهای ترابری‌اش را افزایش می‌دهد؟   [2021 Aug] 
*چرا خبر بمبگذاری در پارک ملت تهران جهت انهدام یک ساختمان دولتی ساختگی بود؟  [2021 Jul] 
*نیروی هوایی ارتش؛ یاری‌رسان قربانیان بی‌آبی یا سرکوبگر آنها؟  [2021 Jul] 
*سپاه بار دیگر به یک هدف اشتباه حمله کرد   [2021 Jul] 
*فرماندهان معتمد خامنه‌ای چگونه نیروی دریایی ارتش را به ورطه نابودی کشانده‌اند؟  [2021 Jun] 
*صندلی‌های پران غیر استاندارد جان دو خلبان دیگر نیروی هوایی ارتش را گرفت   [2021 Jun] 
*بمب‌هایی که بنا بود تاسیسات اتمی ایران را هدف قرار دهند، تونل‌های حماس را منهدم می‌کنند!  [2021 May] 
*دلیل قدرت‌نمایی نیروی دریایی سپاه و ارتش برای نیروی دریایی آمریکا   [2021 May] 
*آندره میلن، نظریه پرداز توطئه کیست و ادعای او در رابطه با پرواز 752 اوکراینی چقدر صحیح است؟  [2021 Apr] 
*چه بلایی بر سر بویینگ ۷۳۷ ارمنی حین عبور بر فراز ایران آمده است؟   [2021 Feb] 
*چگونه جمهوری اسلامی بال‌های «هما» را شکست؟   [2021 Feb] 
*حمله راکتی «شبه‌نظامیان وابسته به سپاه قدس» به محل استقرار نیروهای آمریکایی  [2021 Feb] 
*چگونه میراث شاه در جنگ با عراق از آسمان ایران محافظت کرد   [2021 Feb] 
*چگونه سپاه اف-۱۴ نیروی هوایی ارتش را به اشتباه ساقط کرد   [2021 Jan] 
*حمله به تاسیسات ساخت راکت سپاه و کتائب حزب‌الله در جرف الصخر   [2021 Jan] 
* محافظان گمنام وطن و مدافعان پرآوازۀ حرم   [2020 Oct] 
*آذربایجان و تهدید منافع ملی ایران در دریای خزر ایران و آذربایجان در سال‌های گذشته دست‌کم یک‌بار تا آستانه درگیری نظامی پیش رفته‌اند [2020 Oct] 
*آیا پهپادهای سپاه می‌توانند ناوگان دریایی آمریکا را تهدید کنند؟  [2020 Sep] 
*عملکرد فرماندهان سپاه در جنگ؛ بی‌تجربه و ناتوان اما پرادعا   [2020 Sep] 
*انتقام و کمان-۹۹، پاسخی غافلگیرکننده به دیکتاتور بغداد  چگونه نیروی هوایی ارتش معادلات صدام را به هم زد [2020 Sep] 
*ادعای دروغ مدیران دفاعی جمهوری اسلامی با اعتراض شرکت نظامی روسی روبه‌رو شد  [2020 Sep] 
*تخریب نمادهای عقاب در پایگاه‌های نیروی هوایی ارتش فصل جدیدی از مبارزه جمهوری اسلامی با تاریخ ارتش ملی ایران آغاز شده است [2020 Aug] 
*سبقت کشورها برای کمک‌رسانی به لبنان؛ سهم ایران چقدر است؟ ایران در روزهای گذشته چهار محموله بزرگ به بیروت ارسال کرده است [2020 Aug] 
*جزئیات جدید از حمله اسرائیل به انبار تسلیحات سپاه قدس در فرودگاه دمشق   [2020 Jul] 
*پشت پرده پنهان‌کاری جمهوری اسلامی در باره انفجار نطنز «عامل حمله پهپادهای ناشناس بودند» [2020 Jul] 
*انفجار در قلبِ صنایع موشکی ایران در خجیر   [2020 Jun] 
*نقش‌آفرینی پایگاه شکاری نوژه همدان در جنگ لیبی   [2020 Jun] 
*رازهای ناگفته از سانحه شناور کنارک، فاجعه‌ای در خفا   [2020 May] 
*هواپیماهای تشریفاتی ماهان در خدمت فرماندهان سپاه قدس   [2020 Apr] 
*جنگنده‌های آمریکایی که در حمله احتمالی به سپاه شرکت می‌کنند   [2020 Apr] 
*هدایای چندین میلیون دلاری ماهان به صنعت هوایی ونزوئلا و سوریه   [2020 Mar] 
*هما در آستانه صعود یا در حال سقوط؟  [2016 Oct]