خاطرات جان بولتون؛ اشتباه محاسباتی تهران و خطری که گذشت
فرامرز داور
بولتون یکی از سیاستمداران جمهوری‌خواه ایالات‌متحده است که شهرتش در ایران به زمان ریاست جمهوری «جورج بوش» پسر بازمی‌گردد. در آن دوره بولتون معاون وزارت خارجه و مدتی نماینده دایم آمریکا در سازمان ملل متحد بود. دلیل شهرت بولتون سیاست‌هایش در ارتباط با جنگ عراق و حمایت مداوم او از حمله نظامی به ایران است.
حضور او در دولت ترامپ به‌عنوان مشاور امنیت ملی و یکی از سرسخت‌ترین مخالفان توافق هسته‌ای برجام، احتمال بروز درگیری آمریکا با ایران را بالا برده بود.
یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتاب بولتون درباره حمله برنامه‌ریزی‌شده نظامی آمریکا به سه هدف در ایران پس از سرنگونی هواپیمای بدون سرنشین ایالات‌متحده در سی خرداد ۱۳۹۸ در آب‌های خلیج‌فارس است. مشاور وقت امنیت ملی آمریکا در کتاب خود نوشته است همه‌چیز برای پاسخ به این حمله حتی بیانیه‌های وزارت دفاع آماده شده بود. قرار آغاز عملیات نظامی ساعت ۹ شب ۳۰ خرداد به وقت شرق آمریکا حدود پنج صبح به وقت ایران تنظیم شده بود:
«با این تصور که ممکن است مجبور باشم تمام شب را در کاخ سفید باقی بمانم، ساعت پنج‌ونیم عصر تصمیم گرفتم برای عوض کردن لباس به خانه بروم. ژنرال «دانفورد» رییس ستاد مشترک ارتش آمریکا ساعت هفت شب را برای تست حمله به ۳ مرکز در ایران تایید کرده بود. بنابراین قبل از حمله اصلی که قرار بود ساعت ۹ شب انجام شود، زمان کافی را در اختیار داشتم. حدود ساعت پنج و سی‌وپنج دقیقه از داخل اتومبیل سرویس مخفی با ترامپ تماس گرفتم و همه‌چیز را درباره حمله گفتم و او موافقت خود را اعلام کرد.
سپس با «پاتریک شاناهان»، وزیر دفاع موقت درباره جزییات بیانیه‌ای که او و «دانفورد» باید پس از حمله صادر می‌کردند صحبت کردم. درباره اینکه آیا آن‌ها باید در پنتاگون هم به سوالات پاسخ دهند یا فقط به قرائت بیانیه اکتفا کنند. به خانه رسیدم، لباس‌هایم را عوض کردم و فورا راهی کاخ سفید شدم. در مسیر بازگشت، سوار بر اتومبیل بودم که شاناهان با من تماس گرفت و گفت سفارت بریتانیا در ایران مورد حمله قرار گرفته و به همین دلیل با دانفورد تصمیم گرفته‌اند که زمان حمله را یک ساعت به عقب بیندازند.
بعدا مشخص شد که گزارش حمله به سفارت بریتانیا در تهران نادرست بوده و فقط یک تصادف جزیی در مقابل ساختمان آن رخ داده بود. با توجه به اینکه اطلاعات حمله به سفارت اشتباه بود، باورم نمی‌شد که پنتاگون با نظر خود زمان حمله را تغییر داده باشد. با ترامپ تماس گرفتم و گفتم که ممکن است مجبور شویم حمله را یک ساعت به عقب بیندازیم. ترامپ متوجه نشد چرا چنین تصمیمی گرفته‌ایم و مخالفتی هم نکرد.
نگران از اینکه مبادا شاناهان و دانفورد در تصمیمی که برای حمله گرفته‌اند سست شوند با «مایک پمپئو» وزیر خارجه تماس گرفتم. او معتقد بود که شاناهان و دانفورد دچار ترس شده‌اند و گمان می‌کنند اگر چند روز دیگر صبر کنند شاید بتوانند بریتانیا را هم - با توجه به گزارش نادرست حمله به سفارتخانه‌اش در تهران- در این حمله دخیل کنند.
در همین فاصله، درحالی‌که هنوز با پمپئو مشغول صحبت بودم، به ما اطلاع داده شد که ترامپ می‌خواهد با ما دو نفر و همچنین شاناهان و دانفورد کنفرانس تلفنی برقرار کند.
حدودا ساعت هفت و بیست دقیقه عصر بود که ترامپ روی خط آمد و گفت که تصمیم گرفته است برنامه حمله را لغو کند چون از نظر او این حمله با سرنگونی هواپیمای بدون سرنشین تناسب نداشت. ترامپ در کنفرانس تلفنی گفت یک نفر به او گفته است که ممکن است در این حمله ۱۵۰ ایرانی کشته شوند و او مایل نیست چنین اقدامی را در مقابل سرنگون شدن یک هواپیمای بدون‌سرنشین بپذیرد. پمپئو سعی کرد ترامپ را برای انجام حمله قانع کند اما او توجهی نکرد و با گفتن اینکه همیشه برای حمله کردن زمان هست تلفن را قطع کرد. تلاش من هم برای تغییر نظر او به جایی نرسید. این غیرمنطقی‌ترین تصمیم یک رییس‌جمهور بود که به چشم دیده بودم.»
ترامپ ساعاتی بعد در توییتی اعلام کرد که حمله برنامه‌ریزی‌شده را به دلیل اینکه باعث کشته شدن ایرانی‌های زیادی می‌شد لغو کرده است: «دیشب آماده بودیم تا با زدن سه هدف تلافی کنیم، وقتی پرسیدم چند نفر کشته می‌شوند، یک ژنرال گفت ۱۵۰ نفر قربان، ١٠ دقیقه قبل از حمله متوقفش کردم.»
شماری از مقام‌های نظامی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران پس‌ازاین، خودداری ایالات‌متحده از حمله نظامی به مراکز ایران را «نشانه ناتوانی» آمریکا از مواجهه با پیامدهای واکنش متقابل ایران دانستند.
اینک جزییات برنامه‌ریزی این حمله در کتاب جان بولتون آمده است و نشان می‌دهد که چطور این حمله بنا بر تصادف و اتفاق رخ نداده است. در نظر نگرفتن چنین وقایع پیش‌بینی‌نشده‌ای ممکن است مقام‌های جمهوری اسلامی را در تصمیم‌گیری‌ها و محاسبات بعدی خود به‌اشتباه بیندازد و سرانجام آن‌ها را وارد به عملی کند که واکنش آمریکا را کمتر از میزان واقعی برآورد کرده باشد.
به‌بیان‌دیگر، ممکن است خودداری آمریکا از عملیات نظامی مشوق برخی از اقدامات محاسبه‌نشده‌ای در آینده باشد که درنهایت آتش جنگ یا حتی درگیری خون‌باری را رقم بزند.
به‌طورمثال، مقام‌های جمهوری اسلامی ایران در محاسبه‌های اشتباهی که طی چهار سال اخیر داشته‌اند، ابتدا احتمال پیروزی دونالد ترامپ را در برابر «هیلاری کلینتون» رقیب دموکرات او منتفی می‌دانستند و پس از پیروزی ترامپ او را سیاستمداری «اهل معامله» می‌خواندند که در برابر جمهوری اسلامی دست به توافقی از جنس توافقات میان بازرگانان و تجار دست خواهد زد.
زمانی که روشن شد دولت ترامپ درصدد خروج از توافق هسته‌ای برجام است، شماری از مقام‌های دولت «حسن روحانی» حتی این احتمال را منتفی دانستند. جان بولتون در کتابش روز خروج ایالات‌متحده از توافق برجام و بازگشت همه تحریم‌های پیشین علیه جمهوری اسلامی را یکی از «بهترین روزهای کاری» خود عنوان کرده است. از دیگر پیش‌بینی مقام‌های ایرانی این بود که ترامپ سپاه پاسداران را وارد فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی نمی‌کند و هرگز برنامه‌ای برای حمله به ایران نخواهد داشت.
محاسبات اشتباه و تصمیم‌گیری غلط بر آن اساس آن هنوز هم در ایران ادامه دارد. مقام‌های دولت جمهوری اسلامی ایران به‌تازگی اعلام کرده بودند که صدور قطعنامه از سوی شورای حکام آژانس را محتمل نمی‌دانند اما اگر این اتفاق رخ دهد، واکنش درخور می دهند. تنها چند روز پس از این تهدید، قطعنامه صادر شد و اینک تهران باید به‌رسم معمول تهدید خود را عملی کند که باعث تنش بیشتر می‌شود.
بولتون در این کتاب از احتمال مذاکره مقام‌های جمهوری اسلامی با دولت ترامپ برآشفته بوده و براساس آنچه در خاطرات خود آورده به دست آمدن توافق میان دو طرف را غیرممکن نمی‌دانسته است. از جمله یکی از مهم‌ترین مقاطعی که چنین احتمالی را بالا می‌دانسته حضور «محمدجواد ظریف»، وزیر خارجه جمهوری اسلامی در حاشیه اجلاس رهبران گروه ۷ به دعوت رییس‌جمهور فرانسه بوده است.
ترامپ و مقام‌های ارشد دولت او برای حضور در این نشست در شهر بیاریتز فرانسه حضور داشتند و ظریف هم به دعوت «امانوئل مکرون» به‌طور غیرمنتظره‌ای به محل اجلاس سفر کرد اما آیت‌الله «علی خامنه‌ای» هیچ مجوزی به دولت برای تماس با مقام‌های آمریکایی نداد و یک فرصت کم‌سابقه برای کاهش مشکلات شهروندان ایران از دست رفت.
جان بولتون این دیدار تاریخی را تا حدی محتمل می‌دانسته که نوشته «آماده بودم تا اگر دیداری انجام شد با هواپیما به آمریکا برگردم و از سمتم کناره‌گیری کنم.»
کتاب جان بولتون که دو فصل کامل آن به ایران اختصاص دارد و به‌طور متوسط نام ایران بیشتر از یک بار در هر صفحه از آن آمده است، نشان می‌دهد چطور خطر کشته شدن ایرانیان بی‌گناه در عملیات نظامی آمریکا و حتی وقوع درگیری گسترده از سر گذشت و چقدر وقوع آن در آینده می‌تواند علیرغم پیش‌بینی مقام‌های ایرانی -با اشتباهات محاسباتی هر دو طرف- به‌سرعت برنامه‌ریزی و عملی شود.
منبع:ایران وایر